ДАЛІКАТНЫ КАТ БАГУМІЛА ГРАБАЛА
Сёньня - хэпі бёздэй у Грабала нашага Багуміла. Карыстаючыся інфармацыйнай нагодай, вывешваю тут пачатак новага свайго перакладу - аповесьці "Příliš hlučná samota", пра тое, што бываюць часы, калі цэлыя цывілізацыі ідуць нафіг, і сузіраць гэтае разбурэньне настолькі балюча, што нават прыемна. Бо гэтыя цывілізацыі сыходзяць вельмі прыгожа. Увогуле, публікуючы такі вялікі ўрывак у публічным доступе, я нарываюся, таму што капірайты і ўсё такое, але, пакуль не прыйшла цёця праваўладальнік з эўрапэйскімі санкцыямі, хай тут павісіць. Прынамсі я ведаю, што раней сярод чытачоў майго блогу было пару прыхільнікаў Грабала, то можа ім будзе даспадобы. Эспэшыалі велкам - з лупай - Сяргей Шупа, які ў Ляйпцыгу афіцыйна блаславіў мяне на гэты пераклад наступнымі словамі чалавека адначасова мудрага і пантастага: "У літаратуры столькі ўсяго напісана на такіх мовах, што ты, Марыя, нават і блізка ня зможаш падыйсьці, што так і быць, перакладай Грабала".
Вось жа, перакладаю.
Багуміл Грабал
НАДТА ТЛУМНАЯ САМОТА
Толькі сонца мае права на плямы.
Ёган Вольфганг Гётэ
І
Трыццаць пяць гадоў я працую на макулятуры, і вось мая лаў сторы.Трыццаць пяць гадоў я прэсую паперу і кнігі, трыццаць пяць гадоў я брыняю літарамі, так што стаўся падобны да навуковых слоўнікаў, якіх за гэты час спрэсаваў ня менш як цэнтнэраў трыццаць, я збан, поўны вадою жывой і мёртвай, варта толькі крыху нахіліць - і зь мяне пацякуць думкі незямной прыгажосьці, я адукаваўся супраць сваёй волі, так што нават ня ведаю, якія думкі мае і зь мяне, а якія я вычытаў, і вось за гэтыя трыццаць пяць гадоў я так зьнітаваўся сам з сабою і сьветам навокал, што я, калі чытаю, то як бы не чытаю, я кладу за шчаку прыгожы выраз і смакчу яго, як карамельку, пацягваю, як кілішак лікёру, аж пакуль думка ня ўсмокчацца ў кроў, як алькаголь, аж пакуль я не прасякуся ёю наўсуцэль, пакуль ёй не напоўняцца мае мозг і сэрца, мае капіляры. І вось за адзін месяц я спрэсоўваю цэнтнэраў гэтак дваццаць кніг, і каб мець сілы для гэтай маёй богу мілай працы, я за трыццаць пяць гадоў выпіў столькі піва, што можна было б запоўніць пяцідзесяцімэтровы плавальны басейн, сто стаўкоў для калядных карпаў. І вось я супраць сваёй волі паразумнеў, і цяпер бачу, што мой мозг - гэта думкі, спрэсаваныя гідраўлічным прэсам, брыкеты ідэй; гарэшак для Папялушкі - гэта мая галава, на якой выцьвілі валасы, і я разумею, якія гэта былі часы, калі ўся веда была запісаная ў чалавечай памяці, і калі б тады нехта захацеў спрэсаваць кнігі, яму давялося б прэсаваць чалавечыя галовы, але і гэта не дапамагло б, бо сапраўдныя думкі прыходзяць звонку, яны побач з чалавекам, віюцца вакол чалавека, як мухі вакол газьнічкі, так што ўсе саванаролы сьвету марна паляць кнігі, і калі гэтыя кнігі нясуць у сабе нешта вартае, чуваць толькі ціхі сьмех палаючых кніг, бо прыстойная кніга заўсёды паказвае як бы зь сябе, навонкі. Я купіў сабе такі маленькі калькулятар, які памнажае і які здабывае карані, маленькі прыборчык памерам з даланю, і, насьмеліўшыся, адкруціў шрубавёртам заднюю панэль і спужаўся ад радасці, бо з палёгкай знайшоў усярэдзіне плашачку памерам з паштовую марку, таўшчынёй зь дзесяць кніжных старонак, а апроч яе - паветра, толькі паветра, поўнае матэматычных варыяцыяў. Калі я сягаю вачыма прыстойнай кнігі, калі адрынаю надрукаваныя словы, ад тэксту застаюцца адно нематэрыяльныя думкі, якія носяцца ў паветры, спачываюць у паветры, сілкуюцца паветрам і ў паветра вяртаюцца, бо ўрэшце рэшт усё - паветра, гэтак жа як кроў адначасова ёсьць і адначасова яе няма ў сьвятым прычасьці. Трыццаць пяць гадоў я фасую макулятуру і жыву ў краіне, у якой пятнаццаць пакаленьняў умее чытаць і пісаць, я жыву ў колішнім каралеўстве, дзе было і ёсьць звычкай і маніяй цярпліва спрэсоўваць у галаве думкі і вобразы, якія прыносяць неапісальную радасьць і яшчэ большы смутак, я жыву сярод людзей, якія за брыкет спрэсаваных думак здольныя аддаць нават жыцьцё. І цяпер усё гэта паўтараецца ўва мне, трыццаць пяць год я націскаю зялёны і чырвоны гузікі майго прэса, і зноў жа трыццаць пяць гадоў я п’ю піва літрамі, але ня дзеля таго, каб напіцца, я ненавіджу п’яніц, я п’ю, каб лацьвей думаць, каб лепей падабрацца да самага сэрца тэкстаў, бо тое, што я чытаю, гэта ня дзеля забавы і ня каб забіць час, і ня каб лепей заснуць, я, які жыве ў краіне, у якой пятнаццаць пакаленьняў умее чытаць і пісаць, я п’ю, каб ўжо ніколі не засынаць над кнігай, каб ад кнігі мяне біла трасца, бо я падзяляю думку Гегеля, што высокародны чалавек - амаль што арыстакрат, а нізкі чалавек - амаль што забойца. Калі б я ўмеў пісаць, я напісаў бы кнігу пра найвялікшае шчасьце і найвялікшае няшчасьце чалавека. З кніг і ў кнігах я даведаўся, што нябёсы зусім не гуманныя, і мысьлячы чалавек таксама не гуманны, не таму, што ня хоча быць гуманным, а таму, што гуманнасьць не стасуецца з належным мысьленьнем. Пад маімі рукамі і ў маім гідраўлічным прэсе гінуць каштоўныя кнігі, і я не магу спыніць гэтай плыні і гэтага цячэньня. Так што я ня больш, чым далікатны кат. Кнігі навучылі мяне асалодзе спусташэньня, я закаханы ў навальніцы і дэмантажнікаў, я гадзінамі стаю, назіраючы, як падрыўнікі мерным рухам, нібы напампоўваючы гіганцкія шыны, вынішчаюць цэлыя кварталы дамоў, цэлыя вуліцы, я да апошняга моманту не магу забыць таго першага імгненьня, якое запускае ў паветра усю гэтую цэглу, усе камяні і бэлькі, каб потым наступіла хвіліна, калі дамы зьмінаюцца, як адзеньне, асядаюць, нібы заакіянскі параплаў ад выбуху катлоў на марское дно. І вось я стаю ў кубле пылу, пасярод сымфоніі трэску і думаю пра сваю працу ў глыбокім падвале, дзе стаіць мой прэс, пры якім я працую трыццаць пяць гадоў у сьвятле лямпачак, я чую, як нада мною па двары праходзяць людзі, і вось зь люку ў столі майго падвала, як зь нябёсаў, сыплюцца рогі дастатку, зьмесціва мяхоў, скрынак і вязанак, зь якіх проста ў люк пасярод двара выварочваюць макулятуру, завядлыя адкіды з кветкавых крамаў, упакоўку з унівэрмагаў, старыя праграмкі і квіткі, абгорткі ад эскімо і плямбіру, кардон, які падсьцілалі маляры пры рамонце, горы мокрай крывавай паперы зь мясабойняў, тонкія абрэзкі з фотаатэлье, чарнавікі з кантораў у пасках ад друкарак, букеты з прамінулых народзінаў, з прамінулых імянінаў, часам да мяне падае загорнуты ў газэту камень брукаванкі, каб папера заважыла болей, або выпадкова забытыя нажніцы і нажы для кардону, малаточкі і абцугі для для выдзіраньня цьвікоў, рэзьніцкія швайкі, кубкі з засохлай кавай, а часам і сухія вясельныя кветкі ці сьвежы пахавальны вянок. І ўсё гэта я трыццаць пяць гадоў прэсую маім гідраўлічным прэсам, тройчы на тыдзень грузавікі адвозяць усе мае пакункі на вакзал, у вагоны, а потым на папяровую фабрыку, каб там рабочыя разрэзалі дрот і звалілі маю працу ў кісьліны і шчолакі, якія могуць расчыніць нават лёзы, каторыя ўвесь час