Письмо Вацлава Гавела Густаву Гусаку. Часть I
Мой товарищ Сергей Смотриченко smatrycenka переводит с чешского. Его перу принадлежат, в числе других, переводы пьес Вацлава Гавела. Сейчас он занимается важным для Беларуси делом -- переводит тексты писем и выступлений Гавела на белорусский язык. Недавно он переслал мне уже готовый перевод письма Вацлава Гавела Генеральному секретарю Коммунистической партии Чехословакии Густаву Гусаку, датированное 8 апреля 1975 года. Дальнейшая череда арестов и прессинга против Гавела и его соратников во многом спровоцирована этим открытым письмом, спустя два года после написания которого появилась Хартия'77, ставшая предвестником появления Гражданского форума, и, как следствие, начала демократического трансформационного процесса в Чехии и Словакии.
Текст очень большой, но, как мне кажется, очень важный для понимания того, что происходит сегодня в Беларуси. Рекомендую людям, склонным к политическому анализу и изучению истории.Паважаны спадар доктар!
Нашыя грамадзяне дысцыплінавана працуюць на прадпрыемствах і ў бюро, вынікі іх працы бачныя ў паступовым павышэнні ўзроўню жыцця: людзі будуюць сабе дамы, купляюць машыны, родзяць дзяцей, забаўляюцца, жывуць.
Але гэта яшчэ мала што значыць, каб меркаваць пра паспяховасць ці непаспяховасць вашай палітыкі: пасля ўсякага грамадскага ўзрушэння людзі, рана ці позна, вяртаюцца да штодзённай працы, бо проста хочуць жыць, і робяць яны гэтак дзеля сябе, а не дзеля дзяржаўнага кіраўніцтва.
Людзі, вядома, займаюцца далёка не толькі тым, што ходзяць на працу, у краму і жывуць па-свойму. Яны робяць больш: выконваюць і перавыконваюць шматлікія працоўныя нарматывы, усе як адзін ходзяць на выбары і аднагалосна абіраюць прапанаваных кандыдатаў, актыўна ўдзельнічаюць у працы палітычных арганізацый, у сходах і маніфестацыях, паслухмяна ўхваляюць усё, што трэба; нідзе не чуваць нязгоды з тым, што чыніць улада.
Гэтыя факты нельга пакідаць без увагі, тут ужо самы час сур’ёзна спытаць: ці вам напраўду ўдалося выканаць праграму, пастаўленую перад сабой вашым апаратам, то бок захаваць народную падтрымку і кансалідаваць грамадства ў краіне?
Адказ залежыць ад таго, што мы разумеем пад паняццем “кансалідацыя”.
Калі за адзіны яе паказчык прымаць вынікі розных статыстычных даследаванняў, паліцэйскія рапарты аб палітычнай актыўнасці грамадзян ды іншыя падобныя матэрыялы, то, безумоўна, у кансалідацыі ў нас вельмі цяжка сумнявацца.
Але што атрымаецца, калі мы будзем разумець кансалідацыю больш шырока - як сапраўдны ўнутраны стан грамадства? Што, калі зірнуць на іншыя аспекты, магчыма, больш тонкія і не так лёгка злічальныя, але ад гэтага не менш важныя, то бок на тое, што сапраўды хаваецца за ўсімі гэтымі лічбамі - з пункту гледжання прыватнага чалавечага досведу? Або калі мы паставім перад сабой, напрыклад, такія пытанні: што было зроблена для маральнага і духоўнага адраджэння грамадства, для развіцця чалавечых вымераў жыцця, для ўзняцця чалавека на больш высокую прыступку годнасці, для нашай сапраўды свабоднай і аўтэнтычнай самарэалізацыі ў свеце? Што мы ўбачым, калі пасунем увагу з сухога пераліку вонкавых з’яваў на суплёт унутраных прычынаў і вынікаў, іх сувязі і значэнні, на той прыхаваны вымер жыцця, дзе гэтыя з’явы і набываюць агульначалавечы сэнс? Ці ўбачым мы ў гэтым выпадку нашае грамадства кансалідаваным?
