Много о тамплиерах и искусстве перевода // Multe pri la templanoj kaj la traduk-arto

[mevamevo]

Данная запись представлена более-менее параллельно на русском и эсперанто. Под катом - очень большой, но и очень интересный, полагаю, текст. Ĉi blogero estas prezentita pli-malpli paralele en la rusa kaj Esperanto. En la kaŝ-parto estas tre granda, sed ankaŭ tre interesa, LMMO, teksto.

Несколько недель назад мне вздумалось перевести одну главу из любимого мною романа "Маятник Фуко" У. Эко. Прецеденты уже были - я перевёл главку " про трубу". Глава, выбранная на этот раз, была довольно сложной, поэтому с целью улучшения понимания текста да и вообще для общего развития я не только смотрел в русский перевод, но ещё и сравнивал его с английским переводом и с итальянским оригиналом (ну, насколько уж я мог его понимать со словарём). Antaŭ kelkaj semajnoj mi ekdeziris traduki unu ĉapitron el mia ŝatata romano "Pendolo de Foucault" de U. Eco (legi en la angla pri la romano). Precendenco jam ekzistas - iam mi tradukis ĉapitron " pri trumpeto". La ĉapitro, elektita ĉi-foje, estis sufiĉe komplika, tial por pli bone kompreni la tekston kaj entute por plispertiĝo mi ne nur rigardis la rusan tradukon, sed ankaŭ komparis ĝin kun la angla traduko kaj la itala originalo (nu, laŭ miaj kapabloj kompreni ĝin helpe de vortaro).

Ясное дело, когда перевод осуществляется "через перевод", результат никак не может быть адекватным. К тому же, как оказалось, русский текст, найденный мною в интернете, оказался каким-то гибридом между классическим переводом Е. Костюкович и трудом неизвестного автора (по моим оценкам, этот автор переводил хуже, но тоже довольно неплохо) - одни абзацы шли в одном, другие - в другом переводе. Тем не менее, даже такая халтура вышла очень интересной, а, сравнивая 3 различных перевода, я напоролся на интересные детали, из которых сделал два важных вывода: 1. художественную литературу переводить надо "от бедра"; 2. ошибки, неточности и вольности в художественных переводах простительны даже корифеям. Klaras, kiam oni tradukas tradukon, la rezulto neniel povas esti adekvata. Krome, evidentiĝis, ke la rusa teksto, trovita de mi en la reto, estas iu stranga hibrido de la klasika traduko de Je. Kostjukoviĉ kaj laboraĵo de iu nekonata aŭtoro (laŭ mia pritakso, tiu aŭtoro tradukis malpli bone, sed sufiĉe nemalbone) - iuj alineoj estis prezentitaj en la unua, la aliaj - en la dua traduko. Tamen, eĉ tia fuŝlaboro estis ege interesa; komparante 3 diversajn tradukojn mi trafis interesajn detalojn, el kiuj mi faris 2 gravajn konkludojn: 1. beletron oni devas traduki plej libere kaj facilmove; 2. eraroj, misetoj kaj elpensaĵoj en beletraj tradukoj estas pardoneblaj eĉ al la korifeoj.

Вот примерчик. В русском переводе речь идёт о "смирении плоти", тогда как в английском переводе и в оригинале речь ясно идёт о "представлениях о теле". "Смирение плоти" несколько резануло мне глаз в том контексте (нужно абзац увидеть, чтобы это понять), потому я и сравнил. В итоге, в эсперанто-переводе я остановился на форме "представления о плотских/телесных вопросах". Jen ekzemplo. En la rusa traduko temas pri "humiligo, obeigo de korpo/karno", kio iom pikis mian okulon. Mi kontrolis: kaj en la angla traduko, kaj en la originalo temas simple pri la "ideoj pri la korpo".
- Но, безусловно, они сами нарывались, - продолжил Бельбо. - А что, Святой Бернард был такой глупый?
- Не сказал бы... Но он монах тоже, а в те времена монахи странно представляли себе смирение плоти.

"They certainly were asking for it," Belbo interrupted. "That Saint Bernard wasn't stupid, was he?"
"Stupid, no. But he was a monk himself, and in those days monks had their own strange ideas about the body...

"...ma certo se la sono cercata," commentò Belbo. "Sarà mica che quel san Bernardo era stupido?"
"No, stupido non lo era, ma era monaco anche lui, e a quei tempi il monaco aveva una sua strana idea del corpo...