рэжуць мне рукі. І гэтак жа, як у плыні каламутнай фабрычнай ракі не-не дый блісьне прыгожая рыбка, так і ў плыні макулятуры не-не ды вылузьне карэнчык каштоўнай кнігі, я адводжу вочы, асьлеплены хвілінай, а потым лаўлю яе, выціраю аб хвартух і нюхаю тэкст, як сьвежы бохан хлеба, а потым, нібы варожачы па кнізе, прачытваю першы сказ, які трапляецца мне на вочы, і толькі потым адкладаю свой улоў да астатніх цудоўных знаходак у скрынку, абстаўленую абразкамі, якія нехта выпадкова закінуў у люк разам з малітоўнікамі. Бо потым гэта будзе мая мша, мой рытуал, ня проста прачытаць кожную такую кнігу, але, прачытаўшы, укласьці яе ў асобны брыкет, бо кожны брыкет мне трэба пазначыць сабою, надаць яму мой характар, мой почырк. Гэта мой галаўны боль, каб кожны брыкет быў непадобны да іншага, я штодня мушу засстацца ў падвале на дзьве гадзіны пасьля працы, мне трэба прыйсьці раней на гадзіну, часам даводзіцца працаваць і ў суботу, каб прэсаваць гэтую несьсякальную раку макулятуры. У мінулым месяцы прывезьлі і скінулі мне ў падвал шэсьць цэнтнэраў рэпрадукцый знакамітых майстроў, шэсьцьсот кіляў падмоклых Рэмбрандтаў і Гальсаў, і абодвух Манэ, і Клімтаў, і Сэзанаў, і іншых слупоў эўрапэйскага жывапісу, і вось я абгортваю кожны брыкет гэтымі рэпрадукцыямі і ўвечары, калі брыкеты стаяць перад пад’ёмнікам у радочак, я не магу надзівіцца з гэтай прыгажосьці, бакі якой расквечаныя то “Начной вартай”, то “Саскіяй”, То “Сьняданкам на траве”, то “Домам шыбеніка”, то “Гернікай”. І я - адзіны ў сьвеце, хто да таго ж ведае, што ў сярэдзіне кожнага брыкету спачылі тут разгорнуты “Фаўст”, тут “Дон Карлас”, там у атачэньні гідкай акрываўленай паперы зь мясабойні ляжыць “Гіпэрыён”, а там унутры брыкета, у якім спрэсаваныя мяхі з-пад цэменту, знайшоў спакой “Так гаварыў Заратустра”. І вось я адзін у свеце ведаю, у якім брыкеце, як у магіле, ляжаць Гётэ і Шылер, а дзе Гёльдэрлін, а дзе Ніцшэ. І вось я сам сабе ў пэўным сэнсе артыст і сам сабе глядач, і таму я штодня выціснуты і да сьмерці стомлены і раззлаваны, і шакаваны, і каб зьменшыць і паменшыць гэтую жахлівую аддачу, я п’ю, п’ю піва літр за літрам і калі я іду па піва да Гусэнскіх, у мяне дастаткова часу, каб мэдытаваць і марыць пра тое, якім будзе мой наступны брыкет. Толькі для таго я п’ю галоны піва, каб ясьней глядзець наперад, бо я ў кожным брыкеце захоўваю каштоўную рэліквію, раскрыты дзіцячы сакрэцік, аздоблены завялымі кветкамі, залатой мішурой, каляровай ватай, каб зьвіць утульнае гнязьдзечка для кніг, якія цудоўным чынам зьявіліся мне ў падвале гэтак жа, як у тым самым падвале зьявіўся я. Вось чаму я не пасьпяваю працаваць, вось чаму макулятура грувасьціцца на крытым двары аж да паветкі, вось чаму макулятура ў маім падвале засыпала ўсё, аж да люку, і выпірае зь яго і працягваецца аж да паветкі двара. Вось чаму мой начальнік часам расьпіхвае багром макулятуру і крычыць мне ў люк з бурым ад злосці тварам, Ганця, ты дзе? Каб цябе, кідай кнігу і працуй давай! Двор увесь засыпаны, а ты там унізе лунаеш у аблоках і дурнёй маешся! А я на падножжы папяровай гары сьцяўся, як Адам між дрэвамі раю, і з кнігай у руках адкрываю поўныя страху вочы ў сьвет, іншы, чым той, у якім я толькі што быў, бо я калі пачынаю чытаць, то пераношуся ў іншыя вымярэньні, я ўвесь у тэксьце, мяне гэта самога зьдзіўляе, і я мушу вінавата прызнацца, што сапраўды спаў, быў у прыгажэйшым сьвеце, што я быў у самесенькім сэрцы ісьціны. Штодня я па дзесяць разоў дзіўлюся, як я мог так аддаліцца ад сябе самога. І вось, адчужаны і зьнішчаны, я нарэшце вяртаюся з працы, ціхі, паглыблены ў мэдытацыю, прабіраюся вуліцамі, мінаючы трамваі і машыны, мінаючы мінакоў, у воблаку кніг, якія сёньня знайшоў, і якія нясу дадому ў партфэлі, як ува сьне пераходжу на зялёнае, не ўсьведамляючы гэтага, не ўразаюся ані ў слупы, ані ў людзей, а толькі іду, патыхаючы півам і брудам, але я ўсьміхаюся, бо нясу ў партфэлі кнігі, зь якіх я ўвечары спадзяюся даведацца штосьці пра сябе, чаго яшчэ не ведаю. І вось я іду па тлумных вуліцах, ніколі не на чырвонае, я ўмею рухацца несьвядома ў падсьвядомасьці, у паўсьне, на аўтамаце, і кожны брыкет, які я сёньня спрэсаваў, аціхае ўва мне, і вось ён усё цішэй, і цішэй, і я проста фізычна адчуваю, што я - спрэсаваны брыкет кніг, што і ўва мне тоіцца маленькая кантрольная лямпачка кармы, як у лядоўні, малюпасенькі вечны агеньчык, у які я штодня падліваю алей думак, якія я вычытаў на працы і супраць сваёй волі з кніг, якія я цяпер нясу ў партфэлі дадому. І вось я іду па вуліцы, як дом у агні, як хлеў у полымі, агонь памірае дзеля сьвятла жыцьця, а дзеля агня ў сваю чаргу памірае драўніна, і варожы смутак тоіцца пад попелам, і я трыццаць пяць гадоў прэсую гідраўлічным прэсам макулятуру, пяць гадоў мне засталося да пэнсіі, і гэтую сваю машыну я забяру з сабою, я не дазволю, я назьбіраю грошай, у мяне свая ашчадная кніжка, так што на пэнсію мы пойдзем разам, бо я выкуплю гэтую машыну ў прадпрыемства, забяру яе дадому, пастаўлю яе напрыклад у садзе ў дзядзькі паміж дрэвамі і вось тады, там у садзе, я буду прэсаваць па адным брыкеце ў дзень, але гэта будзе дасканалы брыкет, гэта будзе твор мастацтва, гэта будзе артэфакт, у такі брыкет я ўкладу ўсе свае юначыя спадзяваньні, усё, што ўмею, усё, чаму навучыўся за гэтыя трыццаць пяць гадоў працы і на працы, і вось на пэнсіі я буду пад уплывам хвіліны і натхненьня ствараць па адным брыкеце ў дзень, брыкеце з кніг, якіх у мяне дома больш за тры тонны, гэта будзе брыкет, якім мне ні з кім ня трэба будзе дзяліцца, гэта будзе брыкет, крышталізаваны з мары, брыкет, сатканы з мэдытацыі, і да таго ж, кладучы ў коўш прэсу макулятуру і кнігі, падчас гэтай працы па стварэньні прыўкраснага, я перад самым апошнім рухам прэсу падсыплю ў брыкет крыху канфэці і блёстак, штодня пра брыкеце, і праз год я адчыню ў садзе выставу брыкетаў, выставу, на якой кожны наведнік зможа сам, але пад маім наглядам, спрэсаваць свой брыкет, калі прэс здрыганецца ад націсканьня зялёнага гузіка і абрынецца ўніз, і зь сілай пачне сьціскаць макулятуру, аздобленую кветкамі і кнігамі, і рознымі ашмёткамі, якія хто толькі з сабою прынясе, то тады ў чульлівага гледача можа скласьціся ўражаньне, што гідраўлічны прэс прэсуе яго самога. І вось я сяджу дома ў прыцемках, я сяджу на зэдліку, галава падае, і я ўрэшце датыкаюся сьлінявымі вуснамі да сваіх каленяў, і толькі так я засынаю. Часам я сплю, зьвіўшыся, як венскае крэсла, да самай поўначы, і калі я прачынаюся, я ўздымаю галаву, і нагавіцы на каленях у мяне мокрыя ад сьліны, і вось я згортваюся, выгінаюся, як кацяня ўзімку, як спінка крэсла-гушкалкі, бо я магу дазволіць сабе раскошу быць самотным, хоць я ніколі не самотны, я проста застаюся адзін, каб жыць у самоце, заселенай думкамі, бо я анфант тэрыбль вечнасьці і бясконцасьці, а Бясконцасьць і Вечнасьць, відаць, горнуцца да такіх людзей, як я.
