Опять "тулгама".

Jul 03, 2018 21:57



Битва при Панипате. 1526.

Бабур-наме. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992. С.267.

На краю левого фланга мы поместили для обходного движения Вали Кизила и Малик Касима, [брата] Баба Кашка с его моголами; на краю правого фланга были поставлены Кара Кузи, Абу Мухаммед Найза баз, Шейх Али, [сын] Шейх Джемал Барина, Хинди и Тенгри Кули Пишаги Могол - тоже для обхода с фланга. Эти два отряда должны были при приближении врагов обойти их справа и слева и зайти им в тыл.

The Baburnama. Part II. 1996. P. 325.

At the tip of the right wing Wali Qizil and Baba Qashqa' s Malik Qasim and his Moghuls were assigned for the flank assault. At the tip of the left wing we arrayed Qaraquzi, Abu'l-Muhammad Nayzabaz, Shaykh Ali, Shaykh Jamal Barin, Hindi, and Tengri-Quh Moghul for the flank assault so that when the enemy got near, these two troops could circle around to the enemy's rear from the right and left.

Beveridge A.S. The Babur-nama. Part II. 1922.




Во французском переводе 1871 года.




Битва при Канва. 1527.

Бабур-наме. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992. С.316.

Для обходного движения были назначены на правом крыле: опора избранных, совершенный в преданности, Тардика и Малик Касим, брат Баба Кашка с отрядом могольского племени; опора знатных, верный в преданности Му'мин Атка и поддержка избранных Рустам Туркмен во главе отряда личных телохранителей государя.

The Baburnama. Part II. 1996. P. 383.

For the rear assault Turdika and Malik Qasim the brother of Baba Qashqa with a contingent of Moghuls were assigned to the left flank. Mu'min Ataka and Rustam the Turcoman were appointed to the left flank with a troop from the royal tabin.

left - ??

Beveridge A.S. The Babur-nama. Part II. 1922.




Во французском переводе 1871 года




Если правильно понял, то "on avait chargé du toulgama" это "для тулгамы отрядили".

В азербайджанской версии перевода 2011 года, если правильно понял - вообще "запасные силы ... правого крыла"/Ehtiyat qüvvələri ... sağ qanada.

В The Encyclopaedia of Islam. Vol. III. H-IRAM. 1986 слово "tulghuma" трактуется как "отряд, предназначенный для нападения с фланга".

P. 200

Babur's army was disposed in much the same way, the terms yamin-i baranghar and yasdr-i baranghar being used for the right and left sides of the right wing (corresponding terms also for the left wing); each wing had in addition a flanking party (tulghuma, tulkuma) of light cavalry to encircle the enemy's flank and take him in the rear; and each wing had also its own reserve (tarh).

P. 202.

Thus at the battle of Khanuwa, near Agra, in 933/1527, the battle was commenced by the fire of small-calibre matchlocks and culverins from the right wing of Babur's army under Mustafa Ruml, after which the heavy artillery of the centre, under the mir atish Ustad Ali Kull, opened fire slowly at the ironclad elephants of the enemy; when the artillery battle was well under way Babur ordered the charge of his flanking parties (tulghuma), the heavy artillery was moved forward, and the cavalry moved around the advanced light artillery (Bdbur-nama, ed. Beveridge, 568-9).

Большое дополнение из Ekrem GÜL. Babürname'de Geçen Askerî Terimler Üzerine // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. Year 2014, Volume 62 , Issue 1

tolğama “kuşatma taktiği”
< Tür. tolğama [< ET (DLT) tolğa- “to twist, wrap rund” (Clauson 1972: 497a) < tol u ġ+a-] ET’de tolġama biçimini tanıklayamıyoruz. || Çağatayca: تولغامه "troupe postee en embuscade pour tourent l'ennemi, action de tourner le flanc de l’ennemi” (Courteille 1870: 243) || tolğama “pusuya yatan asker” (Kúnos 1902: 192) || tolğama (Muhammad Mahdi Xan 1960: 184v 10) ~ Batı Oğuzcası: Kelime Batıda tolama > dolama biçiminde gelişmiştir, bunlar da ifade ettikleri eylemin genelliği nedeniyle zamanla birçok anlam ve kavram olarak dallanıp budaklanmıştır. Tarama Sözlüğü, Redhouse, Meninski ve Kamus-ı Türkî’de bu biçimler hep vardır; ancak bahsi geçen kelimelerde bu terim anlamı tanıklanamamaktadır.