- Sed, certe, ili mem provokis tion, - daŭrigis Belbo. - Sed ĉu Sankta Bernardo estis tiel malsaĝa?
- Mi ne dirus tiel… Ankaŭ li estis monaĥo, kaj tiutempaj monaĥoj havis iom strangajn ideojn pri la korpaj demandoj...

Или вот очаровательный фрагментик: в двух маленьких абзацах оба русских перевода фантазируют, как только могут. В английском переводе в первой строке речь идёт о том, что тамплиеры "сумасшедшие", в оригинале звучит слово casino (бардак, бордель, беспорядок, свалка) - но наши переводчики пошли кто в лес, кто по дрова (впрочем, может перевод Костюкович и неплох, а я просто не улавливаю в оригинале какой-то тонкой идиомы). Но вот занятно - как "Том и Джерри" из оригинала стали "волком и тремя поросятами"? Теоретически могу поверить, что такой выбор сделан ввиду того, что сказка про трёх поросят известна русскоязычным намного лучше, чем американские персонажи. Однако... Книга была написана в 1988, а перевод Костюкович опубликован аж в 1995-ом! Имхо, в то время лишь ленивый не знал, кто такие Том и Джерри. В любом случае, подменять эти имена на несколько менее удачные в угоду малоинформированному читателю - это совершенно бесполезно, так как в книге полным-полно намного более малоизвестных и сложно понимаемых вещей... Aŭ jen ĉarma fragmento: en du etaj alineoj ambaŭ rusaj tradukistoj fantazias laŭ siaj plejaj povoj. En la angla traduko en la unua linio temas pri tio, ke la templanoj estas "frenezaj", en la originalo aperas la vorto casino (bordelo, malordego, pelmelo) - sed niaj tradukistoj improvizis ĉiu laŭ sia maniero (fakte, eble la traduko de Kostjukoviĉ estas nemalbona, dum mi simple ne kaptas iun delikatan idiotismon en la originalo). Sed jen eĉ pli stranga afero - kiel "Tom kaj Jerry" el la originalo iĝis "lupo kaj tri porkidoj"? Teorie mi ja povas kredi, ke tiu elekto estis farita pro tio, ke la fabelo pri la tri porkidoj estas al la ruslingvuloj pli konata, ol la usonaj herooj. Tamen... La libro estis verkita en 1988, la traduko de Kostjukoviĉ estis publikigita en 1995! Ŝajnas, tiutempe nur pigrulo ne sciis, kio estas Tom kaj Jerry. Ĉiuokaze, ŝanĝi tiujn nomojn al la malpli trafaj por helpi al malmulte informita leganto - tio estas tute senutila afero, ĉar la libro plenplenas je multe malpli konataj kaj malfacile kompreneblaj detaloj...
- Плохие командос из этих твоих тамплиеров, - сказала Долорес, которую мой рассказ впечатлил.
- Серьезные люди, но мечутся немножко как три поросенка, - подытожил Бельбо. (анонимный сетевой перевод / anonima reta traduko)

- Этих ребят к нам в студенческую дружину, - страстно сказала Долорес.
- Как волк и три поросёнка, - подытожил Бельбо. (Е. Костюкович, Je. Kostjukoviĉ)

"These Templars of yours were really crazy!" Dolores said with admiration.
"They remind me of Tom and Jerry," Belbo said.

"Ma erano katanga un casino questi tuoi Templari," disse la Dolores, eccitata.
"A me fa venire in mente Tom and Jerry," disse Belbo.

- Viaj templanoj estis vere frenezaj! - diris Dolores, impresita de mia rakonto.
- Ili similas, laŭ mi, al Tom kaj Jerry, - resumis Belbo.

И таких мест - около десятка. Да уж, перевод - такой перевод... Как видно, мой перевод на эсперанто тоже получился довольно, так скажем, "разнообразным". Тем не менее, в целом я старался следовать русскому переводу и отступал от него лишь в очень приметных мне вещах. Под катом - собственно фрагмент романа, повествующий об истории ордена тамплиеров от его создания до изгнания христиан с Ближнего Востока. Параллельно представлены мой перевод и русский "оригинал". Можете просто почитать интересную главу из интересного романа, а можете и полюбопытствовать, как я исхитрялся с многочисленными сложностями перевода. Подавляющее большинство комментариев в конце текста (кроме тех, которые просто дают перевод с других языков) - мои. Kaj tiaj lokoj ja nombras ĉirkaŭ dekon! Jes, vere, traduko estas trukado... Kiel oni vidas, ankaŭ mia E-traduko rezultis sufiĉe "diversa". Tamen, entute mi penis sekvi la rusan tradukon kaj deiris de ĝi nur en tro dubindaj lokoj. En la kaŝ-patro estas prezentita la fragmento de la romano, kiu rakontas pri la historio de la templana Ordeno ekde ĝia fondo ĝis la forpelo de kristanoj for de la Proksima Oriento. Mia traduko kaj la rusa "originalo" estas prezentitaj paralele. Vi povas aŭ simple legi interesan ĉapitron el interesa romano, aŭ kompari, kiel mi sukcesis traduki multajn komplikajn lokojn. La plimulto de la komentoj fine de la teksto apartenas al mi (krom tiuj, kiuj simple tradukas alilingvajn fragmentojn).