ІІ
Трыццаць пяць гадоў я прэсую макулятуру, і за гэты час зьбіральнікі скінулі ў мой падвал столькі прыгожых кніг, што калі б у мяне было тры адрыны, я б забіткаваў іх дашчэнту. Калі скончылася ўся гэтая другая сусьветная вайна, хтосьці высыпаў да майго гідраўлічнага прэсу кош кніг, і калі я апамятаўся і разгарнуў адну з гэтых цацак, я пабачыў штамп Каралеўскай прускай бібліятэкі, і калі цэлы дзень са столі на мяне сыпаліся ўсе гэтыя кнігі ў скураных пераплётах, і паветра зьзяла пазалотай абрэзаў і цісьненьня, я выбег наверх, і там стаялі два хлопцы, і я дазнаўся ад іх, што дзесьці каля Новага Страшэці стаіць адрына, і ў той адрыне столькі кніг, што вочы разьбягаюцца. І тады я пайшоў да вайсковага бібліятэкара, і мы паехалі ў Страшэці, і там у палях мы знайшлі не адну, а тры адрыны, поўныя Каралеўскай прускай бібліятэкай, і, удосталь насалодзіўшыся знаходкай, мы дамовіліся, каб вайсковыя машыны адна за другой цэлы тыдзень перавозілі ў Прагу ў прыбудову Міністэрства замежных справаў гэтыя кнігі, каб, калі ўсё супакоіцца, бібліятэка вярнулася туды, адкуль яе забралі, але хтосьці гэты бясьпечны схоў выдаў, і Каралеўскую прускую бібліятэку абвесьцілі вайсковым трафэем і вось зноў грузавікі вазілі кнігі ў скураных пераплётах з залатымі абрэзамі на вакзал, і там іх грузілі ў адкрытыя вагоны, і ліў дождж, ліло цэлы тыдзень, і калі апошні грузавік перавёз апошнія кнігі, цягнік разагнаўся насустрач дажджу, і з адкрытых вагонаў сьцякала залатая вада, упярэмешку з сажай і друкарскай фарбай, і я абаперся аб слуп і дзівіўся таму, што сьведчыў, і калі апошні вагон зьнік у смузе дажджу, дождж зьмяшаўся са слязьмі на маім твары, і калі я выйшаў з вакзалу і пабачыў паліцэйскага ў форме, я скрыжаваў рукі і на поўным сур’ёзе папрасіў зьвязаць мяне, начапіць кайданкі, бранзалеты, бразготкі, як казалі ў нас на Лібэні, каб ён арыштаваў мяне, бо я зьдзейсьніў злачынства, бо я прызнаюся ў злачынстве супраць чалавецтва. І калі ён арыштаваў мяне, то ў пастарунку зь мяне не толькі пасьмяяліся, але яшчэ паабяцалі запраторыць у турму. Але празь некалькі год я прыцярпеўся, я грузіў цэлыя бібліятэкі з палацаў і маёнткаў, цэлыя бібліятэкі прыгожых кніг у скураных і саф’янавых пераплётах, я грузіў іх поўныя вагоны, і калі вагонаў набіралася трыццаць, цягнік вывозіў гэтыя запакаваныя кнігі ў Швайцарыю і Аўстрыю, кіля прыгожых кніг за адзін купон, які можна было атаварыць у валютнай краме, і ніхто гэтага не спыняў, і ніхто па гэтым ня плакаў, нават я ні абраніў ніводнай сьлязы, а проста стаяў, усьміхаўся і глядзеў на апошні вагон цягніка, які вывозіў прыўкрасныя кнігі ў Швайцарыю і Аўстрыю, адзін валютны купон за кілю. Ужо тады я знайшоў у сабе сілы спакойна глядзець на няшчасьце, прытупляць свае пачуцьці, я ўжо тады пачаў разумець, як гэта прыгожа - пазіраць на няшчасьце і спусташэньне, я грузіў наступныя вагоны, і наступныя цягнікі выпраўляліся з вакзалу на Захад, валютны купон за кілю, я гіпнатызаваў вачыма чырвоны ліхтар на круку апошняга вагону, абапёршыся аб апору, я стаяў, як Леанарда да Вінчы, які таксама стаяў, абапёршыся аб слуп, калі французскія жаўнеры зрабілі мішэнь зь яго коннай фігуры і адстрэльвалі кавалак за кавалкам ад яго гіпсавых каня і вершніка, а Леанарда тады стаяў і глядзеў на гэта ўважліва і ціхамірна, ён спакойна сьведчыў гэтую жахлівую падзею, бо Леанарда ўжо тады ведаў, што нябёсы не гуманныя, а мысьлячы чалавек, ён не гуманны таксама. І тады мне паведамілі, што памірае мая мама, я прыехаў дадому на ровары, і вось я вельмі хацеў піць, і я спусьціўся ў падпол і ўзяў са сьцюдзёнай зямлі прахалодны гарлачык кіслага малака, я аберуч трымаў каменны гарлач і піў, і піў, і раптам пабачыў, як у малацэ на роўні маіх вачэй плаваюць два халодныя вокі, але смага была мацнейшай, і вось я працягваў піць, і гэтыя вочы апынуліся ля маіх вачэй у такой небясьпечнай блізкасьці, нібы фары лякаматыву, што ўночы ўязджае ў тунэль, і вось гэтыя вочы зьніклі, а мой рот запоўніўся чымсьці жывым, і я за лапку выцягнуў з роту жабку, якая білася ў канвульсіях, і я аднёс яе ў сад, а потым вярнуўся дапіць малако абсалютна спакойна, як Леанарда да Вінчы. Калі мама памерла, рыданьні разьдзіралі мяне знутры, але я не прараніў ані сьлязінкі. Выйшаўшы з крэматроыя, я пабачыў, як дым з коміну ўздымаецца ў неба, мая мама прыгожа ўздымалася на нябёсы, а я, які працаваў у падвале пад пунктам прыёму макулятуры ўжо дзесяць гадоў, спусьціўся і ў падвал крэматорыя, мне здалося, што я раблю з кнігамі тое самае, і я крыху пачакаў, і калі рытуал скончыўся, я пабачыў, што адначасова спалілі чатырох нябожчыкаў, і мая мама была ў трэцім боксе, я нерухома сузіраў чалавечыя парэшткі і бачыў, як працаўнік выграбае косткі, а потым меле іх на ручным млынку, ручным млынком ён здрабніў і маю матулю, і вось ён проста паклаў матуліны парэшткі ў бляшанку, і вось я стаяў і глядзеў менавіта так, як калі аддаляўся цягнік, што вёз цудоўныя бібліятэкі ў Швайцарыю і Аўстрыю, валютны купон за кілю. Я думаў адно пра ўрыўкі зь вершу Сэндбэрга, што ад чалавека ўрэшце застанецца жменька фосфару, якой хапіла б на скрынку запалак, і ня больш жалеза, чым хапіла б, каб выкаваць крук, на якім мог бы павесіцца дарослы чалавек. Празь месяц, калі ў абмен на подпіс я атрымаў урну з матуліным попелам, я прынёс яе дзядзьку, і калі я ўвайшоў з урнай у дзядзькаў сад, а потым у будку стрэлачніка, дзядзька закрычаў, сястрычка, вось як ты да мяне вяртаешся! І я аддаў яму тую урну, і дзядзька, калі падважыў яе на руцэ, заявіў, што нешта ягонай сястрычкі няшмат, калі жывая яна важыла семдзесят пяць кіляў, і вось ён сеў і вылічыў, узважыўшы урну, што матулі мусіла быць на 50 грамаў болей. І ён паставіў урну на шафу і аднойчы летам, даглядаючы кальрабі, дзядзька згадаў пра сваю сястру, маю маму, што яна страшна любіць кальрабі, і вось ён узяў урну, адкрыў яе кансаровым ножыкам і пасыпаў матуліным попелам кальрабі, якія мы пасьля зьелі, І вось, прэсуючы на сваім гадраўлічным прэсе прыгожыя кнігі, калі прэс запіпікаў на апошняй фазе і абрынуўся на кнігі зь сілай у дваццаць атмасфераў, я пачуў хрумст чалавечых костак, нібы я малоў млынком чарапы і косткі клясыкаў, якіх толькі што раздушыў прэсам, нібы я прэсаваў радкі Талмуду пра тое, што мы як алівы: толькі калі нас выціснуць, мы аддамо зь сябе ўсё найлепшае. І вось толькі цяпер я размотваю дрот і адмысловым інструмэнтам абвязваю прыгнечаны прэсам брыкет, каб потым націснуць чырвоны гузік адбою, спрэсаваныя кнігі спрабуюць выблытацца з дроту, але сталёвае вязьмо перамагае, я бачу напятыя грудзі кірмашовага асілка, яшчэ крыху паветра ў грудзі - і абцугі лопнуць, але брыкет надзейна абкручаны дротам, і ўсё ў ім утаймоўваецца, зусім як у урне, і вось я адношу скораны брыкет да астатніх, я складаю іх так, каб рэпрадуцкыі былі да мяне тварам. На гэтым тыдні я пачаў пачак Рэмбрандта ван Рэйна, сто старых партрэтаў старога мастака з губчатым тварам, падабенства чалавека, якога мастацтва і п’янства давялі да клямкі вечнасьці, і я бачу, як паварочваецца дзвярная клямка і нехта невядомы адчыняе апошнія дзьверы ўжо зь іншага іх боку. Вось і мой твар ужо разлезся, як старое слаёнае цеста, мой твар ужо падобны на патрэсканую сырую сьцяну, і я пачынаю гэтак жа глупавата пасьміхацца, і я пачынаю глядзець на сьвет зь іншага боку чалавечых падзей і рэчаў. І вось кожны брыкет сёньня загорнуты ў партрэт старога Рэмбрандта ван Рэйна, і я загружаю ў коўш папяровыя адкіды, а наверх - разгорнутыя кнігі, сёньня я ўпершыню заўважыў, што нават не заўважаю, што загружаю і прэсую мышэй, цэлыя гнёзды мышыных сем’яў, калі я кідаю ў прэс сляпых мышанятаў, іх маці скокае за імі і застаецца зь імі, і так яна падзяляе лёс папяровых адкідаў і клясычнай літаратуры. Ніхто б не паверыў, што ў такім падвале мышэй можа быць, можа, дзвесце, а можа пяцьсот, большасць гэтых прыязных жывёлак нарадзілася паўсьляпымі, але ўсе яны падобныя да мяне ў тым, што жывяцца літарамі, у іх таксама вялікі апэтыт на Гётэ і Шылераў у саф’янавых пераплётах. І вось мой падвал поўніцца віскатам і шоргатам разгрызанай паперы, у вольную хвілінку мышкі валтузяцца, як кацяняты, поўзаюць па краі майго каўша і па гарызантальным вале акурат тады, калі бакі каўша па загадзе зялёнага гузіка зацягваюць усю паперу разам з мышкамі пад прыгнёт лёсу, і вось калі піскат слабне, рэшта мышэй у маім падвале нарэшце аціхае, яны прыўздымаюцца на заднія лапкі, і стаяць так, і прыслухоўваюцца, а што гэта за гукі, але паколькі у мышэй вельмі кароткая памяць, у момант, калі іх пакідае ўсьведамленьне, яны працягваюць свае гульні і