Я наважваюся сцвярджаць, што ні ў якім разе. Насуперак усім вонкавым “прыгожым” фактам, унутрана нашае грамадства не толькі зусім не кансалідаванае, але чым далей, тым глыбей яго ўсмоктвае крызіс, крызіс у нейкім сэнсе больш небяспечны, чым усе папярэднія, якія наша найноўшая гісторыя памятае.
Пастараюся абгрунтаваць гэтую думку.
Асноўнае пытанне, якое неабходна сабе задаць, - чаму людзі так паводзяцца, чаму сукупнасць іх дзеянняў стварае імпазантнае ўражанне аднароднага грамадства, якое татальна падтрымлівае ўладу? Мяркую, што кожнаму неперадузятаму назіральніку адказ відавочны: людзьмі кіруе страх.
Са страху згубіць сваё месца настаўнік у школе вучыць рэчам, у якія сам не верыць; са страху за сваю будучыню вучань за ім гэта паўтарае; са страху, што не зможа працягваць навучанне, малады чалавек уступае ў Саюз моладзі і робіць у ім усё, што трэба; са страху, што ягоны сын ці дачка пры паступленні ў ВНУ не набярэ патрэбную паводле пачварнай палітычна-рэйтынгавай сістэмы колькасць балаў, бацька згаджаецца на любыя пасады і “добраахвотна” робіць на іх усё, што ад яго патрабуецца. Баючыся магчымых наступстваў, людзі ходзяць на выбары, галасуюць за патрэбных уладам кандыдатаў і робяць выгляд, нібыта лічаць гэты абрад сапраўднымі выбарамі; са страху за сваё жыццё, дабрабыт і кар’еру яны марнуюць час на паседжаннях, галасуюць там “за” ўсё, за што трэба, ці, прынамсі, маўчаць; са страху выціскаюць з сябе прыніжальную самакрытыку і пакаянні ды непраўдзіва запаўняюць мноства розных зневажальных анкет; са страху, што іх нехта выкрые, не выказваюць публічна, а часта і ў прыватным жыцці, сваіх сапраўднах поглядаў.
Са страху перад магчымай побытавай несправядлівасцю, імкнучыся палепшыць сваё становішча і спадабацца начальству, рабочыя ўдзельнічаюць у вытворчым спаборніцтве; яны ствараюць ударныя брыгады сацыялістычнай працы з ясным усведамленнем таго, што іх галоўная мэта - патрапіць у рапарты, дасыланыя наверх. Са страху людзі ходзяць на розныя афіцыйныя мерапрыемствы, маніфестацыі і парады. Са страху, што ім знемагчымяць далейшую працу, многія навукоўцы і дзеячы мастацтва выказваюцца “за” ідэі, у якія яны насамрэч не вераць, пішуць відавочную ці прыхаваную ману, уступаюць у афіцыйныя арганізацыі, ствараюць опусы, пра вартасць якіх самі маюць дужа дрэннае меркаванне, альбо самастойна карнаюць і выхалошчваюць свае творы. Каб абяліць сябе, многія нават даносяць на калегаў пра тое, што рабілі з імі разам.
Страх, пра які я кажу, вядома ж, нельга ўяўляць сабе як боязь у звычайным псіхалагічным сэнсе, то бок проста як канкрэтную эмоцыю: звычайна вакол сябе мы не бачым людзей, якія б трымцелі як асінавы ліст; грамадзяне, якіх мы бачым, выглядаюць цалкам спакойнымі і ўпэўненымі ў сабе. Тут гаворка ідзе пра страх у больш глыбокім, я б нават сказаў, этычным сэнсе: пра больш ці менш свядомы ўдзел у калектыўным усведамленні сталай і ўсюдыіснай пагрозы, пра клопат аб тым, што знаходзіцца пад пагрозай ці можа патрапіць пад яе, пра паступовае прызвычайванне да гэтай пагрозы як да субстанцыянальнай часткі натуральнага свету, пра ўсё больш шырокае, жывое і спраўнае асваенне розных формаў прыстасавальніцтва як адзінага эфектыўнага спосабу самаабароны.
