Купальскі блізнечны міф
Штогод на Купалле ўвечары, калі ёсць вольны час перад запальваннем вогнішча, ладзім размовы пра Купалле, кожная з якіх прысвечана розным тэмам. Распавядаю пра вобразы свята, асаблівасці абрадавых дзеянняў, сэнсы ў абрадавых тэкстах і т.п. Гэта дазваляе прысутным, асабліва тым, хто першы раз прыехаў, ці хто не з гуманітарнай сферы, зразумець, што адбываецца і навошта гэта ўсё робіцца. Сёлета асноўная ўвага была нададзена баладзе пра ўдаву і сыноў, якая адносіцца да "блізнечных" міфаў. Пасля Купалля вырашыў запісаць асноўны тэкст таго, што прамаўляў. Гэта не фармат навучальнай лекцыі. Хутчэй трэба разглядаць, як уводзіны да святкавання. Вось такі кантэкст. Прыцемкі, чыстае неба, спёка сыходзіць, паляна ў лесе на беразе ракі, кола людзей у святочных строях пад дрэвам, у цэнтры кола вогнішча, варыцца крупнік, праз некаторы час будзе запалена купальскае вогнішча...
****
На знакамітым каўшы з Гародні, на якім, як мяркуюць, выяўлены каляндарна-задыякальныя сюжэты, увагу прыцягвае малюнак з блізнечным матывам. Два чалавекі нібыта трымаюць адзін аднаго за рукі; адзін у правай руцэ трымае нешта накшталт жазла, а паміж галовамі і нагамі людзей мы бачым два Сонцы. Гэты малюнак суадносіцца з задыякальным сузор’ем Блізняты і, паводле парадку размяшчэння малюнкаў на каўшы, адпавядае часу Купалля.
Выява на каўшы
Купальскія спевы надзвычай багатыя на “блізнечную” тэматыку. Увогуле можна казаць пра тое, што “міф пра блізнятаў” з’яўляецца адным з цэнтральных на Купалле і збірае вакол сябе шмат сэнсаў. І гэты міф актуальны, пакуль Сонца ў сузор’і Блізняты (з 20 чэрвеня па 20 ліпеня), якраз тады, калі святкуецца Купалле.
Аднак Сонца ў задыякальным знаку “Блізняты” цяпер знаходзіцца з 21 траўня па 21 чэрвеня. У пачатку нашай эры час знаходжання свяціла ў сузор’і і задыякальным знаку супадаў, але пасля адбылося разыходжанне. Цікава, што ў сваёй хроніцы Мацей Стрыйкоўскі адзначаў вялікі святочны купальскі перыяд з 25 траўня па 23 чэрвеня, што фактычна адпавядае часу, калі Сонца ў Блізнятах. Магчыма, пачатак купальскага перыяда адзначаўся не толькі сонцастаяннем, але яшчэ і ўваходам Сонца ў Блізняты.
Усход Сонца ў Блізнятах. Купалле, 2016 г. (здымак К.Міхалевіча)
Найбольш поўна блізнечны міф разгортваецца ў баладзе пра ўдаву і сыноў. У поўных версіях прасочваецца наступная структура (паводле С.І. Санько): 1) маладая ўдава жыве “пасярод сяла” (вар. “на гарэ” ў “новым церамку”); 2) здараецца “навіна” - удава нараджае двух сыноў (“Іванюшу й Васіля”) і, верагодна, дачку (адначасна ці пазней); 3) спавівае сыноў “кітайкаю” (“у пялёначкі”, “чорнай лентай”), кладзе “ў каробачку” (“у чавён”, “у корабэль”), пускае “на Дунай” (“на морэ”), просіць “ціхенькі Дунай”, “быструю воду”, “рыжы пясочок”, “рыбку” (“шчуку-плаціцу”), “ніцую лазу” не будзіць яе дзетак і парупіцца аб іх; 4) мінае 12, 15, 17, 19, 20, 21 або 30 гадоў, удава ідзе па ваду, прыплывае карабель з двума малойцамі, маці іх не пазнае; 5) браты сватаюцца да ўдавы, яна згодна ісці за аднаго (“старшага”) сама, а за другога (“младшага”) дачку аддаць; 6) адбываецца вянчанне, у першую шлюбную ноч высвятляецца, што маці абвянчана з сынам, а сястра з братам (ёсць сюжэт, які сцвярджае, што інцэст не адбыўся); 7) брат з сястрою ідуць у поле і абарачаюцца кветкай браткі: брат - сіненькі, сястра - жоўценькі (часам гэты момант адсутнічае).