Bu kelime için Beveridge: “turning movement” (Beveridge 1922a: 140/90a), Thackston: “flank assault” (Thackston 1993c: 855c) karşılığını vermiştir. Arat çeviride “pusu” karşılığını verdiği kelimeye, notlar kısmında “çevirme, yandan hücum” karşılıklarının verilmesinin daha doğru olacağını belirtmiştir (Arat 1987b: 655). Biz de “çevirme” karşılığının daha uygun olacağını düşünüyoruz. Babürname’de özellikle önemli savaşlar anlatılırken bu taktikten mutlaka bahis açılır. Mesela Babür’ün Semerkant kuşatmasından önce Şeybani Han ile yaptığı ve ağır biçimde mağlup olduğu Serpül Savaşı’nda, Şeybani Han’ın sağ kanadı (krş. baranğar), Babür’ün sol kanadını (krş. javanğar) mağlup ederek arkaya sarkar ve hem önden hem arkadan ok yağmuruna tuttuğu Babür’ün merkez (krş. ğol~qol) kuvvetlerini dağıtır. Kurgana kendini güçlükle atan Babür, özellikle tolğama taktiğinde Özbeklerin maharetini teslim etmekten geri durmaz: Özbägning urušta bir uluğ hunarı ošbu tolğamadur. Heč urušı tolğamasız bolmas “Özbeğin, savaşta en büyük hüneri bu tolğamadır. Hiçbir savaşı tolğamasız olmaz.” (Thackston 1993a: 181/90a). Burada henüz yirmili yaşlarındayken çok tecrübeli ve kuvvetli bir düşmanla yüzleşen Babür, yıllar sonra aynı taktiği Panipat’ta Hintlilere karşı başarıyla icra etmiştir; Babürname’de, bu savaştaki tolğama’nın icrası ayrıntısıyla anlatılmıştır, bkz. (Thackston 1993c: 569/266a-b).

kuşatma taktiği - "тактика окружения/охвата".
تولغامه - "тулгама" или "толгама".

Теперь более-менее понятно, откуда в азербайджанском переводе "запасные силы"/Ehtiyat qüvvələri

Л.З. Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том 1. 1869




Abel Pavet de Courteille. Dictionnaire turk-oriental. 1870







Цитаты в словарной статье - как раз "Бабур-наме".

Русский вариант словаря Радлова. В.В. Радлов. Опыт словаря турецких наречий. Том 3. 1905







Этот кусок сам не разбирал, но мало ли - кому пригодится. Özbeki Süleyman el-Buhari. Lugat-ı çagatay ve türki-i osmani. I. 1881




Насколько понимаю - у Бабура "тулгама" это именно "обход", "охват", "окружение".

P.S. Комментарий к переводу Такстона 1996 года.

British interest in the Baburnama began, predictably enough, in India. Around 1805 an English translation of the memoirs was started by John Leyden, who worked from an imperfect Chaghatay text he had found either at Fort William College in Calcutta or in the collection of Mountstuart Elphinstone, the British Resident at Nagpur from 1804 to 1808. Unable to locate a Persian translation in Bengal, Leyden was provided with one by William Erskine, who had had a copy made in Bombay of a manuscript of the Persian translation. Several years after Leyden's death in 1811, the work he had done was sent to Erskine, who had also begun a translation, but from the Persian alone. Encouraged to continue by Elphinstone, then the Resident at Poona, and by other officers of the British East India Company, Erskine attempted to reconcile Leyden's translation from the Chaghatay and adapt it to his own translation from the Persian. In the end he rejected Leyden's attempts (although he would give him first billing in the published version) and in 1816 completed his translation, based exclusively on the Persian translation. Late in the game Elphinstone had sent him a copy of a Chaghatay text he had acquired in Peshawar in 1810. "The discovery of this valuable manuscript," Erskine wrote, "reduced me, though heartily sick of the task, to the necessity of commencing my work once more." Erskine, however, had little knowledge of Chaghatay and could not have used it to make significant changes in his translation. His, the first translation into a modern European language, appeared in print ten years after its completion, in 1826.

Erskine had worked exclusively from the khankhanan's Persian translation. The Persian, however, is so faithful to the syntax of the original that the language is, at best, enigmatic and, at worst, incomprehensible. 'Though simple and concise," Erskine relates, "a close adherence to the idioms and forms of expression of the Turki original, joined to a want of distinctness in the use of the relatives, often renders the meaning extremely obscure, and makes it difficult to discover the connexion of the different members of the sentence." It is certainly a tribute to the translator's ability that he was able to produce a readable and fairly accurate rendering. The English, however, is couched in a style that is much more elevated than the original (and now quite dated)- a flaw for which the translator cannot be blamed, working as he was at second hand from the Persian translation, which by default is more literary than the original, to which he did not have access.

