Кірылічнае кнігадрукаванне ў ВКЛ у XVII ст.
Марка, прысвечаная 400-годдзю выдання ў Еўі першага ў свеце Буквара
Кнігадрукаванне ў ВКЛ у XVII ст. развівался ў цяжкіх умовах вострага супрацьстаяння паміж праваслаўнымі і прыхільнікамі новай, уніяцкай царквы. У Віленскай брацкай праваслаўнай друкарні выходзілі ў свет палемічныя творы славутага мысляра Мялеція Сматрыцкага, накіраваныя супраць уніяцкай царвы. За выданне аднаго з іх друкарню нават на некаторы час зачынілі паводле каралеўскага загаду, і не пазней за 1611 год яна перанесла сваю дзейнасць у Еўе Троцкага ваяводства, маёнтак магната Багдана Агінскага. Там у 1618 годзе была выдадзеная першая ў свеце кніга са словам «буквар» у назве: «Буквар языка словенска...» на царкоўнаславянскай мове. У 1619 г. там была надрукаваная выйшла ў свет славутая славянская "Граматыка славянская" М. Сматрыцкага, наватарскі на свой час падручнік царкоўнаславянскай мовы. Да 1660 года друкарня надрукавала 25 кніг кірылічным шрыфтам і польскай мове, а потым спыніла сваю дзейнасць як з-за фінансавых цяжкасцяў, так і з-за шматлікіх войнаў сярэдзіны XVII ст.
Кірылічнае кнігадрукаванне на Магілёўшчыне
На тэрыторыі сучаснай Беларусі кнігадрукаванне ў XVII стагоддзі развівалася на Магілёўшчыне. Фактычна яно з'явілася дзякуючы аднаму чалавеку: магілёўскаму гараджаніну Спірыдону Собалю. Апошні быў сынам бургамістра Магілёва, актыўным дзеячам брацкага руху ў горадзе (нават рэктарам брацкай школы), але потым пераехаў у Кіеў. Там Собаль у 1628 г. адкрыў праваслаўную друкарню, дзе выдаў некалькі кніг маральна-павучальнага і рэлігійнага зместу. Апошню з іх - «Апостал» у 1630 годзе - ён выдаў за кошт магната Багдана Статкевіча, падкаморыя Мсціслаўскага.
У наступным годзе памірае кіеўскі мітрапаліт Іаў Барэцкі, які быў патронам і заступнікам С. Собаля. Новы мітрапаліт, Пётр Магіла, не падтрымліваў справу Собаля, і тут дарэчы сталася прапанова таго самага Багдана Статкевіча - паехаць у ВКЛ у яго маёнтак Куцеіна каля Воршы, каб стварыць друкарню пры наноў заснаваным там праваслаўным манастыры.
Мастацки канверт з арыгинальнай маркай «375 лет со времени издания букваря Спиридоном Соболем», Беларусь, 2006 год, мастак В. Старухін. Крыніца: ru.wikipedia.org
У 1631-1632 гадах у Куцеінскай друкарні Собаля выдадзены «Буквар» (поўная назва «Буквар або, пачатак вучэнні дзецям, пачаткоўцам чытанню звыкацца»), «Часаслоў», «Малітоўнік». Пазней Собаль ўзяўся за перавыданне сваіх кіеўскіх выданняў: Апостала, Актоіха, Ліманара, паказваючы на тытульных старонках Кіеў, хоць друкаваліся гэтыя кнігі ўжо ў Куцейне.
З Кіева прывёз Собаль у Куцейну і частку друкарскага абсталявання: два шрыфта разам з некалькімі дзесяткамі вялікіх і малых ініцыялаў, дзве рамкі для тытульных лістоў, трынаццаць дошак-заставак, адна з якіх некалі належала Івану Фёдараву, тры дошкі-канцоўкі. Манахамі і майстравымі людзьмі Аршаншчыны было неўзабаве выраблена астатняе неабходнае абсталяванне друкарні.