знову ды знову ўгрызаюцца ў надрукаванае, чым кнігі старэйшыя, тым больш яны ім даспадобы, гэта як добра паляжалы сыр, як віно шматгадовай вытрымкі. І маё жыцьцё ўжо так зьнітаванае з жыцьцём гэтых мышэй, што нават калі ўвечары я паліваю гару паперы са шлянгу, паліваю як сьлед, так што кожны дзень мае мышы мокрыя, нібы ўвесь падвал на хвіліну ператварыўся ў басэйн, і вось калі я цаляю ў іх, струмень вады разьмятае іх у бакі, у іх усё адно добры настрой, у гэтых мышак, і яны нават чакаюць гэтага купаньня, бо потым цэлыя сем’і могуць вылізвацца і сагравацца ў сваіх папяровых сховах. І вось часам я страчваю кантроль над мышамі, калі я ў глыбокай мэдытацыі іду па піва, летуценячы каля стойкі, і калі я задуменна расшпільваю куртку, каб расплаціцца, на стойку пад кранікі можа выскачыць мышка, а часам з маіх калашынаў выбягаюць адна-дзьве мышы, і бармэнкі абавязкова падымаюць вэрхал, заскокваюць на крэслы, затыкаюць вушы і крычаць у столь, як ашалелыя. А я ўсьміхаюся і толькі махаю потнай даланёю і сыходжу, паглыблены ў мары, а як будзе выглядаць мой наступны брыкет. І вось трыццаць пяць гадоў я прыгнятаю прэсам брыкет за брыкетам, адлічваю год за годам і месяц за месяцам, і дзень за днём, я вычэкваю, калі ж мы разам пойдзем на пэнсію, мой прэс і я, кожны дзень увечары я выношу дадому ў партфэлі кнігі, і мая кватэра на трэцім паверсе ў Галяшовіцах поўніцца толькі і выключна кнігамі, я забіў імі падвал і падпаветку, але гэтага было мала, кухня поўніцца кнігамі, клець і прыбіральня таксама, я пакінуў толькі дарожкі да акна і пліты, у прыбіральні роўна гэтулькі месца, каб можна было сесьці, над унітазам на вышыні паўтара мэтры на бэлькі набітыя дошкі, а на іх ужо да сьценаў прыстаўленыя кнігі, пяць цэнтнэраў кніг, варта толькі неасьцярожна варухнуцца ці няўдала сесьці, няўдала падняцца, і можна зачапіць нясучую бэльку, і тады на мяне бясштаннага зваліцца паўтонны кніг. Але сюды ўжо не ўвапхнуць ані кніжачкі, таму ў пакоі над двума ложкамі, састаўленымі разам, мне набілі дошкі на бэлькі, і так я стварыў балдахін, такі сабе небасхіл над ложкам і па ім да столі акуратненька расстаўленыя кнігі, дзьве тонны кніг я за гэтыя трыццаць пяць гадоў нанасіў дадому, і калі я засынаю, дзьве тонны кніг, мур у дваццаць цэнтнэраў абараняе мой сон, часам калі я неасцярожна павярнуся ці закрычу ўва сьне і скалануся, я з жахам чую, як ссоўваюцца кнігі, дастаткова толькі зьлёгку штухрнуць каленам, дастаткова крыкнуць - і яны, як лавіна, зрынуцца на мяне з вышыні, рог дастатку, поўны каштоўных кніг, высыпецца на мяне і раздушыць мяне, як вош, часам мне прыходзіць да галавы, што кнігі рыхтуюць супраць мяне змову, бо я штодня спрэсоўваю сотні бязьвінных мышэй, і вось кнігі рыхтуюць мне справядлівую кару, бо кожны злы ўчынак абавязкова вяртаецца. Я ляжу на сьпіне, раскінуўшы рукі пад балдахінам з кілямэтраў тэксту і, накачаны півам, баюся думаць пра непазьбежнае, пра страшна непрыемныя наступствы. Часам мне зьяўляецца наш лясьнік, які злавіў у выветнуты футраны рукаў куніцу пад бэлькай лесьнічоўкі і замест таго, каб проста забіць за тое, што сжэрла куранятаў, лясьнік узяў цівік, забіў яго зьверу ў галаву і так адпусьціў. Куніца бегала і крычала, бегала па двары, аж пакуль не памерла. І я не магу не думаць пра тое, што праз год пасьля гэтай падзеі сына лясьніка забіла токам у галаву, калі ён рамантаваў жатку, і вось учора мне зь нічога ніякага зьявілася пад балдахінам пастава паляўнічага, які, знайшоўшы ў нас вожыка, згорнутага ў клубок, засадзіў кол вожыку ў бруха, бо патроны каштуюць грошай, і так ён забіваў кожнага вожыка да той пары, пакуль ня злёг з ракам пячонкі, паволі паміраў, адплочваючы сьмерцю за ўсіх забітых вожыкаў, ён ляжаў тры месяцы, згорнуты ў клубочак, з пухлінай у жываце і жахам у галаве, і так ён памёр... Вось што непакоіць мяне цяпер, і калі чую, як кнігі нада мной рыхтуюць помсту і пагражаюць майму душэўнаму спакою, я лічу за лепшае спаць на зэдліку каля акна, з жахам уяўляючы, што кнігі, абрынуўшыся, спачатку расьціснуць мяне ў ложку, а потым прасадзяць мяне праз падлогу на другі паверх, а потым на першы і нарэшце ў падвал, нібы на ліфце. І вось я бачу, як у маім жыцьці ўсё зьвязана, як у працы на мяне зь люку ў столі падаюць і сыплюцца ня толькі кнігі, але і бутэлькі, і каламары, і хуткасшывальнікі, і гэтак жа, як кнігі нада мной, гэтыя ападкі пагражаюць забіць мяне сваім падзеньнем, ці ў найлепшым выпадку цяжка параніць. Так я жыву, Дамоклаў меч, які я сам падвесіў да столі ў прыбіральні і спальні, змушае мяне, што ў працы, што дома хадзіць з графінам па піва, каб абараняцца ад прыгожай трагедыі. Раз на тыдзень я хаджу да дзядзькі, каб знайсьці ў яго вялікім садзе месца для майго прэсу, на час, калі мы разам пойдзем на пэнсію. Гэтая ідэя адкладаць грошы, каб выкупіць на пэнсіі свой гідраўлічны прэс, гэтая ідэя была не мая. Гэта была ідэя дзядзькі, які сорак гадоў рабіў на чыгунцы, апускаючы і падымачы шлагбаўм, а потым ён пераводзіў стрэлкі, сорак год ён працаваў стрэлачнікам і сорак год, гэтак жа, як я, ня марыў ні пра што, а толькі пра тое, як ён прыйдзе на працу, так што і на пэнсіі ён ня змог жыць бяз стрэлак, таму ён купіў сьпісаную будку стрэлачніка зь ліквідаванай станцыі на памежжы, адвёз яе да сябе ў сад і паставіў будку, а ў ёй такі ж стрэлачны апарат, на якім служыў, а яшчэ ў яго быў сябар-машыніст, таксама на пэнсіі, і ён выкупіў з мэталалому маленькі лякаматыў, які цягаў на шклазаводзе ваганэткі, паравозік фірмы “Орэнштайн і Копэль”, выкупіў таксама рэйкі і тры ваганэткі, і ў старым садзе між дрэваў яны праклалі кавалак чыгункі, і кожную суботу ды нядзелю раскачагарвалі лякаматыў і езьдзілі на тым паравозе маркі “Орэнштайн і Копэль”, і ўдзень яны каталі дзяцей, а ўвечары пілі піва і сьпявалі і каталіся ўжо самі, п’яныя, у ваганетках, або ўсе стаялі на паравозе, і гэты лякаматыў зь імі на версе выглядаў, як статуя рачнога бога Нілу, ляжачая фігура голага прыгажуна, абсаджаная фігуркамі... І аднойшы я прыйшоў да дзядзькі і стаў шукаць месца, куды б паставіць і мне гэты мой прэс. А між тым бралося на цемру і паравоз, ужо з фарамі, насіўся па коле між старымі яблынямі і грушамі, і мой дзядзька сядзеў у будцы і пераводзіў стрэлкі, я бачыў, як ён весяліцца, і гэтак жа, як паравоз фірмы “Орэнштайн і Копэль”, гэтак жа раскачагараны і мой дзядзька, сям-там выблісквалі алюмініевыя кухлі, і я ішоў пад крыкі дзяцей і пэнсіянэраў, ніхто не запрашаў мяне далучыцца да іх, ніхто не пытаўся мяне, ці ня хочацца мне выпіць, так усе былі захопленыя сваімі гульнямі, гульнямі як працягам працы, якую яны радасна рабілі ўсё сваё жыцьцё, і так я ішоў, як Каін несучы свой знак на лобе, і вось праз гадзіну я вырашыў адступаць, я абярнуўся, ці не пакліча мяне хтосьці, каб далучаўся да іх, але ніхто ня клікаў, і калі я выйшаў за браму, я зноў абярнуўся і ў сьвятле ліхтароў на вуліцы і над будкай стрэлачніка я пабачыў абрысы дзяцей і пэнсіянэраў, якія лёталі сюд-туд, я чуў сьвіст паравозіка, а потым грукат ваганетак па рэйкавым коле, па сплюснутым эліпсе, нібы аркестрыён граў тую самую песеньку, песеньку такую прыгожую, што ніхто не жадаў слухаць нічога іншага да самай сьмерці. І вось там у браме я бачыў, што хоць я не падыходзіў блізка, мой дзядзька бачыў мяне, што ён бачыў мяне ўвесь час, калі я блукаў між дрэваў, ён узьняў руку з рычагу стрэлкі, і так дзіўна памахаў мне пальцамі, толькі аднымі пальцамі, нібы чухаючы паветра, і я яму таксама памахаў у адказ, мы як бы махалі адно адному зь цягнікоў, якія нясуцца насустрач. Калі я дайшоў да ўскраіны Прагі, я купіў сабе сасіску, і калі я еў тую сасіску, я спужаўся, бо мне ня трэба было нават падносіць гэтую сасіску да роту, я крыху нахіліў галаву, і сасіска сама кранулася маіх гарачых вуснаў, і калі я трымаў сасіску ў апушчанай руцэ, я з жахам зірнуў уніз і пабачыў, што іншы канец сасіскі сягае мала што не маіх ботаў. І калі я ўзяў сасіску ў рукі, я зразумеў, што сасіска нармальная, што гэта я за апошнія дзесяць гадоў неяк стаптаўся, зьменшыўся. І калі я вярнуўся дадому, я перанёс з кухні стосы кніг ад вушака дзьвярэй у пакой, і на вушаку адшукаў атрамантавыя рысы з датамі, які я меў рост у пазначаныя даты. Я ўзяў кнігу, стаў сьпінай да вушака, зьверху прыціснуў кнігу да макаўкі, а потым абярнуўся на месцы, зрабіў рыску і тут жа наглядна пабачыў, што за апошнія восем гадоў, калі я не мераўся, я зьменшыўся на дзевяць сантыметраў. Я зірнуў уверх на балдахін кніг над маім ложкам і падумаў пра тое, што маю такі горб, бо ў мяне на сьпіне нязьменна пакоіцца двухтонны небасхіл з кніжак.