On the Central Asian and Russian fronts, a manuscript of the Chaghatay text, purportedly copied in Bukhara in 1714 from a manuscript produced in 1709, was sold to a member of a Czarist mission to Turkistan in 1721. That copy was brought back to the Russian Foreign Ministry in 1725, where it was copied in 1737 by a Russian orientalist, Georg Jacob Kehr, who made garbled Latin translation. Kehr's Chaghatay text was used by Nikolai Ilminski to produce, in 1857 in Kazan, the first printed version of the memoirs in Chaghatay, from which the French turkologist Abel Pavet de Court eille made a French translation that appeared in 1871, the first to have been made from what was then considered to be the original Chaghatay text. In the meanwhile, however, the manuscript - if there ever was such a manuscript - from which the Bukhara copy had been made disappeared and has yet to be rediscovered.

In 1900 another Chaghatay text was found in Hyderabad, Deccan, by a British orientalist, Henry Beveridge. The manuscript, which had belonged to Sir Salar Jang of Hyderabad, was published in facsimile in 1905 as the first volume in the "great text" series founded as a memorial to the scholar of Turkish literature E.J. W. Gibb. Comparison between the Kehr-Ilminski and Hyderabad texts reveals that the Kehr-Ilminski version, though in general agreement with the Hyderabad text for roughly the first half of the manuscript, is thereafter a retranslation into Chaghatay from a Persian translation. One can speculate that the Bukhara copy had been made from a partial Turkish text in Central Asia (Babur mentions sending a copy to Khwaja Kalan in Kabul (fol. 363), and it is known that Muhammad-Haydar Mirza Dughlat had a copy), and the Persian was used to complete the copy by retranslating the missing portions into Turkish. The Hyderabad text, on the other hand, is, as determined by close comparison with the Persian translation, absolutely authentic and has only minor omissions caused by haplography and a few copyist errors. The manuscript is not dated, but it is probably from the late seventeenth or early eighteenth century - certainly before 1739, when Delhi was sacked by Nadir Shah, and the Mughal imperial library, which undoubtedly housed Babur's own original text (or texts), was dispersed. To date the manuscript from which the Hyderabad copy was made, if it still exists, has not come to light. The Hyderabad text of the Baburnama was translated into English by Annette Beveridge, Henry Beveridge's wife. Her translation appeared in four fascicules from 1912 to 1921.

Далее Такстон соловьем заливается на тему неимоверных литературных достоинств своего перевода и "ученического перевода" Беверидж (reads like a student's effort). Проблема в том, что перевод Аннет Беверидж просто-напросто точнее, насколько могу судить.

Предисловие из русского перевода 1998 года.

В изучении “Бабур-наме” и ознакомлении с её содержанием мировой общественности значительный вклад внесли учёные зарубежных стран: Голландии (1705 г. - Витсен), Англии (1826т. - Ж. Лейден и В. Эрскин; 1844 г. - Р. Колдекот; 1905 г. - А. Беверидж; 1909 г. - Талбот), Германии (1810 г. - Ю. Клапрат; 1828г. - А. Кейзер), Франции (1871 г. - Паве де Куртейл; 1980 и 1985 гг.- Бакке Громон), Афганистана (Абдул Хай Хабиби), Пакистана (Рашид Ахтар Надви, Шах Алам Мавлийат, Индии (1924 г. - Мирза Насреддин Хайдар, Ризви), Турции (1943-1946 гг. - Р.Р. Арат и Н.И. Баюр) и другие.

В 1714 г. в Бухаре Тимур Пулат впервые приобрел список “Бабур-наме”. Эта рукопись затем была изучена Георгом Джекат Кером в Санкт-Петербурге. На основе этой же рукописи в 1857 г. было осуществлено первое издание “Бабур-наме” в Казани Н. И. Ильминским. Другой список, переписанный Абу ал-Вахабом, учителем из Гиждувана; в 1869 г. попал в Петербург, спустя 100 лет после рукописи Кера, и там с него была сделана отдельная копия О. Сенковским в 1824 г.

...

В изучении “Бабур-наме”, а также поэтического наследия Бабура весомый вклад внесли учёные Узбекистана. Среди них необходимо отметить издание текста “Бабур-наме” (1948 г.) в двух томах П. Шамсиевым и С. Мирзаевым, в 1960 г. этими же учёными был повторно опубликован “Бабур-наме” в одном томе с предисловием В. Захидова.

Первый полный перевод “Бабур-наме” на русский язык был осуществлён М. А. Салье и опубликован в 1958 г. с предисловием и под редакцией С. Азимджановой.

В 1956-1966 гг. были изданы в трёх томах избранные сочинения Бабура, куда вошли его стихотворный диван (т. I) и “Бабур-наме” (т. II - III). Следующее издание “Бабур-наме” в переводе М. А. Салье вышло в свет в 1982 г. с предисловием С. Азимджановой под редакцией М. Хайруллаева.