Не можа не ўражваць той факт, што тэкст гэтай беларускай балады, які фіксуецца нават у наш час, мае прамыя паралелі з хецкім апавяданнем пра царыцу Канэсу. А між іншым, паміж стварэннем таблічак з хецкім міфам і фіксацыяй беларускага тэкста прайшло фактычна 4 тысячы гадоў! Некаторыя даследчыкі лічаць, што паданне пра царыцу Канэсу з’яўляецца самым старажытным з вядомых індаеўрапейскіх тэкстаў наогул. Гэты міф, які ўзнаўляе так званы “царскі наратыў” складаецца з наступных элементаў (паводле С.І. Санько): 1) цудоўнае нараджэнне жанчынай, якая не звязаная шлюбнымі повязямі (або дзяўчынай, якая яшчэ не была замужам, або ўдавой); 2) выдаленне немаўляці (немаўлятаў) па-за межы грамады (часта па вадзе); 3) выхаванне знайдзёнаў чалавекам нізкага сацыяльнага статуса; 4) вяртанне ў родны край (часта тым жа шляхам, якім яны былі выдалены з яго); 5) непазнанасць вяртанцаў; 6) інцэстуальны шлюб з маці (і/або) сястрой (сёстрамі); 7) больш ці менш працяглае цараванне. Калі параўнаць, то бачна, што структура тэксту беларускай купальскай балады мае высокую ступень адпаведнасці з “царскім міфам”. Падобны сюжэт таксама сустракаецца і ў беларускіх чарадзейных казках, напрыклад, “Мал-Малышок”, “Пра Бога і Іллю”, “Пра Марку Багатага”.
Купальская брама-спарыш з салярным знакам і сімвалічныя выявы блізнятаў, 2016 г. (здымак К.Міхалевіча)
Таксама варта адзначыць, што беларускія купальскія тэксты маюць прамыя аналагі ў міфалогіях іншых індаеўрапейскіх народаў: інда-іранскія Яма і Ямі, ірландскія Фіндэамна, індыйскія Ашвіны, грэцкія Нарцыс, Кронас і Рэя, Дыяскуры, літоўскія і латышскія Сыны Бога і г.д. Ёсць паралелі і з легендарнымі культурнымі героямі, заснавальнікамі свецкай і духоўнай улады - рымскія Ромул і Рэм, прускія Відэвут і Брутэн і інш.
Гэта значыць, што беларускія купальскія блізнечныя тэксты знаходзяцца ў адным шэрагу з гэтымі старажытнымі міфамі. Важна тое, што ў адрозненні ад згаданых індаеўрапейскіх міфаў, беларускія архаічныя тэксты дагэтуль застаюцца “жывымі”, іх ведаюць у народзе, і праз спевы гэты міф штогод актуалізуецца і ўзнаўляецца на Купалле. Гэта таксама не можа не ўражваць!
Рабіць падрабязны разбор усіх момантаў міфа, які разгортваецца ў баладзе “Удава і сыны”, няма сэнсу, бо гэта робіцца іншымі (гл. працы С.І. Санько). Адзначыць можна толькі некаторыя цікавыя моманты, якія дапамогуць лепш зразумець сэнс, падкажуць, чаму гэтая балада спявалася. Блізнечны/царскі міф у пэўнай ступені можна аднесці да касмаганічных, але з той папраўкай, што яны адносяцца да часоў, калі з’яўляюцца першыя людзі, ствараецца сацыяльная і рэлігійная арганізацыя. Цікава тое, што ў індаеўрапейскіх народаў гэты міфалагічны прынцып рэалізуецца ў розныя гістарычныя часы. Адным з самых позніх можна назваць прускую легенду пра Відэвута і Брутэна. Браты таксама на караблі прыйшлі з-за мора, далі першыя законы і ўсталявалі грамадскі лад, які грунтаваўся на падзеле свецкай і духоўнай улады. Відэвут, імя якога можа значыць “Сын удавы” (таксама дакладны адпаведнік беларускаму тэксту), стаў першым каралём, а Брутэн (“Брат”) стаў першым Крыве-Крывейтам. Пазнакай духоўнай улады было жазло-крывуля. І тут можна зноў прыгадаць выяву на гарадзенскім каўшы: адзін з “блізнятаў” трымае ў руцэ жазло. Пасля смерці Відэвут і Брутэн абагаўляліся. Ёсць меркаванне, што яны разам з Перкунасам ушаноўваліся ў выглядзе пары Патолс-Патрымпс. Братам былі прысвечаны рытуальныя слупы, якія называлі Віршайтос і Швайброто, што значыць “Старэйшы” (Відэвут) і “Яго брат” (Брутэн). Цікава тое, што паводле падання, Відэвут быў на 16 гадоў маладзейшы за Брутэна. Напэўна, “старэйшы” тут выкарыстоўваецца ў якасці рэлігійнага тэрміна.
У тэксце беларускай купальскай балады пра ўдаву сыны маюць даволі характэрныя імёны: Іван і Васіль. Імя Іван у фальклоры вельмі часта выступае для пазначэння будучага цара - “Іван-царэвіч”. Імя Васіль паходзіць ад грэцкага тэрміна, які значыць “цар”. Басілеўс у грэкаў выконваў яшчэ і святарскую функцыю, быў жрацом (у Афінах архонт-басілеўс - вярхоўны жрэц). Імёны герояў купальскай балады таксама рэалізуюць тую ж мадэль, якая вядома ў прускай легендзе, дзе адзін з братоў - кароль, а другі - вярхоўны жрэц.