Пераклала з чэскай Марыя Мартысевіч
Вось жа, перакладаю.
Багуміл Грабал
НАДТА ТЛУМНАЯ САМОТА
Толькі сонца мае права на плямы.
Ёган Вольфганг Гётэ
І
Трыццаць пяць гадоў я працую на макулятуры, і вось мая лаў сторы.Трыццаць пяць гадоў я прэсую паперу і кнігі, трыццаць пяць гадоў я брыняю літарамі, так што стаўся падобны да навуковых слоўнікаў, якіх за гэты час спрэсаваў ня менш як цэнтнэраў трыццаць, я збан, поўны вадою жывой і мёртвай, варта толькі крыху нахіліць - і зь мяне пацякуць думкі незямной прыгажосьці, я адукаваўся супраць сваёй волі, так што нават ня ведаю, якія думкі мае і зь мяне, а якія я вычытаў, і вось за гэтыя трыццаць пяць гадоў я так зьнітаваўся сам з сабою і сьветам навокал, што я, калі чытаю, то як бы не чытаю, я кладу за шчаку прыгожы выраз і смакчу яго, як карамельку, пацягваю, як кілішак лікёру, аж пакуль думка ня ўсмокчацца ў кроў, як алькаголь, аж пакуль я не прасякуся ёю наўсуцэль, пакуль ёй не напоўняцца мае мозг і сэрца, мае капіляры. І вось за адзін месяц я спрэсоўваю цэнтнэраў гэтак дваццаць кніг, і каб мець сілы для гэтай маёй богу мілай працы, я за трыццаць пяць гадоў выпіў столькі піва, што можна было б запоўніць пяцідзесяцімэтровы плавальны басейн, сто стаўкоў для калядных карпаў. І вось я супраць сваёй волі паразумнеў, і цяпер бачу, што мой мозг - гэта думкі, спрэсаваныя гідраўлічным прэсам, брыкеты ідэй; гарэшак для Папялушкі - гэта мая галава, на якой выцьвілі валасы, і я разумею, якія гэта былі часы, калі ўся веда была запісаная ў чалавечай памяці, і калі б тады нехта захацеў спрэсаваць кнігі, яму давялося б прэсаваць чалавечыя галовы, але і гэта не дапамагло б, бо сапраўдныя думкі прыходзяць звонку, яны побач з чалавекам, віюцца вакол чалавека, як мухі вакол газьнічкі, так што ўсе саванаролы сьвету марна паляць кнігі, і калі гэтыя кнігі нясуць у сабе нешта вартае, чуваць толькі ціхі сьмех палаючых кніг, бо прыстойная кніга заўсёды паказвае як бы зь сябе, навонкі. Я купіў сабе такі маленькі калькулятар, які памнажае і які здабывае карані, маленькі прыборчык памерам з даланю, і, насьмеліўшыся, адкруціў шрубавёртам заднюю панэль і спужаўся ад радасці, бо з палёгкай знайшоў усярэдзіне плашачку памерам з паштовую марку, таўшчынёй зь дзесяць кніжных старонак, а апроч яе - паветра, толькі паветра, поўнае матэматычных варыяцыяў. Калі я сягаю вачыма прыстойнай кнігі, калі адрынаю надрукаваныя словы, ад тэксту застаюцца адно нематэрыяльныя думкі, якія носяцца ў паветры, спачываюць у паветры, сілкуюцца паветрам і ў паветра вяртаюцца, бо ўрэшце рэшт усё - паветра, гэтак жа як кроў адначасова ёсьць і адначасова яе няма ў сьвятым прычасьці. Трыццаць пяць гадоў я фасую макулятуру і жыву ў краіне, у якой пятнаццаць пакаленьняў умее чытаць і пісаць, я жыву ў колішнім каралеўстве, дзе было і ёсьць звычкай і маніяй цярпліва спрэсоўваць у галаве думкі і вобразы, якія прыносяць неапісальную радасьць і яшчэ большы смутак, я жыву сярод людзей, якія за брыкет спрэсаваных думак здольныя аддаць нават жыцьцё. І цяпер усё гэта паўтараецца ўва мне, трыццаць пяць год я націскаю зялёны і чырвоны гузікі майго прэса, і зноў жа трыццаць пяць гадоў я п’ю піва літрамі, але ня дзеля таго, каб напіцца, я ненавіджу п’яніц, я п’ю, каб лацьвей думаць, каб лепей падабрацца да самага сэрца тэкстаў, бо тое, што я чытаю, гэта ня дзеля забавы і ня каб забіць час, і ня каб лепей заснуць, я, які жыве ў краіне, у якой пятнаццаць пакаленьняў умее чытаць і пісаць, я п’ю, каб ўжо ніколі не засынаць над кнігай, каб ад кнігі мяне біла трасца, бо я падзяляю думку Гегеля, што высокародны чалавек - амаль што арыстакрат, а нізкі чалавек - амаль што забойца. Калі б я ўмеў пісаць, я напісаў бы кнігу пра найвялікшае шчасьце і найвялікшае няшчасьце чалавека. З кніг і ў кнігах я даведаўся, што нябёсы зусім не гуманныя, і мысьлячы чалавек таксама не гуманны, не таму, што ня хоча быць гуманным, а таму, што гуманнасьць не стасуецца з належным мысьленьнем. Пад маімі рукамі і ў маім гідраўлічным прэсе гінуць каштоўныя кнігі, і я не магу спыніць гэтай плыні і гэтага цячэньня. Так што я ня больш, чым далікатны кат. Кнігі навучылі мяне асалодзе спусташэньня, я закаханы ў навальніцы і дэмантажнікаў, я гадзінамі стаю, назіраючы, як падрыўнікі мерным рухам, нібы напампоўваючы гіганцкія шыны, вынішчаюць цэлыя кварталы дамоў, цэлыя вуліцы, я да апошняга моманту не магу забыць таго першага імгненьня, якое запускае ў паветра усю гэтую цэглу, усе камяні і бэлькі, каб потым наступіла хвіліна, калі дамы зьмінаюцца, як адзеньне, асядаюць, нібы заакіянскі параплаў ад выбуху катлоў на марское дно. І вось я стаю ў кубле пылу, пасярод сымфоніі трэску і думаю пра сваю працу ў глыбокім падвале, дзе стаіць мой прэс, пры якім я працую трыццаць пяць гадоў у сьвятле лямпачак, я чую, як нада мною па двары праходзяць людзі, і вось зь люку ў столі майго падвала, як зь нябёсаў, сыплюцца рогі дастатку, зьмесціва мяхоў, скрынак і вязанак, зь якіх проста ў люк пасярод двара выварочваюць макулятуру, завядлыя адкіды з кветкавых крамаў, упакоўку з унівэрмагаў, старыя праграмкі і квіткі, абгорткі ад эскімо і плямбіру, кардон, які падсьцілалі маляры пры рамонце, горы мокрай крывавай паперы зь мясабойняў, тонкія абрэзкі з фотаатэлье, чарнавікі з кантораў у пасках ад друкарак, букеты з прамінулых народзінаў, з прамінулых імянінаў, часам да мяне падае загорнуты ў газэту камень брукаванкі, каб папера заважыла болей, або выпадкова забытыя нажніцы і нажы для кардону, малаточкі і абцугі для для выдзіраньня цьвікоў, рэзьніцкія швайкі, кубкі з засохлай кавай, а часам і сухія вясельныя кветкі ці сьвежы пахавальны вянок. І ўсё гэта я трыццаць пяць гадоў прэсую маім гідраўлічным прэсам, тройчы на тыдзень грузавікі адвозяць усе мае пакункі на вакзал, у вагоны, а потым на папяровую фабрыку, каб там рабочыя разрэзалі дрот і звалілі маю працу ў кісьліны і шчолакі, якія могуць расчыніць нават лёзы, каторыя ўвесь час рэжуць мне рукі. І гэтак жа, як у плыні каламутнай фабрычнай ракі не-не дый блісьне прыгожая рыбка, так і ў плыні макулятуры не-не ды вылузьне карэнчык каштоўнай кнігі, я адводжу вочы, асьлеплены хвілінай, а потым лаўлю яе, выціраю аб хвартух і нюхаю тэкст, як сьвежы бохан хлеба, а потым, нібы варожачы па кнізе, прачытваю першы сказ, які трапляецца мне на вочы, і толькі потым адкладаю свой улоў да астатніх цудоўных знаходак у скрынку, абстаўленую абразкамі, якія нехта