Страх, вядома, - не адзіны будаўнічы матэрыял сучаснай грамадскай структуры.
І ўсё ж такі ён застаецца галоўным, падставовым матэрыялам, без яго нельга было б дасягнуць такой вонкавай аднолькавасці, дысцыплінаванасці і адзінадушнасці, на якія спасылаюцца афіцыйныя дакументы ў сваім цверджанні пра кансалідаванасць нашага грамадства.
Вядома, напрошваецца пытанне: чаго ўсе гэтыя людзі, уласна кажучы, баяцца? Судовых працэсаў? Катаванняў? Канфіскацыі маёмасці? Дэпартацый? Смяротных пакаранняў? Нічога падобнага: гэтыя найбрутальнейшыя формы ўціску ўладнай сілы на грамадзяніна, на шчасце, адышлі ў мінулае, прынамсі, у нашых умовах. Сённяшні ўціск мае формы больш далікатныя і вытанчаныя, і хоць здараюцца палітычныя судовыя працэсы (факты іх сфабрыкаванасці ўладамі ўсім вядомыя) - гэта ўжо крайняя пагроза, галоўная ж вага перанесеная на ўціск экзістэнцыйны. Сутнасць праблемы гэта не надта мяняе; даўно вядома, што больш істотны не абсалютны маштаб пагрозы, а яе прыватная велічыня; больш важна не тое, што чалавек аб’ектыўна губляе, а якое гэта будзе мець суб’ектыўнае значэнне ў маштабах свету, у якім чалавек, з яго іерархіяй каштоўнасцяў, жыве. Іншымі словамі: калі сёння грамадзянін баіцца застацца без працы па спецыяльнасці, ягоны страх можа быць такі ж моцны і можа давесці яго да такіх самых учынкаў, як калі б у іншых гістарычных умовах яму пагражала канфіскацыя маёмасці. Прычым метад экзістэнцыйнага ўціску ў нейкім сэнсе нават больш універсальны, бо няма ў нас такога грамадзяніна, якога нельга было б пасадзіць на ланцуг экзістэнцыйнага ўціску (у самым шырокім сэнсе): кожнаму ёсць што губляць. Шкала таго, што чалавек можа згубіць, вельмі шырокая: пачынаючы ад розных прывілеяў кіроўнага слою і асаблівых магчымасцяў, якія вынікаюць з валодання ўладай, праз магчымасць спакойнай працы, кар’ернага росту і прыстойнага заробку, магчымасць увогуле працаваць па спецыяльнасці, магчымасць вучыцца і да магчымасці проста жыць хоць бы на тым узроўні абмежаванай прававой стабільнасці, на якім жыве бальшыня грамадзянаў, а не апынуцца ў маргінальнай праслойцы, якую не бароняць законы, якія дзейнічаюць для астатніх, то бок сярод ахвяр чэхаславацкага палітычнага апартэіду. Так, кожнаму ёсць што губляць, нават апошні рознарабочы можа быць пераведзены на горшае месца з яшчэ горшым заробкам і ён можа жорстка паплаціцца за выказанае на сходзе або ў піўной сваё сапраўднае меркаванне.