Перевод не поместился в одной записи, я разбил его на три части. Ссылка на продолжение - в конце текста. Pro tio, ke la traduko ne trovis sufiĉe da spaco en unu blogero, mi dividis ĝin je tri partoj. La ligilo al la daŭrigo estas prezentita fine de la teksto.


У. Эко
Маятник Фуко

Часть III. Бина
Глава 13

Li frere, li mestre du Temple
Qu'estoient rempli et ample
D'or et d'argent et de richesse
Et qui menoient tel noblesse,
Ou sont ils? que sont devenu?

Chronique a la suite du roman de Fauvel[1]

U. Eco
La pendolo de Foucault

Parto III. Bina
Ĉapitro 13

Li frere, li mestre du Temple
Qu'estoient rempli et ample
D'or et d'argent et de richesse
Et qui menoient tel noblesse,
Ou sont ils? que sont devenu?

Chronique a la suite du roman de Fauvel[1]

Et in Arcadia ego[2]. "Пилад"[3] тем вечером представлял собой типичную картину золотого века. Буквально в воздухе витало предчувствие, что революция не только назрела, но и нашла себе спонсора - Союз Промышленников. Владелец трикотажной фабрики (битловка, борода) играл в подкидного дурака с будущим террористом в двубортном костюме и галстуке. Ломалась парадигма. Еще в начале шестидесятых годов борода была признаком фашизма - шкиперская, в духе Итало Бальбо[4]; в шестьдесят восьмом она стала означать революционность, а потом приобрела нейтральный смысл в духе "я выбираю свободу". В любую эпоху борода заменяет маску; фальшивую бороду лепят, чтобы не быть узнанными; но в те времена, в начале семидесятых, можно было маскироваться настоящей. Прикрывать бородой свою исконную бородатость: пред лицом подобной бороды вряд ли могла пройти бравада бородою. Однако этим вечером самая искренняя борода рисовалась даже и на бритых лицах, ее не носивших, но намекающих, что непременно бы носили, да дух противоречия не позволяет.

Et in Arcadia ego[2]. “Pilado”[3] tiuvespere prezentis la tipan bildon de la ora epoko. Vere, en aero ŝvebis la antaŭsento, ke la revolucio ne nur maturiĝis, sed ankaŭ trovis por si sponsoron - la Unuiĝon de Industriistoj. La posedanto de la trikaĵ-fabriko (kol-kovra pulovero, barbo) ludis kero-ludon kun onta teroristo en kruc-jako kaj kravato. La paradigmo rompiĝis. Ankoraŭ komence de la sesdekaj la barbo - tiu ŝipestra, en la stilo de Italo Balbo[4] - estis signo de faŝismo; en la sesdek-oka ĝi ekmarkis revoluciemon kaj poste alprenis la neŭtralan sencon similan al “mi elektas liberon”. En ajna epoko la barbo anstataŭas maskon; la falsan barbon oni algluas por ne esti rekonita; sed tiutempe, komence de la sepdekaj, oni povis sin maski ankaŭ per la vera barbo. Kovri per la barbo sian veran barbecon: antaŭ tia barbo la barbo-fanfaronado apenaŭ povus sukcesi. Tamen, tiuvespere la plej sincera barbo videblis ankaŭ sur la razitaj, senbarbaj vizaĝoj, kiuj tamen signalis, ke ili certe surhavus ĝin, se tion ne malebligus la spit-sento.

Бог с ним. Наконец предо мною предстали Бельбо и Диоталлеви. Вид у них был мученический, и они не могли говорить ни о чем, кроме перенесенного ужина. Я тогда еще не представлял себе ужины с господином Гарамоном.
    Бельбо потребовал ежевечернюю дозу, Диоталлеви долго и подозрительно принюхивался и расхрабрился на стакан минеральной. Мы нашли столик в глубине зала, еще не остывший после двух шоферов, которые отправились по домам, потому что назавтра вставать было рано.