Уладу Крыве прызнавалі ўсе балцкія народы, у тым ліку і крывічы, як сведчаць пісьмовыя крыніцы. Паводле падання, у караля Відэвута быў сын Літфо, які стаў родапачынальнікам і першым уладаром Літвы. У часы ВКЛ таксама прасочваецца гэты архаічны (“блізнечны”) падзел: Гедымін і Ліздзейка, Альгерд і Кейстут, Ягайла і Вітаўт. З крывіцка-дрыгавіцкай гісторыі можна прыгадаць Рагвалода і Тура, якія таксама прыплываюць з-за мора, а некаторыя гістарычныя крыніцы называюць іх братамі.
Легендарны беларускі князь Бай, які быў бацькам родапачынальніка беларусаў Белаполя, таксама, па ўсёй верагоднасці, з’яўляецца сінкрэтычным вобразам блізнятаў, адзін з якіх быў уладаром, а другі - святаром. Бая называюць князем, а як першы чалавек, ён стаў і першым памерлым. Два сабакі Бая, Стаўры і Гаўры, таксама ўшаноўваліся, у іх гонар вядома свята памерлых - Стаўроўскія Дзяды. Здаецца невыпадковым той факт, што ў некаторых мясцовасцях, паводле запісаў ХІХ ст., Стаўроўскія Дзяды адзначаліся перад Тройцай, якая разам з Русальным тыднем і Купаллем фактычна ўтварае адзіны святочны цыкл. Храналагічныя межы гэтага цыкла фактычна адпавядаюць часу знаходжання Сонца ў Блізнятах. Адпаведна, гэта быў спрыяльны час, каб заклікаць ("Стаўры-Гаўры, гам!") і ўшаноўваць "блізнечных" сабак і іх Гаспадара. Адпаведна, Бай можа разглядацца, як уладар царства памерлых, а яго вобраз падобны на інда-іранскага Яму (імя перакладаецца як “Блізнюк”), які таксама меў двух сабак і быў уладаром царства памерлых.
Міфічныя блізняты таксама ўвасабляюць супрацьпастаўленне старэйшы-малодшы, стары-малады, вясна-зіма, ранак-вечар. Параўнаць яшчэ можна з веснавым і зімовым Юр’ям, Міколам. Увогуле, гэтая ж мадэль рэалізуецца ў народна-хрысціянскай міфалогіі: Юр’я (малады) і Мікола (стары), Пётр і Павел, Флор і Лаўр, Кузьма і Дзям’ян, Барыс і Глеб.
Ахвяраванні Пятру і Паўлу. Крыж каля святой крыніцы ва ўрочышчы Барок каля Барысава, 2016 г. (здымак З.Скварчэўскага)
Смерць блізнятаў (брат-сястра) у некаторыях версіях балады таксама мае аналогіі ў індаеўрапейскай міфалогіі, калі такім чынам пасля інцэсту далей працягваецца стварэнне свету, з’яўляецца чалавецтва.
Чаму ўшаноўвалі гэтых “братоў”, “блізнятаў”? Вядома, што боствы-блізняты выконвалі шматлікія функцыі, з’яўляліся апякунамі плоднасці і ўрадлівасці ды інш. Аднак у баладзе пра ўдаву і сыноў няма ніякіх аграрных матываў, што сведчыць пра іншае прызначэнне тэкста. Дык у чым сэнс выканання гэтай балады? Можна выказаць адну здагадку.
Як і іншыя каляндарныя святы, Купалле святкуецца, каб падтрымаць дзейсны касмічны парадак. Абрадавыя дзеянні сімвалічна структуруюць прастору і час: дзеянні на небе паўтараюцца і на зямлі. Адначасова праграмуецца будучыня. Купалле - час Блізнятаў, якія працягваюць стварэнне свету, ствараюць культурную прастору праз уладкаванне грамадства (у свецкім і духоўным планах). Напрыклад, бог-блізнюк Яма ў індуізме меў эпітэт - Дхармараджа; ён кіруе дхармай і сочыць за яе выкананнем. Калі зусім проста, дхарма - гэта закон, рэлігійны абавязак. Таксама ў гімнах Рыгведы (напрыклад, VIII, 87) блізняты Ашвіны называюцца тымі, хто "памнажае закон".
Зварот да блізнятаў у баладзе, якая паўтарае старажытны індаеўрапейскі міф, з’яўляецца пэўным пажаданнем, каб існуючы грамадскі лад (тут можна казаць больш пра прынцыпы індаеўрапейскага грамадства), які яны запачаткавалі, не быў разбураны і існаваў у будучыні. Гэта яшчэ і ўшанаванне першапродкаў, зварот да іх, каб спрыялі нашчадкам, спрыялі шлюбам.
Зміцер Скварчэўскі