выпадкова закінуў у люк разам з малітоўнікамі. Бо потым гэта будзе мая мша, мой рытуал, ня проста прачытаць кожную такую кнігу, але, прачытаўшы, укласьці яе ў асобны брыкет, бо кожны брыкет мне трэба пазначыць сабою, надаць яму мой характар, мой почырк. Гэта мой галаўны боль, каб кожны брыкет быў непадобны да іншага, я штодня мушу засстацца ў падвале на дзьве гадзіны пасьля працы, мне трэба прыйсьці раней на гадзіну, часам даводзіцца працаваць і ў суботу, каб прэсаваць гэтую несьсякальную раку макулятуры. У мінулым месяцы прывезьлі і скінулі мне ў падвал шэсьць цэнтнэраў рэпрадукцый знакамітых майстроў, шэсьцьсот кіляў падмоклых Рэмбрандтаў і Гальсаў, і абодвух Манэ, і Клімтаў, і Сэзанаў, і іншых слупоў эўрапэйскага жывапісу, і вось я абгортваю кожны брыкет гэтымі рэпрадукцыямі і ўвечары, калі брыкеты стаяць перад пад’ёмнікам у радочак, я не магу надзівіцца з гэтай прыгажосьці, бакі якой расквечаныя то “Начной вартай”, то “Саскіяй”, То “Сьняданкам на траве”, то “Домам шыбеніка”, то “Гернікай”. І я - адзіны ў сьвеце, хто да таго ж ведае, што ў сярэдзіне кожнага брыкету спачылі тут разгорнуты “Фаўст”, тут “Дон Карлас”, там у атачэньні гідкай акрываўленай паперы зь мясабойні ляжыць “Гіпэрыён”, а там унутры брыкета, у якім спрэсаваныя мяхі з-пад цэменту, знайшоў спакой “Так гаварыў Заратустра”. І вось я адзін у свеце ведаю, у якім брыкеце, як у магіле, ляжаць Гётэ і Шылер, а дзе Гёльдэрлін, а дзе Ніцшэ. І вось я сам сабе ў пэўным сэнсе артыст і сам сабе глядач, і таму я штодня выціснуты і да сьмерці стомлены і раззлаваны, і шакаваны, і каб зьменшыць і паменшыць гэтую жахлівую аддачу, я п’ю, п’ю піва літр за літрам і калі я іду па піва да Гусэнскіх, у мяне дастаткова часу, каб мэдытаваць і марыць пра тое, якім будзе мой наступны брыкет. Толькі для таго я п’ю галоны піва, каб ясьней глядзець наперад, бо я ў кожным брыкеце захоўваю каштоўную рэліквію, раскрыты дзіцячы сакрэцік, аздоблены завялымі кветкамі, залатой мішурой, каляровай ватай, каб зьвіць утульнае гнязьдзечка для кніг, якія цудоўным чынам зьявіліся мне ў падвале гэтак жа, як у тым самым падвале зьявіўся я. Вось чаму я не пасьпяваю працаваць, вось чаму макулятура грувасьціцца на крытым двары аж да паветкі, вось чаму макулятура ў маім падвале засыпала ўсё, аж да люку, і выпірае зь яго і працягваецца аж да паветкі двара. Вось чаму мой начальнік часам расьпіхвае багром макулятуру і крычыць мне ў люк з бурым ад злосці тварам, Ганця, ты дзе? Каб цябе, кідай кнігу і працуй давай! Двор увесь засыпаны, а ты там унізе лунаеш у аблоках і дурнёй маешся! А я на падножжы папяровай гары сьцяўся, як Адам між дрэвамі раю, і з кнігай у руках адкрываю поўныя страху вочы ў сьвет, іншы, чым той, у якім я толькі што быў, бо я калі пачынаю чытаць, то пераношуся ў іншыя вымярэньні, я ўвесь у тэксьце, мяне гэта самога зьдзіўляе, і я мушу вінавата прызнацца, што сапраўды спаў, быў у прыгажэйшым сьвеце, што я быў у самесенькім сэрцы ісьціны. Штодня я па дзесяць разоў дзіўлюся, як я мог так аддаліцца ад сябе самога. І вось, адчужаны і зьнішчаны, я нарэшце вяртаюся з працы, ціхі, паглыблены ў мэдытацыю, прабіраюся вуліцамі, мінаючы трамваі і машыны, мінаючы мінакоў, у воблаку кніг, якія сёньня знайшоў, і якія нясу дадому ў партфэлі, як ува сьне пераходжу на зялёнае, не ўсьведамляючы гэтага, не ўразаюся ані ў слупы, ані ў людзей, а толькі іду, патыхаючы півам і брудам, але я ўсьміхаюся, бо нясу ў партфэлі кнігі, зь якіх я ўвечары спадзяюся даведацца штосьці пра сябе, чаго яшчэ не ведаю. І вось я іду па тлумных вуліцах, ніколі не на чырвонае, я ўмею рухацца несьвядома ў падсьвядомасьці, у паўсьне, на аўтамаце, і кожны брыкет, які я сёньня спрэсаваў, аціхае ўва мне, і вось ён усё цішэй, і цішэй, і я проста фізычна адчуваю, што я - спрэсаваны брыкет кніг, што і ўва мне тоіцца маленькая кантрольная лямпачка кармы, як у лядоўні, малюпасенькі вечны агеньчык, у які я штодня падліваю алей думак, якія я вычытаў на працы і супраць сваёй волі з кніг, якія я цяпер нясу ў партфэлі дадому. І вось я іду па вуліцы, як дом у агні, як хлеў у полымі, агонь памірае дзеля сьвятла жыцьця, а дзеля агня ў сваю чаргу памірае драўніна, і варожы смутак тоіцца пад попелам, і я трыццаць пяць гадоў прэсую гідраўлічным прэсам макулятуру, пяць гадоў мне засталося да пэнсіі, і гэтую сваю машыну я забяру з сабою, я не дазволю, я назьбіраю грошай, у мяне свая ашчадная кніжка, так што на пэнсію мы пойдзем разам, бо я выкуплю гэтую машыну ў прадпрыемства, забяру яе дадому, пастаўлю яе напрыклад у садзе ў дзядзькі паміж дрэвамі і вось тады, там у садзе, я буду прэсаваць па адным брыкеце ў дзень, але гэта будзе дасканалы брыкет, гэта будзе твор мастацтва, гэта будзе артэфакт, у такі брыкет я ўкладу ўсе свае юначыя спадзяваньні, усё, што ўмею, усё, чаму навучыўся за гэтыя трыццаць пяць гадоў працы і на працы, і вось на пэнсіі я буду пад уплывам хвіліны і натхненьня ствараць па адным брыкеце ў дзень, брыкеце з кніг, якіх у мяне дома больш за тры тонны, гэта будзе брыкет, якім мне ні з кім ня трэба будзе дзяліцца, гэта будзе брыкет, крышталізаваны з мары, брыкет, сатканы з мэдытацыі, і да таго ж, кладучы ў коўш прэсу макулятуру і кнігі, падчас гэтай працы па стварэньні прыўкраснага, я перад самым апошнім рухам прэсу падсыплю ў брыкет крыху канфэці і блёстак, штодня пра брыкеце, і праз год я адчыню ў садзе выставу брыкетаў, выставу, на якой кожны наведнік зможа сам, але пад маім наглядам, спрэсаваць свой брыкет, калі прэс здрыганецца ад націсканьня зялёнага гузіка і абрынецца ўніз, і зь сілай пачне сьціскаць макулятуру, аздобленую кветкамі і кнігамі, і рознымі ашмёткамі, якія хто толькі з сабою прынясе, то тады ў чульлівага гледача можа скласьціся ўражаньне, што гідраўлічны прэс прэсуе яго самога. І вось я сяджу дома ў прыцемках, я сяджу на зэдліку, галава падае, і я ўрэшце датыкаюся сьлінявымі вуснамі да сваіх каленяў, і толькі так я засынаю. Часам я сплю, зьвіўшыся, як венскае крэсла, да самай поўначы, і калі я прачынаюся, я ўздымаю галаву, і нагавіцы на каленях у мяне мокрыя ад сьліны, і вось я згортваюся, выгінаюся, як кацяня ўзімку, як спінка крэсла-гушкалкі, бо я магу дазволіць сабе раскошу быць самотным, хоць я ніколі не самотны, я проста застаюся адзін, каб жыць у самоце, заселенай думкамі, бо я анфант тэрыбль вечнасьці і бясконцасьці, а Бясконцасьць і Вечнасьць, відаць, горнуцца да такіх людзей, як я.