Nu, ne gravas. Finfine antaŭ mi aperis Belbo kaj Diotalevo. Ili aspektis kvazaŭ martiroj, kaj ili povis paroli pri nenio krom la travivita vespermanĝo. Mi tiam ankoraŭ ne povis imagi la vesperojn kun sinjoro Garamondo.
    Belbo mendis la ĉiuvesperan dozon, Diotalevo longe kaj suspektoplene agordis sin kaj fine kuraĝis mendi glason da mineral-akvo. En profundo de la halo ni trovis tableton, kiu ankoraŭ ne malvarmiĝis post du ŝoforoj, kiuj ekiris hejmen, ĉar morgaŭ ili devis ellitiĝi frue.

- Ну, ну, - начал с ходу Диоталлеви. - Тамплиеры.
    - Не надо, умоляю. Это можно прочесть в любом учебнике.
    - Мы любим сказовый стиль, - сказал Бельбо.
    - Это более мистично, - сказал Диоталлеви. - Бог создал мир с помощью слова, Заметьте, не телеграммы.
    - Да будет свет тчк подробности письмом, - отозвался Бельбо.
    - Не письмом, а посланием к фессалоникийцам, - сказал я.
    - Давайте о тамплиерах, - сказал Бельбо.
    - Значит, - начал я.
    - Со значит начинать неграмотно, - запротестовал Диоталлеви. Я сделал вид, что встаю со стула. Никто не стал умолять сесть. Я сел сам.

- Do, - tuj komencis Diotalevo. - La templanoj.
    - Lasu, mi petegas. Tion oni povas tralegi en ĉiu lernolibro.
    - Ni ŝatas la rakontan stilon, - diris Belbo.
    - Tio estas pli mistika, - diris Diotalevo. - La dio kreis la mondon per la vorto. Atentu, ne per telegramo.
    - Estu lumo, punkto, la detaloj sekvos letere, - reeĥis Belbo.
    - Ne en letero, sed en la epistolo al tesalonikanoj, - diris mi.
    - Ni parolu pri la templanoj, - diris Belbo.
    - Do, por komenci… - komencis mi.
    - Estas malbonstile komenci per “Do, por komenci”, - ekprotestis Diotalevo. Mi afektis, kvazaŭ mi ekstaras de sur la seĝo. Tamen, neniu petegis min eksidi. Mi eksidis mem.

- Так вот, это вообще известные вещи. Первый крестовый поход. Готфрид[5], как известно из Тассо[6], Господен гроб почтивши, снял обет. Бодуэн[7] становится первым королем в Иерусалиме. Христианское царство в Святой Земле. Но один разговор Иерусалим, другое дело остальная Палестина. Сарацин побили, но они не угомонились. Жизнь в тех краях не слишком спокойная ни для новопоселенцев, ни для паломников. И в этот момент, в 1118 году, во время правления Бодуэна II, девять человек, под командой некоего Гуго де Пейнса, образовывают ядро Ордена Бедных Рыцарей Креста: орден монашеский, но с ношением оружия. Три обычных обета бедности, воздержания и послушания. Плюс к тому обязательство давать защиту паломникам. Король, епископ и прочая иерусалимская верхушка немедленно отстегивают деньги. Им выделяют помещение - в одной из пристроек при старом Храме Соломона[8]. Так они становятся Рыцарями Храма.

- Do, fakte, tio estas vaste konataj aferoj. La unua kruc-milito. Gotfredo[5], kiel ni scias per Tasso[6], adorinte la ĉerkon de la Sinjoro, sin liberigis de la voto. Baldueno[7] iĝas la unua reĝo en Jerusalemo. La kristana reĝlando sur la Sankta Tero. Tamen, Jerusalemo estas unu afero, dum la resta Palestino - tute alia. Saracenoj estis batitaj, tamen ili ne trankviliĝis. Kaj en tiu tempo, en la jaro 1118, dum la regado de Baldueno la Dua, naŭ homoj sub la gvido de iu Hugo de Payns fondas la kernon de la Ordeno de la Blankaj Kavaliroj de la Kruco: la ordeno estas monaĥa, tamen kun la rajto porti armilojn. Tri kutimaj votoj de malriĉo, abstinemo kaj obeemo. Krome - la sindevigo protekti la pilgrimantojn. La reĝo, la episkopo kaj la cetera jerusalema moŝtularo tuj pretas financi la tuton. Ili ricevas la ejon - en unu kromkonstruaĵo ĉe la malnova Templo de Salomono[8]. Tiel ili iĝas Kavaliroj de la Templo.