Гэтая сістэма экзістэнцыйнага ўціску, якая ахоплівае ўсё грамадства і кожнага грамадзяніна - як канкрэтная штодзённая небяспека ці як усеагульная магчымасць, - не магла б паспяхова функцыянаваць, калі б не мела - гэтаксама як даўнейшыя брутальныя формы ўціску - падтрымкі ў той сіле, якая ёй гарантуе універсальнасць, комплекснасць і магутнасць: ва ўсюдыіснай і ўсемагутнай дзяржаўнай паліцыі. Гэты жахлівы павук даўно наскрозь абблытаў усё грамадства сваёй нябачнай павучынай, гэта пад ім скрыжоўваюцца ўсе лініі страху, ён сам непахісны доказ безнадзейнасці любой спробы грамадзяніна супрацьстаяць дзяржаўнай уладзе. І хоць бальшыня людзей гэтую павучыну звычайна не заўважае і не можа яе памацаць, нават самы просты грамадзянін пра яе існаванне добра ведае, мае заўжды на ўвазе яе ціхае існаванне і адпаведна сябе паводзіць: то бок так, каб выглядаць добра ў яе вачах. І ён добра ведае, чаму ён мусіць да гэтага імкнуцца: каб гэты павук умяшаўся ў яго жыццё, зусім не абавязкова патрапіць яму проста ў лапы, быць выкліканым на допыт, абвінавачаным і пакараным. Бо гэтай павучынай аплеценыя і яго начальнікі; і кожная інстанцыя, якая вырашае ягоны лёс, з дзяржаўнай паліцыяй так ці інакш супрацоўнічае або супрацоўнічаць мусіць. Сам факт, што дзяржаўная паліцыя ў любы момант можа ўмяшацца ў жыццё чалавека - і такому ўмяшальніцтву няма ніякай магчымасці перашкодзіць, - дастатковы для таго, каб чалавечае жыццё страціла частку сваёй натуральнасці і аўтэнтычнасці, ператварылася ў перманентнае прытворства.
Страх ёсць толькі фонам самаахоўнага імкнення чалавека абараніць тое, што ён мае, але ўсё часцей можна назіраць, што эгаізм і кар’ерызм робяцца рухавіком яго агрэсіўнага імкнення атрымаць тое, чаго ў яго дагэтуль няма.
Рэдка дзе апошнім часам грамадская сістэма так адкрыта і бессаромна давала гэтулькі магчымасцяў самарэалізавацца людзям, заўсёды гатовым прыняць любую ідэалогію, абы толькі ім гэта прынесла выгаду; людзям беспрынцыпным і бесхрыбетным, ахвотным праз прагу ўлады і асабістага поспеху зрабіць што заўгодна; лёкаям паводле натуры, гатовым на любое самапрыніжэнне, ахвяраванне сваімі блізкімі і ўласным гонарам дзеля магчымасці спадабацца моцным. Не выпадкова, што менавіта сёння столькі грамадскіх і дзяржаўных пасадаў занятыя вядомымі кар’ерыстамі, апартуністамі, ашуканцамі і людзьмі са смятанкай на вусах. Або проста тыповымі калабарантамі, то бок тымі, хто мае адмысловую здольнасць у любой сітуацыі зноў і зноў пераконваць саміх сябе, што сваёй бруднай працай яны нешта ратуюць ці, прынамсі, не даюць яшчэ горшым нягоднікам заняць іхнія месцы. Зусім не выпадкова, што за апошнія дзесяцігоддзі менавіта зараз найвышэйшай ступені дасягнула карумпаванасць грамадскіх дзеячоў, якія не саромеюцца браць хабар абсалютна адкрыта і за што заўгодна, а свае рашэнні дапасуюць найперш да ўласных карыслівых інтарэсаў.
Людзей, якія шчыра вераць усяму, што кажа афіцыйная прапаганда, і бескарысліва падтрымліваюць дзяржаўную ўладу, сёння менш, чым калі дагэтуль. Затое крывадушнікаў чым далей, тым больш - у пэўнай ступені крывадушнікам вымушаны быць кожны грамадзянін.
