Маці Зямля / Жаміна
У папярэдніх допісах гаворка ішла пра вярхоўнага бога індаеўрапейцаў, які ўвасабляе неба ( Бацька Неба). Адпаведна, лагічна бачыць у зямлі яго жаночую пару (Маці Зямля), што пацвярджае шматлікі матэрыял пісьмовых і этнаграфічных крыніц: гр. Гея/Хтонія (Зямля), Дэметра (Маці-Зямля), сканд. Ёрд (Зямля), лац. Тэлус, якую звалі Terra Mater (Маці Зямля), інд. Прытхіві/Pṛthvī Mātā (Маці Зямля), лат. Zemes māte (Маці Зямля), літ. Žemyna (ад слова žemė “зямля”) і інш.
Не з’яўляецца выключэннем і беларуская традыцыя. У беларускім фальклоры мы таксама бачым гэтую багіню, якую завуць Зямля ці Маці Зямля. Падобна на тое, што яна была самай шанаванай багіняй у нашай традыцыі, культ якой узыходзіць да часоў індаеўрапейскага адзінства.
У літоўскіх рэгіёнах Беларусі багіню Жаміну згадвалі яшчэ ў 1970-х гадах: “Žamyna mocina!”(Маці Жаміна).
Сучасны стод Жаміны, Літва
Вось некалькі тыповых прыкладаў з беларускіх этнаграфічных запісаў: “Зямля святая, яна наша маці, яна нас жывых корміць, а па смерці да сябе прыхіляе”. “Зямля - то матка ўсіх…”. “Зямлю называе народ святою, а таксама маткаю, карміцелькай людзей…” (М.Федароўскі). “Зямля адна на свеце, яна наша матка, бо ўсе мы ад яе радзіліся, ксіх яна й прыме, як мы памром”. “Зямля святая, яна ўсё родзіць, яна пестуе нас у маленству, яна нас корміць і поіць, а як прыдзе час, захавае нашы косці”. “Без патрэбы няможна землю біць, зневяраць ці пашкудзіць чым-небудзь, бо зямля святая, яе Бог даў нам як матку, а матку трэ шанаваць” (А.Сержпутоўскі). Аналагічныя запісы вядомы і ў літоўскім фальклоры.
У беларускіх замовах: “Зямля - наша маці будзе пітаці”, “…сырая зямля ўсіх нас садзяржаець”, “Чур неба, чур зямля, чур звёзды, чур луна!”, “Сонца і яркі месяц не будуць вам свяціць і не будзець прынімаць вас сыра Маць-зямля” і т.п.
Звяртае ўвагу выраз “сыра Маць-зямля”, “сырая зямля”, якім пазначаецца зямля, якая апладнёная нябеснай вільгацю і гатовая нарадзіць.
Клятва Зямлёй лічылася ў беларусаў самай моцнай і непарушнай.
Паводле ўяўленняў беларусаў, Зямля “замыкаецца”, засынае на зіму і “адмыкаецца”, прачынаецца ўвесну. Яе ўшаноўвалі таксама і ўвосень пасля жніва, калі сабраны новы ўраджай.
Таксама варта звярнуць увагу на “бабіна лета” у народным календары: “З гэтага дня (Сямёнаў дзень) пачынаецца так званае “бабіна лета”, г. зн. пачатак жаночых сельскіх работ: прыбіраюць агароды, сушаць лён. Бабіна лета заканчваецца 18 верасня”; “Час ад 14 да 21 верасня вядомы на Беларусі пад назваю “бабіна лета”; “Бабіна лета бывае калі Багач - тады цяплей і павуцьцё сьцеліцца”; На Беларусі ад “бабінага лета” пачынаюць мяць і трапаць лён і каноплі”. Назву “бабіна лета” у народзе звязваюць з жаночымі відамі працы, аднак варта таксама звярнуць увагу на тое, што шматлікія этнаграфічныя запісы сведчаць аб тоеснасці народнага свята Багач з царкоўным святам Раства Багародзіцы (Другая, ці Малая Прачыстая, Спажа). Гэтая акалічнасць, а таксама факт прывязкі “бабінага лета” да Багача даюць пэўныя падставы выказаць меркаванне аб магчымай сувязі назвы гэтага каляндарнага адрэзка з вераснёўскім святам у гонар Багародзіцы (а ў дахрысціянскі перыяд, відаць, Маці-Зямлі).
Тэрмін “баба” (літ. boba), які ўжываецца ў дачыненні да стодаў і шанаваных камянёў, таксама суадносіцца з некаторымі праявамі Жаміны, якія называюць “Бабай”. У Беларусі “бабай” называлі яшчэ дажынкавы сноп антрапаморфнай формы.
У ахвяру Жаміне прыносілі зерне, хлеб і піва (абрад узлівання напоя на зямлю), а таксама пеўня/курыцу, свінню і інш. У літоўскай традыцыі ўзліванні Жаміне рабілі ў пачатку і па заканчэнні збору ўраджаю, пры бласлаўленні жывёлы, а таксама ў час асноўных падзей у жыцці чалавека (нараджэнне, вяселле, пахаванне).