- Что это были за люди?
    - Скорее всего, романтики крестового похода. Но потом это переменилось. Начали прибиваться к компании Иваны-дураки, младшие сыновья без наследства. Иерусалим - это была та же Аляска, туда ехали за деньгами. В основном те, кому дома ждать было нечего, или прежде судимые. Иностранный легион. Такой плакатик: ты записался в тамплиеры? Ждут тебя дальние страны, крепких и сильных душой. Кормежка, одежка казенная, под расчет еще и спасение души. Разумеется, с хорошей жизни на это не шли. Жить в пустыне, в палатке, годами не видя человеческих лиц, если не считать других тамплиеров и нескольких турецких рож, потом еще жара, жажда и обязанность вечно потрошить сарацин...

- Kiuj homoj ili estis?
    - Plej verŝajne - romantikuloj de la krucmilito. Sed poste ĉio ŝanĝiĝis. Al la kompanio aliĝis stultaj junuloj, malpli aĝaj filoj sen heredaĵo. Jerusalemo estis kvazaŭ Alasko - oni veturis tien por mono. Ĉefe tiuj, kiuj havis nenion hejme aŭ kondamnitoj. Fremdlanda Legio. Jen afiŝo: ĉu vi aliĝis al templanoj? Vin, fortan kaj kuraĝan, atendas foraj landoj. Nutrado, senpagaj vestoj, ankaŭ la anim-savo enkalkulita. Kompreneble, oni ne aliĝis al tio pro bona vivo. Vivi en dezerto, en tendo, dum jaroj ne vidante homajn vizaĝojn, se ne konsideri aliajn templanojn kaj kelkajn turkajn muzelaĉojn, krome - varmego, soifo kaj la devo konstante buĉi saracenojn…

Я перевел дух.
    - Получается какой-то вестерн. Прошу прощения. На самом деле орден пережил три эпохи, и на уровне третьей этих проблем уже не было и в него записывались даже те, кто отнюдь не бедствовал. Потому что стало не обязательно вербоваться в Святую Землю, можно было работать на материке. Вообще что касается тамплиеров, мне они не вполне ясны. Иногда кажется, что это просто банда, иногда, наоборот, в них есть какое-то изящество. Этнические чистки они проводили по-рыцарски. Они, конечно, били мусульман, потому что это была их работа... Но когда посол эмира Дамасского прибыл с визитом в Иерусалим, тамплиеры предоставили ему мечеть для отправления культа, невзирая на то, что ее уже успели переделать в христианскую церковь. Он себе молится, в этот момент заходит какой-то франк, видит неверного в святом месте и вышвыривает его. Тамплиеры наказали виновного, а перед мусульманином извинились. Это джентльменское отношение к противнику их и погубило, не зря на суде им шили связь с эзотерическими мусульманскими сектами. Может быть, связь и была, точно так же как авантюристы прошлого века заболевали Африкой. Тамплиеры были люди без систематического образования, они не понимали многих идейных тонкостей и не думали о них, а одевались в духе Лоуренса Аравийского[9]... Вообще понять причины их действий для меня не легко, потому что христианские историки, Гийом Тирский[10] и прочие, при каждом случае поливают их грязью...

Читать продолжение вот тут.

Mi haltis por momento.
    - Rezultas kvazaŭ iu vesterno. Pardonu min. Verdire la ordeno travivis tri epokojn; dum la tria tiaj problemoj jam ne ekzistis, kaj al la orgeno aliĝis eĉ tiuj, kiuj tute ne mizeris. Tiam jam ne necesis volontuli sur la Sankta Tero, oni povis labori sur la kontinento. Ĝenerale, kiam temas pri la templanoj, estas malfacile kompreni ilin. Foje ŝajnas, ke ili estis nur bando, foje oni rimarkas en ili ian delikatecon. La etnajn purigadojn ili faris laŭ la kavalira maniero. Certe, ili mortigis islamanojn, ĉar tio estis ilia laboro… Sed kiam la ambasadoro de la Damaska emiro vizitis Jerusalemon, templanoj havigis al li moskeon por adorado, malgraŭ tio, ke ĝi jam estis transformita al kristana preĝejo. Iutage venas iu franco, vidas la misreligiulon en la sankta loko - kaj forĵetas lin. Templanoj punis la kulpulon kaj petis pardonon ĉe la islamano. Tiu ĝentlemana rilato al la malamiko finfine pereigis ilin, ja ne vane dum la proceso oni kulpigis ilin pri la ligoj kun la esoteraj islamaj sektoj. Eble, la ligo ja ekzistis, same kiel la aventuremuloj de la antaŭa jarcento estis obseditaj pri Afriko. La templanoj estis homoj ne bone edukitaj, ili ne komprenis multajn ideologiajn delikataĵojn kaj ne pensis pri ili, kaj vestis sin laŭ la maniero de Laŭrenco la Arabia[9]… Ĝenerale, kompreni la kialojn de ilia agado por mi estas malfacile, ĉar la kristanaj historiistoj, Vilhelmo el Tiro[10] kaj ceteraj, ĉe ĉiu oportuna okazo priverŝas ilin per koto…