Гэтая невясёлая сітуацыя мае, вядома ж, свае лагічныя прычыны: у апошнія гады рэжым рэдка калі так мала цікавіўся сапраўднымі думкамі лаяльных, на першы погляд, грамадзянаў і шчырасцю іх выказванняў, - напрыклад, на “сеансах” самакрытыкі і пакаяння нікога, па сутнасці, не цікавіць, ці людзі робяць гэта шчыра або толькі дзеля сваёй карысці; можна нават сказаць, што больш-менш аўтаматычна маецца на ўвазе другі варыянт, і ў гэтым ніхто не бачыць нічога амаральнага, больш за тое, менавіта асабістымі выгадамі звычайна і схіляюць людзей да выступаў з падобнымі прамовамі: ніхто і не імкнецца пераканаць пакаянца ў тым, што раней ён зрабіў памылку, часцей яго стараюцца запэўніць толькі ў тым, што, калі ён хоча выратаваць сябе, трэба пакаяцца, - пры гэтым шанцы, якія ён такім чынам атрымае, распісваюцца вабнымі фарбамі, а горкі прысмак, які пасля пакаяння застаецца на вуснах, прымяншаецца, нібыта гэта ўсім толькі прыснілася. Відаць, нават калі б знайшоўся дзівак, які б пакаяўся напраўду ад чыстага сэрца, а сваю пазіцыю яшчэ і сцвердзіў бы тым, што адмовіўся б ад належнай узнагароды, ён, мусіць, стаўся б двойчы падазроны самому рэжыму.
Можна нават сказаць, што ў пэўным сэнсе нас усіх адкрыта падкупляюць: маўляў, возьмеш на сябе на працы тыя і тыя абавязкі (зразумела, не на карысць калегам, а ў інтарэсах кіраўніцтва) - атрымаеш ад нас тыя і тыя выгады. Уступіш у Саюз моладзі - атрымаеш права і сродкі для забаўлянак. Возьмеш як творца удзел у афіцыйным праекце - будзеш адораны тымі ці іншымі магчымасцямі для творчасці. Цішком можаш думаць, што хочаш, але калі зробіш выгляд, нібыта з усім пагаджаешся, калі толькі не будзеш чыніць перашкодаў, калі пераможаш сваю прагу праўды і сваё сумленне - перад табой расчыняцца ўсе дзверы.
Вядома, калі галоўнай перадумовай грамадскага поспеху ёсць прынцып вонкавай адаптацыі, прыстасаванства, то якія ж у людзей будуць умацоўвацца якасці і якія людзі здолеюць прабіцца ў першыя шэрагі?
Недзе паміж кіраванай страхам абаронай ад свету і агрэсіўнай прагай асабістага поспеху, заваёвы свету, знаходзіцца сфера, якую было б памылкай ігнараваць, таму што і яна ў значнай ступені ўдзельнічае ў стварэнні маральнага клімату сённяшнага “адзінадушнага” грамадства. Гэтай сферай ёсць абыякавасць і ўсё, што з ёю звязана.
Пасля нядаўніх гістарычных узрушэнняў і пасля таго, як мы пабачылі, якая сістэма ўсталявалася ў краіне, людзі нібыта згубілі веру ў будучыню, у магчымасць выпраўлення грамадскіх хібаў, у сэнс барацьбы за праўду і права. Яны ігнаруюць усё, што пераўзыходзіць рамкі іх штодзённага клопату пра асабістае забеспячэнне, яны шукаюць самыя розныя магчымасці ўцячы, занураюцца ў апатыю, пагарджаюць абстрактнымі каштоўнасцямі, не цікавяцца сваімі блізкімі, паддаюцца духоўнай пасіўнасці і дэпрэсіі. А той, хто яшчэ спрабуе бунтаваць, напрыклад, адмаўляецца прыняць прынцып крывадушнасці як зыходны пункт экзістэнцыі, бо сумняваецца ў каштоўнасці самарэалізацыі, за якую заплачана самаадчужэннем, здаецца чым далей, тым больш абыякаваму наваколлю дзіваком, блазнам, донкіхотам, а з цягам часу пачынае ўспрымацца з пэўным раздражненнем, як і кожны, хто паводзіць сябе інакш, чым астатнія, і хто здаецца небяспечным ужо таму, што сваімі паводзінамі падстаўляе свайму атачэнню крытычнае люстэрка. Альбо другі варыянт: супольнасць, ператвораная ў амаль абыякавую масу, робіць выгляд - як гэта ад яе і патрабуецца, - што выключае такога індывіда са сваіх шэрагаў, цураецца яго, але ўпотай або ў прыватным жыцці спачувае яму, спадзеючыся, што схаванай сімпатыяй да чалавека, які паводзіць сябе так, як сама павінна была б, але не можа, яна робіць рэверанс у бок свайго сумлення.