Тытульны ліст "Буквара" С. Собаля, надрукаваны ў Магілёве. Крыніца: ru.wikipedia.org
Аб’яднаўшы вакол сябе адукаваных манахаў, узаемна ўзбагаціўшыся вопытам у друкарскай справе і вызначыўшы далейшы кірунак дзейнасці тутэйшых асветнікаў, Спірыдон Собаль пакінуў Куцейну.
Праз некаторы час друкар перабіраецца ў мястэчка Буйнічы недалёка ад Магілёва, дзе друкуе «Псалтыр» (1635), а ў 1636-1638 гг. у Магілёўскай брацкай друкарні ім выдадзены «Буквар» (1636), «Псалтыр» (1637), «Тэстамент» (1638). Пасля гэтага С. Собаль з'ехаў у Маскву, дзе ў яго не атрымалася наладзіць кнігадрукаванне. Свае дні друкар скончыў манахам у Кіева-Пячорскай лаўры.
Іменем Спірыдона Собаля названыя друкарня ў Магілёве і вуліца ў Воршы. У 1993 годзе на будынку па вуліцы Першамайскай, 5 у Магілёве была адкрыта памятная дошка ў гонар магілёўскага друкара, падобны мемарыяльны знак з'явіўся на будынку Свята-Духаўскай царквы Куцеінскага манастыра ў 1998 годзе. У 2014 годзе «Буквар...» С. Собаля перавыдалі, ў Воршы тады ж ўсталявалі яму мемарыял у выглядзе раскрытага фарзаца першай і другой старонкі дадзенай кнігі.
Помнік "Буквару..." С. Собаля ў Воршы. Крыніца: sobor.by
Пасля зыходу С. Собаля з Куцеіна манастырская друкарня не спыніла сваю дзейнасць. З 1636 па 1654 год там было выдадзена 11 кніг духоўнага зместу, у тым ліку асобныя з іх выдаваліся на старабеларускай мове. Так, была перакладзена на «просту мову» і выдадзена ў 1637 г. «Аповесць аб Варлааме і Іасафе». Пасля пачатку вайны Расіі з Рэччу Паспалітай у 1654 г. друкарню вывезлі пад Ноўгарад, а потым у Уваскрасенскі манастыр пад Масквой. Гэта была адзіная правіцыйная друкарня ў Маскоўскім царстве. Больш у Куцеіна друкарня не вярнулася.
Кірылічныя друкарні ў Магілёве, Буйнічах (недалёка ад Магілёва), у Куцейнаўскім манастыры каля Оршы разам выдалі каля 30 кніг, тыраж некаторых з іх складаў 300-500 экзэмпляраў.
Высновы
З 1553 па 1660 г. у ВКЛ дзейнічалі 27 друкарняў, якія выдалі 1650 кніг у 1704 тамах. Найбольш кніг выдала каталіцкая друкарня езуітаў у Вільні - 575 адзінак. У Вільні выйшла 75 % усіх выдадзеных у тым часе у ВКЛ кніг - каля 1300. Праваслаўныя друкарні ВКЛ экспартавалі багаслужэбную кнігу ў Маскоўскую дзяржаву.
Паводле мовы кніжная прадукцыя ВКЛ размяркоўвалася такім чынам: польскія кнігі - 46 %, лацінскія - 38 %, царкоўнаславянскія і на старабеларускай мове - усяго 10 %. Апошнія найчасцей друкавалі брацкія друкарні. У іх у канцы XVI - першай палове XVII ст. было выдадзена 17 кніг на старабеларускай мове, 1 кніга на старабеларускай мове з польскім перакладам і 1 кніга на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах.
Такім чынам, на жаль, выданне кніг кірылічным шрыфтам, да яшчэ і на старабеларускай мове, ў ВКЛ было з'явай досыць рэдкай. Стварэнне друкарні было нятаннай справай, кнігі павінны былі добра прадавацца (гэта былі не толькі асветніцкія, але найперш камерцыйныя праекты), а сярод патэнцыйных пакупнікоў пераважалі тыя, каму былі патрэбныя кнігі на іншых мовах.