ІІ
Трыццаць пяць гадоў я прэсую макулятуру, і за гэты час зьбіральнікі скінулі ў мой падвал столькі прыгожых кніг, што калі б у мяне было тры адрыны, я б забіткаваў іх дашчэнту. Калі скончылася ўся гэтая другая сусьветная вайна, хтосьці высыпаў да майго гідраўлічнага прэсу кош кніг, і калі я апамятаўся і разгарнуў адну з гэтых цацак, я пабачыў штамп Каралеўскай прускай бібліятэкі, і калі цэлы дзень са столі на мяне сыпаліся ўсе гэтыя кнігі ў скураных пераплётах, і паветра зьзяла пазалотай абрэзаў і цісьненьня, я выбег наверх, і там стаялі два хлопцы, і я дазнаўся ад іх, што дзесьці каля Новага Страшэці стаіць адрына, і ў той адрыне столькі кніг, што вочы разьбягаюцца. І тады я пайшоў да вайсковага бібліятэкара, і мы паехалі ў Страшэці, і там у палях мы знайшлі не адну, а тры адрыны, поўныя Каралеўскай прускай бібліятэкай, і, удосталь насалодзіўшыся знаходкай, мы дамовіліся, каб вайсковыя машыны адна за другой цэлы тыдзень перавозілі ў Прагу ў прыбудову Міністэрства замежных справаў гэтыя кнігі, каб, калі ўсё супакоіцца, бібліятэка вярнулася туды, адкуль яе забралі, але хтосьці гэты бясьпечны схоў выдаў, і Каралеўскую прускую бібліятэку абвесьцілі вайсковым трафэем і вось зноў грузавікі вазілі кнігі ў скураных пераплётах з залатымі абрэзамі на вакзал, і там іх грузілі ў адкрытыя вагоны, і ліў дождж, ліло цэлы тыдзень, і калі апошні грузавік перавёз апошнія кнігі, цягнік разагнаўся насустрач дажджу, і з адкрытых вагонаў сьцякала залатая вада, упярэмешку з сажай і друкарскай фарбай, і я абаперся аб слуп і дзівіўся таму, што сьведчыў, і калі апошні вагон зьнік у смузе дажджу, дождж зьмяшаўся са слязьмі на маім твары, і калі я выйшаў з вакзалу і пабачыў паліцэйскага ў форме, я скрыжаваў рукі і на поўным сур’ёзе папрасіў зьвязаць мяне, начапіць кайданкі, бранзалеты, бразготкі, як казалі ў нас на Лібэні, каб ён арыштаваў мяне, бо я зьдзейсьніў злачынства, бо я прызнаюся ў злачынстве супраць чалавецтва. І калі ён арыштаваў мяне, то ў пастарунку зь мяне не толькі пасьмяяліся, але яшчэ паабяцалі запраторыць у турму. Але празь некалькі год я прыцярпеўся, я грузіў цэлыя бібліятэкі з палацаў і маёнткаў, цэлыя бібліятэкі прыгожых кніг у скураных і саф’янавых пераплётах, я грузіў іх поўныя вагоны, і калі вагонаў набіралася трыццаць, цягнік вывозіў гэтыя запакаваныя кнігі ў Швайцарыю і Аўстрыю, кіля прыгожых кніг за адзін купон, які можна было атаварыць у валютнай краме, і ніхто гэтага не спыняў, і ніхто па гэтым ня плакаў, нават я ні абраніў ніводнай сьлязы, а проста стаяў, усьміхаўся і глядзеў на апошні вагон цягніка, які вывозіў прыўкрасныя кнігі ў Швайцарыю і Аўстрыю, адзін валютны купон за кілю. Ужо тады я знайшоў у сабе сілы спакойна глядзець на няшчасьце, прытупляць свае пачуцьці, я ўжо тады пачаў разумець, як гэта прыгожа - пазіраць на няшчасьце і спусташэньне, я грузіў наступныя вагоны, і наступныя цягнікі выпраўляліся з вакзалу на Захад, валютны купон за кілю, я гіпнатызаваў вачыма чырвоны ліхтар на круку апошняга вагону, абапёршыся аб апору, я стаяў, як Леанарда да Вінчы, які таксама стаяў, абапёршыся аб слуп, калі французскія жаўнеры зрабілі мішэнь зь яго коннай фігуры і адстрэльвалі кавалак за кавалкам ад яго гіпсавых каня і вершніка, а Леанарда тады стаяў і глядзеў на гэта ўважліва і ціхамірна, ён спакойна сьведчыў гэтую жахлівую падзею, бо Леанарда ўжо тады ведаў, што нябёсы не гуманныя, а мысьлячы чалавек, ён не гуманны таксама. І тады мне паведамілі, што памірае мая мама, я прыехаў дадому на ровары, і вось я вельмі хацеў піць, і я спусьціўся ў падпол і ўзяў са сьцюдзёнай зямлі прахалодны гарлачык кіслага малака, я аберуч трымаў каменны гарлач і піў, і піў, і раптам пабачыў, як у малацэ на роўні маіх вачэй плаваюць два халодныя вокі, але смага была мацнейшай, і вось я працягваў піць, і гэтыя вочы апынуліся ля маіх вачэй у такой небясьпечнай блізкасьці, нібы фары лякаматыву, што ўночы ўязджае ў тунэль, і вось гэтыя вочы зьніклі, а мой рот запоўніўся чымсьці жывым, і я за лапку выцягнуў з роту жабку, якая білася ў канвульсіях, і я аднёс яе ў сад, а потым вярнуўся дапіць малако абсалютна спакойна, як Леанарда да Вінчы. Калі мама памерла, рыданьні разьдзіралі мяне знутры, але я не прараніў ані сьлязінкі. Выйшаўшы з крэматроыя, я пабачыў, як дым з коміну ўздымаецца ў неба, мая мама прыгожа ўздымалася на нябёсы, а я, які працаваў у падвале пад пунктам прыёму макулятуры ўжо дзесяць гадоў, спусьціўся і ў падвал крэматорыя, мне здалося, што я раблю з кнігамі тое самае, і я крыху пачакаў, і калі рытуал скончыўся, я пабачыў, што адначасова спалілі чатырох нябожчыкаў, і мая мама была ў трэцім боксе, я нерухома сузіраў чалавечыя парэшткі і бачыў, як працаўнік выграбае косткі, а потым меле іх на ручным млынку, ручным млынком ён здрабніў і маю матулю, і вось ён проста паклаў матуліны парэшткі ў бляшанку, і вось я стаяў і глядзеў менавіта так, як калі аддаляўся цягнік, што вёз цудоўныя бібліятэкі ў Швайцарыю і Аўстрыю, валютны купон за кілю. Я думаў адно пра ўрыўкі зь вершу Сэндбэрга, што ад чалавека ўрэшце застанецца жменька фосфару, якой хапіла б на скрынку запалак, і ня больш жалеза, чым хапіла б, каб выкаваць крук, на якім мог бы павесіцца дарослы чалавек. Празь месяц, калі ў абмен на подпіс я атрымаў урну з матуліным попелам, я прынёс яе дзядзьку, і калі я ўвайшоў з урнай у дзядзькаў сад, а потым у будку стрэлачніка, дзядзька закрычаў, сястрычка, вось як ты да мяне вяртаешся! І я аддаў яму тую урну, і дзядзька, калі падважыў яе на руцэ, заявіў, што нешта ягонай сястрычкі няшмат, калі жывая яна важыла семдзесят пяць кіляў, і вось ён сеў і вылічыў, узважыўшы урну, што матулі мусіла быць на 50 грамаў болей. І ён паставіў урну на шафу і аднойчы летам, даглядаючы кальрабі, дзядзька згадаў пра сваю сястру, маю маму, што яна страшна любіць кальрабі, і вось ён узяў урну, адкрыў яе кансаровым ножыкам і пасыпаў матуліным попелам кальрабі, якія мы пасьля зьелі, І вось, прэсуючы на сваім гадраўлічным прэсе прыгожыя кнігі, калі прэс запіпікаў на апошняй фазе і абрынуўся на кнігі зь сілай у дваццаць атмасфераў, я пачуў хрумст чалавечых костак, нібы я малоў млынком чарапы і косткі клясыкаў, якіх толькі што раздушыў прэсам, нібы я прэсаваў радкі Талмуду пра тое, што мы як алівы: толькі калі нас выціснуць, мы аддамо зь сябе ўсё найлепшае. І вось толькі цяпер я размотваю дрот і адмысловым інструмэнтам абвязваю прыгнечаны прэсам брыкет, каб потым націснуць чырвоны гузік адбою, спрэсаваныя кнігі спрабуюць выблытацца з дроту, але сталёвае вязьмо перамагае, я бачу напятыя грудзі кірмашовага асілка, яшчэ крыху паветра ў грудзі - і абцугі лопнуць, але брыкет надзейна абкручаны дротам, і ўсё ў ім утаймоўваецца, зусім як у урне, і вось я адношу скораны брыкет да астатніх, я складаю іх так, каб рэпрадуцкыі былі да мяне тварам. На гэтым тыдні я пачаў пачак Рэмбрандта ван Рэйна, сто старых партрэтаў старога мастака з губчатым тварам, падабенства чалавека, якога мастацтва і п’янства давялі да клямкі вечнасьці, і я бачу, як паварочваецца дзвярная клямка і нехта невядомы адчыняе апошнія дзьверы ўжо зь іншага іх боку. Вось і мой твар ужо разлезся, як старое слаёнае цеста, мой твар ужо падобны на патрэсканую сырую сьцяну, і я пачынаю гэтак жа глупавата пасьміхацца, і я пачынаю глядзець на сьвет зь іншага боку чалавечых падзей і рэчаў. І вось кожны брыкет сёньня загорнуты ў партрэт старога Рэмбрандта ван Рэйна, і я загружаю ў коўш папяровыя адкіды, а наверх - разгорнутыя кнігі, сёньня я ўпершыню заўважыў, што нават не заўважаю, што загружаю і прэсую мышэй, цэлыя гнёзды мышыных сем’яў, калі я кідаю ў прэс сляпых мышанятаў, іх маці скокае за імі і застаецца зь імі, і так яна падзяляе лёс папяровых адкідаў і клясычнай літаратуры. Ніхто б не паверыў, што ў такім падвале мышэй можа быць, можа, дзвесце, а можа пяцьсот, большасць гэтых прыязных жывёлак нарадзілася паўсьляпымі, але ўсе яны падобныя да мяне ў тым, што жывяцца літарамі, у іх таксама вялікі апэтыт на Гётэ і Шылераў у саф’янавых пераплётах. І вось мой падвал поўніцца віскатам і шоргатам разгрызанай паперы, у вольную хвілінку мышкі валтузяцца, як кацяняты, поўзаюць па краі майго каўша і па гарызантальным вале акурат тады, калі бакі каўша па загадзе зялёнага гузіка зацягваюць усю паперу разам з мышкамі пад прыгнёт лёсу, і вось калі піскат слабне, рэшта мышэй у маім падвале нарэшце аціхае, яны прыўздымаюцца на заднія лапкі, і стаяць так, і прыслухоўваюцца, а што гэта за гукі, але паколькі у мышэй вельмі кароткая памяць, у момант, калі іх пакідае ўсьведамленьне, яны працягваюць свае гульні і знову ды знову