Гэтая абыякавасць, аднак, - парадаксальным чынам - ёсць вельмі актыўным грамадскім чыннікам: ці ж не ідуць многія на выбарчыя ўчасткі, на сходы, у афіцыйныя арганізацыі, кіруючыся хутчэй не страхам, а абыякавасцю? Ці не часта такое, на першы погляд, паспяховае функцыянаванне палітычнай падтрымкі рэжыму ёсць толькі справай руціны, звычкі, аўтаматызму і ляноты, за якімі не хаваецца дэ факта нічога іншага акрамя татальнай пакорлівасці? Удзельнічаць ва ўсіх гэтых палітычных рытуалах, у якія ніхто не верыць, сапраўды не мае ніякага сэнсу, але гэта гарантуе прынамсі спакой, - дык які, уласна, меў бы сэнс няўдзел у тых рытуалах? Ніхто б нічога не дамогся, да таго ж і тут страціў бы спакой.
Большая частка людзей не можа жыць у сталым канфлікце з дзяржаўнай уладай, тым больш што такі канфлікт не можа скончыцца нічым іншым, акрамя паразы ізаляванага індывіда. Чаму ж тады чалавеку не рабіць тое, што ад яго патрабуюць? Яму ж гэта нічога не каштуе - а потым ён увогуле пакідае разважаць, бо лічыць гэта марнаваннем часу.
Безнадзейнасць вядзе да апатыі, апатыя - да прыстасавальніцтва, прыстасавальніцтва - да руціннага падпарадкавання (якое прымаюць за праяву масавай палітычнай актыўнасці). Усё гэта разам складае сучаснае ўяўленне пра так званыя “нармальныя” паводзіны - уяўленне, па сваёй сутнасці, глыбока песімістычнае.
Чым больш глыбокае бязвер’е чалавека ў магчымасць выпраўлення агульнай сітуацыі і ўвогуле ва ўсе пазаасобасныя каштоўнасці і мэты, то бок у магчымасць неяк уплываць на тое, што адбываецца “вонкі”, тым больш яго энергія паварочваецца туды, дзе ёй чыняцца адносна меншыя перашкоды - “усярэдзіну”. Людзі цяпер непараўнальна больш думаюць пра сябе, пра малую радзіму, пра сваю сям’ю, пра свой дом, дзе знаходзяць спакой, дзе могуць забыцца на ўсе глупствы свету, дзе могуць свабодна рэалізоўваць свае творчыя памкненні. Яны набываюць мэблю для дому, прыгожыя рэчы, стараюцца зрабіць свой побыт больш камфортным, а жыццё больш прыемным, будуюць сабе лецішчы, дбаюць пра свае машыны, больш увагі надаюць свайму харчаванню, адзенню, утульнасці свайго жытла, арыентуюцца перш за ўсё на матэрыяльныя параметры прыватнага існавання.
Гэтая сацыяльная арыентацыя мае, зразумела, свае пазітыўныя эканамічныя вынікі: пад ейным ціскам развіваецца занядбаная сфера вырабу спажывецкіх тавараў і бытавых паслугаў; яна спрыяе павышэнню агульнага жыццёвага ўзроўню; з пункту гледжання народнай гаспадаркі яна ўяўляе сабой значную крыніцу дынамічнай энергіі, якая здольная прынамсі часткова выконваць у галіне развіцця матэрыяльнага дабрабыту тыя задачы, з якімі няўклюдная, бюракратычная і малапрадуктыўная дзяржаўная гаспадарка наўрад ці дала б сабе рады (дастаткова толькі параўнаць маштабы і якасць прыватнай і дзяржаўнай квартэрнай забудовы).
Дзяржаўная ўлада вітае і падтрымлівае гэтую перакачку энергіі ў сферу “прыватнага”. Але чаму?