...

Несмотря на давнее изучение “Бабур-наме” и наличие нескольких публикаций оригинала, научного критического издания этого ценнейшего первоисточника всё ещё нет. Наиболее авторитетным его воспроизведением приходится считать Хайдарабадский список “Бабур-наме”, представляющий старейший из дошедших до нас текстов, изданный факсимиле в Лондоне в 1905 г. А. Беверидж. С этого издания востоковедом М. А. Салье и был осуществлен перевод на русский язык, который опубликован Издательством Академии наук Узбекистана в 1958 г. Чрезвычайно малый тираж издания превратил очень скоро русский перевод “Бабур-наме” в библиографическую редкость. Учитывая вновь возродившийся в последнее время интерес читательской аудитории как в нашей стране, так и за рубежом к этой замечательной книге, возникла необходимость переиздания русского перевода “Бабур-наме”.

Настоящее издание “Бабур-наме”, представляет собой полный вариант перевода М. А. Салье. Однако следует заметить, что текст перевода М.А. Салье в отдельных случаях был заново сличён с Хайдарабадской рукописью в издании А. Беверидж, а также с изданием Н. И. Ильминского. В результате выявлены неточности и внесены поправки в текст перевода.

Такие же сравнения произведены по отношению к стихам, приведенным в тексте “Бабур-наме”, автором которых в большинстве случаев является сам Бабур или его предшественники и современники. Эти стихи, как известно, составлены на двух языках - староузбекском и фарси. Сравнение перевода стихов, выполненного М.А. Салье, с оригиналом текста также обнаруживает некоторые вольные их переводы.

Английский перевод 1826 года - Memoirs of Zehir-Ed-Din Muhammed Baber: Emperor of Hindustan. и тут.

Перевод-кентавр. В первую очередь использовался "Бомбейский" (персидский) список, во вторую - чагатайский "Калькуттский".

"Бухарский список", изданный Н.И. Ильминским в Казани в 1857 году.

Написан на чагатайском, иногда предполагают, что это обратный перевод с персидского. Этот вариант текста послужил основой для французского перевода Бабур-наме. Также именно его использовали в словарях тюркских языков конца 19 и начала 20 века. К примеру - им пользовались Радлов и Куртель.

Mémoires de Baber (Zahir-ed-Din-Mohammed), fondateur de la dynastie mongole dans l'Hindoustan, 1871. В двух томах - том I и том II

Французский перевод 1871 года в двух томах, выполненный Куртелем по изданному Н. Ильминским "Бухарскому списку".

Издание "Хайдарабадского списка". The Bábar-Náma: being the autobiography of the Emperor Bábar, the founder of the Moghul dynasty in India / written in Chagatáy Turkish; now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Sálár Jang of Ḥayderábád; and edited with a preface and indexes by Annette S. Beveridge. 1905

Факсимиле "Хайдарабадского" чагатайского списка. Этот список считается лучшим, последующие переводы базировались именно на нем.

The Babur-nama. И том 2. 1922 год.

Перевод с "Хайдарабадского" списка, выполненный Аннетт Беверидж. На мой вкус - лучший перевод из доступных. Хоть и не самый новый. Прежде всего - он выполнен близко к тексту, есть сноски и транслит оригинальных терминов.

Издание "Бубур-наме" в переводе М.А. Салье 1982 года.

Это перевод именно Салье. Выполнен по "Хайдарабадскому" списку.

Бабур-наме. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992

Переработанный перевод Салье.

Настоящее издание “Бабур-наме”, представляет собой полный вариант перевода М. А. Салье. Однако следует заметить, что текст перевода М. А. Салье в отдельных случаях был заново сличён с Хайдарабадской рукописью в издании А. Беверидж, а также с изданием Н. И. Ильминского. В результате выявлены неточности и внесены поправки в текст перевода.

Такие же сравнения произведены по отношению к стихам, приведенным в тексте “Бабур-наме”, автором которых в большинстве случаев является сам Бабур или его предшественники и современники.

The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor. В двух томах. 1996 в переводе Такстона (Wheeler M. Thakston).

Тоже с "Хайдарабадского" манускрипта. Автор во введении соловьем заливается на тему неимоверных литературных качеств своего перевода и ругает перевод Беверидж. Но, насколько могу судить, у этого господина просто-напросто наляпано ошибок в переводе. Проглядел, видать, пока в литературные высоты рвался. =/

Baburnamə. 2011. Азербайджанский перевод с чагатайского, переводчик Рамиз Аскар (Ramiz Əskər).

Previous post Next post
Up