ўгрызаюцца ў надрукаванае, чым кнігі старэйшыя, тым больш яны ім даспадобы, гэта як добра паляжалы сыр, як віно шматгадовай вытрымкі. І маё жыцьцё ўжо так зьнітаванае з жыцьцём гэтых мышэй, што нават калі ўвечары я паліваю гару паперы са шлянгу, паліваю як сьлед, так што кожны дзень мае мышы мокрыя, нібы ўвесь падвал на хвіліну ператварыўся ў басэйн, і вось калі я цаляю ў іх, струмень вады разьмятае іх у бакі, у іх усё адно добры настрой, у гэтых мышак, і яны нават чакаюць гэтага купаньня, бо потым цэлыя сем’і могуць вылізвацца і сагравацца ў сваіх папяровых сховах. І вось часам я страчваю кантроль над мышамі, калі я ў глыбокай мэдытацыі іду па піва, летуценячы каля стойкі, і калі я задуменна расшпільваю куртку, каб расплаціцца, на стойку пад кранікі можа выскачыць мышка, а часам з маіх калашынаў выбягаюць адна-дзьве мышы, і бармэнкі абавязкова падымаюць вэрхал, заскокваюць на крэслы, затыкаюць вушы і крычаць у столь, як ашалелыя. А я ўсьміхаюся і толькі махаю потнай даланёю і сыходжу, паглыблены ў мары, а як будзе выглядаць мой наступны брыкет. І вось трыццаць пяць гадоў я прыгнятаю прэсам брыкет за брыкетам, адлічваю год за годам і месяц за месяцам, і дзень за днём, я вычэкваю, калі ж мы разам пойдзем на пэнсію, мой прэс і я, кожны дзень увечары я выношу дадому ў партфэлі кнігі, і мая кватэра на трэцім паверсе ў Галяшовіцах поўніцца толькі і выключна кнігамі, я забіў імі падвал і падпаветку, але гэтага было мала, кухня поўніцца кнігамі, клець і прыбіральня таксама, я пакінуў толькі дарожкі да акна і пліты, у прыбіральні роўна гэтулькі месца, каб можна было сесьці, над унітазам на вышыні паўтара мэтры на бэлькі набітыя дошкі, а на іх ужо да сьценаў прыстаўленыя кнігі, пяць цэнтнэраў кніг, варта толькі неасьцярожна варухнуцца ці няўдала сесьці, няўдала падняцца, і можна зачапіць нясучую бэльку, і тады на мяне бясштаннага зваліцца паўтонны кніг. Але сюды ўжо не ўвапхнуць ані кніжачкі, таму ў пакоі над двума ложкамі, састаўленымі разам, мне набілі дошкі на бэлькі, і так я стварыў балдахін, такі сабе небасхіл над ложкам і па ім да столі акуратненька расстаўленыя кнігі, дзьве тонны кніг я за гэтыя трыццаць пяць гадоў нанасіў дадому, і калі я засынаю, дзьве тонны кніг, мур у дваццаць цэнтнэраў абараняе мой сон, часам калі я неасцярожна павярнуся ці закрычу ўва сьне і скалануся, я з жахам чую, як ссоўваюцца кнігі, дастаткова толькі зьлёгку штухрнуць каленам, дастаткова крыкнуць - і яны, як лавіна, зрынуцца на мяне з вышыні, рог дастатку, поўны каштоўных кніг, высыпецца на мяне і раздушыць мяне, як вош, часам мне прыходзіць да галавы, што кнігі рыхтуюць супраць мяне змову, бо я штодня спрэсоўваю сотні бязьвінных мышэй, і вось кнігі рыхтуюць мне справядлівую кару, бо кожны злы ўчынак абавязкова вяртаецца. Я ляжу на сьпіне, раскінуўшы рукі пад балдахінам з кілямэтраў тэксту і, накачаны півам, баюся думаць пра непазьбежнае, пра страшна непрыемныя наступствы. Часам мне зьяўляецца наш лясьнік, які злавіў у выветнуты футраны рукаў куніцу пад бэлькай лесьнічоўкі і замест таго, каб проста забіць за тое, што сжэрла куранятаў, лясьнік узяў цівік, забіў яго зьверу ў галаву і так адпусьціў. Куніца бегала і крычала, бегала па двары, аж пакуль не памерла. І я не магу не думаць пра тое, што праз год пасьля гэтай падзеі сына лясьніка забіла токам у галаву, калі ён рамантаваў жатку, і вось учора мне зь нічога ніякага зьявілася пад балдахінам пастава паляўнічага, які, знайшоўшы ў нас вожыка, згорнутага ў клубок, засадзіў кол вожыку ў бруха, бо патроны каштуюць грошай, і так ён забіваў кожнага вожыка да той пары, пакуль ня злёг з ракам пячонкі, паволі паміраў, адплочваючы сьмерцю за ўсіх забітых вожыкаў, ён ляжаў тры месяцы, згорнуты ў клубочак, з пухлінай у жываце і жахам у галаве, і так ён памёр... Вось што непакоіць мяне цяпер, і калі чую, як кнігі нада мной рыхтуюць помсту і пагражаюць майму душэўнаму спакою, я лічу за лепшае спаць на зэдліку каля акна, з жахам уяўляючы, што кнігі, абрынуўшыся, спачатку расьціснуць мяне ў ложку, а потым прасадзяць мяне праз падлогу на другі паверх, а потым на першы і нарэшце ў падвал, нібы на ліфце. І вось я бачу, як у маім жыцьці ўсё зьвязана, як у працы на мяне зь люку ў столі падаюць і сыплюцца ня толькі кнігі, але і бутэлькі, і каламары, і хуткасшывальнікі, і гэтак жа, як кнігі нада мной, гэтыя ападкі пагражаюць забіць мяне сваім падзеньнем, ці ў найлепшым выпадку цяжка параніць. Так я жыву, Дамоклаў меч, які я сам падвесіў да столі ў прыбіральні і спальні, змушае мяне, што ў працы, што дома хадзіць з графінам па піва, каб абараняцца ад прыгожай трагедыі. Раз на тыдзень я хаджу да дзядзькі, каб знайсьці ў яго вялікім садзе месца для майго прэсу, на час, калі мы разам пойдзем на пэнсію. Гэтая ідэя адкладаць грошы, каб выкупіць на пэнсіі свой гідраўлічны прэс, гэтая ідэя была не мая. Гэта была ідэя дзядзькі, які сорак гадоў рабіў на чыгунцы, апускаючы і падымачы шлагбаўм, а потым ён пераводзіў стрэлкі, сорак год ён працаваў стрэлачнікам і сорак год, гэтак жа, як я, ня марыў ні пра што, а толькі пра тое, як ён прыйдзе на працу, так што і на пэнсіі ён ня змог жыць бяз стрэлак, таму ён купіў сьпісаную будку стрэлачніка зь ліквідаванай станцыі на памежжы, адвёз яе да сябе ў сад і паставіў будку, а ў ёй такі ж стрэлачны апарат, на якім служыў, а яшчэ ў яго быў сябар-машыніст, таксама на пэнсіі, і ён выкупіў з мэталалому маленькі лякаматыў, які цягаў на шклазаводзе ваганэткі, паравозік фірмы “Орэнштайн і Копэль”, выкупіў таксама рэйкі і тры ваганэткі, і ў старым садзе між дрэваў яны праклалі кавалак чыгункі, і кожную суботу ды нядзелю раскачагарвалі лякаматыў і езьдзілі на тым паравозе маркі “Орэнштайн і Копэль”, і ўдзень яны каталі дзяцей, а ўвечары пілі піва і сьпявалі і каталіся ўжо самі, п’яныя, у ваганетках, або ўсе стаялі на паравозе, і гэты лякаматыў зь імі на версе выглядаў, як статуя рачнога бога Нілу, ляжачая фігура голага прыгажуна, абсаджаная фігуркамі... І аднойшы я прыйшоў да дзядзькі і стаў шукаць месца, куды б паставіць і мне гэты мой прэс. А між тым бралося на цемру і паравоз, ужо з фарамі, насіўся па коле між старымі яблынямі і грушамі, і мой дзядзька сядзеў у будцы і пераводзіў стрэлкі, я бачыў, як ён весяліцца, і гэтак жа, як паравоз фірмы “Орэнштайн і Копэль”, гэтак жа раскачагараны і мой дзядзька, сям-там выблісквалі алюмініевыя кухлі, і я ішоў пад крыкі дзяцей і пэнсіянэраў, ніхто не запрашаў мяне далучыцца да іх, ніхто не пытаўся мяне, ці ня хочацца мне выпіць, так усе былі захопленыя сваімі гульнямі, гульнямі як працягам працы, якую яны радасна рабілі ўсё сваё жыцьцё, і так я ішоў, як Каін несучы свой знак на лобе, і вось праз гадзіну я вырашыў адступаць, я абярнуўся, ці не пакліча мяне хтосьці, каб далучаўся да іх, але ніхто ня клікаў, і калі я выйшаў за браму, я зноў абярнуўся і ў сьвятле ліхтароў на вуліцы і над будкай стрэлачніка я пабачыў абрысы дзяцей і пэнсіянэраў, якія лёталі сюд-туд, я чуў сьвіст паравозіка, а потым грукат ваганетак па рэйкавым коле, па сплюснутым эліпсе, нібы аркестрыён граў тую самую песеньку, песеньку такую прыгожую, што ніхто не жадаў слухаць нічога іншага да самай сьмерці. І вось там у браме я бачыў, што хоць я не падыходзіў блізка, мой дзядзька бачыў мяне, што ён бачыў мяне ўвесь час, калі я блукаў між дрэваў, ён узьняў руку з рычагу стрэлкі, і так дзіўна памахаў мне пальцамі, толькі аднымі пальцамі, нібы чухаючы паветра, і я яму таксама памахаў у адказ, мы як бы махалі адно адному зь цягнікоў, якія нясуцца насустрач. Калі я дайшоў да ўскраіны Прагі, я купіў сабе сасіску, і калі я еў тую сасіску, я спужаўся, бо мне ня трэба было нават падносіць гэтую сасіску да роту, я крыху нахіліў галаву, і сасіска сама кранулася маіх гарачых вуснаў, і калі я трымаў сасіску ў апушчанай руцэ, я з жахам зірнуў уніз і пабачыў, што іншы канец сасіскі сягае мала што не маіх ботаў. І калі я ўзяў сасіску ў рукі, я зразумеў, што сасіска нармальная, што гэта я за апошнія дзесяць гадоў неяк стаптаўся, зьменшыўся. І калі я вярнуўся дадому, я перанёс з кухні стосы кніг ад вушака дзьвярэй у пакой, і на вушаку адшукаў атрамантавыя рысы з датамі, які я меў рост у пазначаныя даты. Я ўзяў кнігу, стаў сьпінай да вушака, зьверху прыціснуў кнігу да макаўкі, а потым абярнуўся на месцы, зрабіў рыску і тут жа наглядна пабачыў, што за апошнія восем гадоў, калі я не мераўся, я зьменшыўся на дзевяць сантыметраў. Я зірнуў уверх на балдахін кніг над маім ложкам і падумаў пра тое, што маю такі горб, бо ў мяне на сьпіне нязьменна пакоіцца двухтонны небасхіл з кніжак.
Пераклала з чэскай Марыя Мартысевіч