Маці Зямля / Жаміна, як і адпаведныя індаеўрапейскія багіні, што ўжо згадваліся тут, адказвала не толькі за нараджэнне і ўрадлівасць, але і была апякункай памерлых. Смерць і пахаванне разглядаліся як вяртанне ў матчына ўлонне.
І тут ёсць цікавая акалічнасць. Уяўленні пра Жаміну, як пра уладарку/захавальніцу душаў памерлых адлюстроўваюць вельмі архаічную традыцыю, бо, напрыклад, літоўцы з 5 стагоддзя пераходзяць ад інгумацыі да крэмацыі памерлых. І толькі з канца 14 стагоддзя пад уплывам хрысціянізацыі вяртаюцца да інгумацыі. Магчыма, старыя вераванні пра Жаміну актуалізаваліся пад уплывам новай рэлігіі.
У народным хрысціянстве вобраз Маці Зямлі часткова быў звязаны з Багародзіцай.
З цягам часу, калі індаеўрапейскі Бог Неба саступае Грымотніку, з’яўляюцца ўяўленні пра шлюб Зямлі і Грымотніка. У літоўскай традыцыі фіксуецца таксама мужчынская пара/адпаведнік Жаміны - Жэмепаціс (Žemepatis), боства зямлі, апякун дома і гаспадаркі. Яго імя літаральна значыць “Муж Жаміны”.
У пісьмовых крыніцах (М.Стрыйкоўскі) згадваецца бог Зяменнік (Ziemiennik), якога Н.Лаўрынкене называе мужчынскім аналагам Жаміны. М.Стрыйкоўскі сцвярджае, што ў яго гонар людзі шанавалі змей і кармілі іх малаком. Ён пісаў, што святкаванні ў гонар Зяменніка адбываліся ў канцы кастрычніка, калі быў сабраны ўвесь ураджай. Арэалам святкаванняў у 16 стагоддзі ён называе Літву, Жамойць, Ліфлянты, Курляндыю і “некаторыя рэгіёны Русі”. Можна амаль не сумнявацца, што пад апошнімі маюцца на ўвазе землі Беларусі, магчыма, Падзвінне. На карысць гэтага сведчыць тое, што М.Стрыйкоўскі жыў там, ды славянізаваная форма імя (Зяменнік) балцкага бога (а ён упэўнена залічвае яго ў лік літоўскіх і жамойцкіх) магла ўжывацца менавіта на землях Беларусі. Імя гэтага бога варта параўнаць з эпітэтам нейкага хтанічнага боства, які быў вядомы на Тураўшчыне, - Зямельны. Характэрна, што М.Стрыкоўскі таксама ўжывае гэты эпітэт (ziemny) у дачыненні да Зяменніка. Таму можна меркаваць, што ўшанаванне гэтага боства раней было распаўсюджана больш шырока.
З улікам апісання Зяменніка, можна меркаваць, што і з культам Маці Зямлі магло быць звязана ўшанаванне змеяў (вужоў), хаця ў розных крыніцах ушанаванне вужоў звязваюць з іншымі боствамі. Магчыма, гэта адлюстраванне рэгіянальнай, культавай і функцыянальнай спецыфікі.
Кароткае падсумаванне звестак пра багіню зямлі:
Імя: Зямля, Жаміна (Žemyna)
Імавернае імя-тытул: Маці Зямля, Баба
Функцыі: маці ўсяго жывога (крыніца жыцця), уладарка зямлі, дае ўрадлівасць, дапамагае ў гаспадарцы, апякунка душаў памерлых.
Атрыбуты і выгляд: дакладна невядома, як выглядала; зерне можа разглядацца ў якасці атрыбута, дажынкавы сноп, змеі-вужы (магчыма, што яе ўяўлялі ў выглядзе змяі)
Культавыя месцы: зямля, палеткі, камяні, свіран
Падрабязней:
ЛАУРИНКЕНЕ Н., Земля-Mать в литовской народной традиции. Балто-славянские исследования XVIII, Москва: Языки славянских культур, 2009, c. 486-503 // http://tautosmenta.lt/wp-content/uploads/2013/12/Laurinkiene_Nijole/Laurinkiene_BSI_18_2009.pdf
ЛАУРИНКЕНЕ Н., Балтийские ритуалы: жертвоприношение богине земли Жямине. Топоровские чтения I-IV: Избранное. Москва, 2010, c. 109-126 // http://tautosmenta.lt/wp-content/uploads/2013/12/Laurinkiene_Nijole/Laurinkiene_Topor_2010.pdf
ЛАУРИНКЕНЕ Н., Образы земли и змеи и их корреляция в литовских заговорах. Заговорный текст: генезис и структура, Москва: Индрик, 2005, с. 348-354 // http://tautosmenta.lt/wp-content/uploads/2013/12/Laurinkiene_Nijole/Laurinkiene_Zagavor_2005.pdf
ЛАУРИНКЕНЕ Н., Камни - Богини в амбарах // http://zmicierbielapol.livejournal.com/163521.html