Legu la daŭrigon ĉi tie.

Комментарии:

[1]
Магистры, братие во Храме,
Кто неусыпными трудами
Его расширил, укрепил
И золотом обогатил -
Где все они? Что с ними сталось?
(Хроника-продолжение "Романа о Фовеле" Жерве дю Бю, нач. XIV в).

[2] «И я в Аркадии» (лат.)

[3] «Пилад» - название бара.

[4] Итало Бальбо (1896-1940) - известный авиатор, министр аэронавтики в правительстве Муссолини.

[5] Готфрид Бульонский (1060-1100) - один из предводителей первого крестового похода.

[6] Торквато Тассо (1544-1595) - один из крупнейших итальянских поэтов XVI века, автор поэмы «Освобождённый Иерусалим», посвящённой событиям первого крестового похода.

[7] Балдуин I Иерусалимский (1060-1118) - французский дворянин, провозглашённый королём Иерусалима в 1100.

[8] Храмом Соломона латинские хронисты называли мечеть Аль-Акса, выстроенную в XI веке и ставшую после завоевания крестоносцами Иерусалима церковью Святого Гроба Господня.

[9] Лоуренс Аравийский (наст. имя Томас Эдвард Лоуренс, 1888-1935) - британский офицер и писатель, сыгравший большую роль в Великом арабском восстании 1916-1918 годов. Считается военным героем как в Великобритании, так и в ряде арабских стран Ближнего Востока.

[10] Вильгельм (Гийом) Тирский (1130-1186) - средневековый историк, архиепископ г. Тира (Тир - финикийский город на территории соверменного Ливана)

Komentoj:

[1]
Majstroj, fratoj de la Templo,
Kiuj per senlaca laborado
Ĝin pligrandigis, fortikigis
Kaj riĉigis per oro -
Kie estas ili ĉiuj? Kio okazis al ili?
(Kroniko-daŭrigo de la "Romano pri Favel" verkita de Gervais du Bus; komenco de la 14a jc.)

[2] Kaj jen mi estas en Arkadio (latine)

[3] “Pilado” - la nomo de drinkejo

[4] Italo Balbo (1896-1940) - fama aviadisto, ministro pri aviado en la registaro de Mussolini.

[5] Gotfredo la Bouillon (1060-1100) - unu el la militestroj de la unua krucmilito.

[6] Torquato Tasso (1544-1595) - unu el la plej grandaj italaj poetoj de la 16a jarcento, aŭtoro de la poemo “Liberigita Jerusalemo”, dediĉita al la eventoj de la unua kricmilito.

[7] Baldueno la 1-a de Jerusalemo (1060-1118) - franca nobelo, proklamita kiel reĝo de Jerusalemo en 1100.

[8] Sub la nomo “Templo de Salomono” la latinaj kronikistoj subkomprenas la moskeon Al-Aksa, rekonstruitan en la 11a jarcento, kiu post la almilito de Jerusalemo fare de krucistoj iĝis palaco kaj preĝejo de la Sankta Ĉerko de la Sinjoro.

[9] Laŭrenco la Arabia (la vera nomo - Thomas Edward Lawrence, 1888-1935) estas brita oficiro kaj verkisto, kiu ludis gravan rolon en la Granda araba ribelo (1916-1918). Li estas konsiderata kiel milit-heroo kaj en Britio, kaj en kelkaj arabaj landoj de la Proksima Oriento.

[10] Vilhelmo el Tiro (ankaŭ konata kiel Guillermo aŭ Guillaume el Tiro; 1130-1186) - mezepoka historiisto, arĥieposkopo de Tiro (la fenica urbo sur la teritorio de moderna Libano).