Таму што гэта стымулюе эканамічнае развіццё? Вядома, і гэта таксама. Аднак увесь дух сучаснай палітычнай прапаганды і практыкі, што неўпрыкмет, але сістэматычна павышаюць гэтую “арыентацыю ўсярэдзіну”, да найбольш натуральнага зместу чалавечай самарэалізацыі ў свеце, паказвае абсалютна ясна, чаму дзяржаўная ўлада так вітае гэтае пераліванне энергіі: перадусім у якасці таго, чым яно псіхалагічна і ёсць - уцёкамі са сферы “публічнага”. Слушна адчуваючы, што адпампаваныя такім чынам сілы - калі б яны знайшлі выхад “вонкі” - рана ці позна мусілі б павярнуцца супраць яе (прынамсі супраць той яе формы, якая не збіраецца здавацца), яна без ваганняў выдае за чалавечае жыццё тое, што дэ факта ёсць толькі яго нікчэмным сурагатам. Вось чаму ўвага грамадства - у інтарэсах больш лёгкага кантролю над ім - мэтанакіравана адцягваецца ад яго самога, то бок ад спраў грамадскіх: зварот усёй увагі чалавека да падлогі чыста побытавых інтарэсаў павінен пазбавіць яго здольнасці заўважыць нарастанне яго духоўнай, палітычнай і маральнай згвалтаванасці; рэдукцыя да аднамернага носьбіта ідэалаў ранняга спажывецкага грамадства павінна ператварыць яго ў падатлівы матэрыял комплекснай маніпуляцыі; небяспека, што ён пачне марыць пра нейкую са шматлікіх і непрадказальных магчымасцяў, якія як чалавек мае, павінна быць у зародку зліквідаваная ягоным заключэннем у вязніцы ўбогага гарызонту магчымасцяў, якія ён мае як спажывец у абмежаваных умовах адміністратыўна-каманднай эканомікі.
Усё гаворыць на карысць таго, што дзяржаўная ўлада паводзіць сябе як структура, адзінай мэтай якой ёсць звычайнае самазахаванне. Стараючыся ўтрымацца на шляху найменшага супраціву, яна зусім не зважае на тое, чым за гэта даводзіцца плаціць: жорсткім замахам на людскую цэласнасць, брутальнай абкарнанасцю чалавека як чалавека.
Пры гэтым тая самая ўлада з непахіснай вытрымкай легітымізуе сваю рэвалюцыйную ідэалогію - з ідэалам усебаковага вызвалення чалавека ў яе цэнтры! Але дзе насамрэч застаўся чалавек, які комплексна, гарманічна і аўтэнтычна развівае сваю асобу? Чалавек, вызвалены з палону адчужальных грамадскіх механізмаў, містыфікаванай іерархіі жыццёвых каштоўнасцяў, фармалізаваных свабод, з дыктатуры ўласнасці і з фетышаванай улады грошай? Чалавек, які напоўніцу радуецца сацыяльнай і прававой справядлівасці, творча ўдзельнічае ў эканамічным і палітычным кіраванні, чалавек, узнёслы ў сваёй людской годнасці і павернуты да самога сябе? Замест свабоднага сумеснага прыняцця эканамічных рашэнняў, свабоднага ўдзелу ў палітычным жыцці і свабоднага духоўнага развіцця чалавеку, у рэшце рэшт, прапаноўваецца магчымасць свабодна вырашыць, якую марку лядоўні ці пральнай машыны сабе купіць.
Іншымі словамі: на першым плане - пышны фасад вялікіх гуманістычных ідэалаў, а за ім - сціплы прыватны дамок сацыялістычнага мешчаніна! З аднаго боку - гучныя лозунгі пра небывалае развіццё ўсіх свабод і небывалае структурнае багацце жыцця, з другога - нечуваная шэрасць і пустэча існавання, рэдукаванага да “даставання тавараў”!
Дзесьці на вяршыні іерархіі маніпуляцыйных уціскаў, якія з чалавека робяць тупапаслухмянага члена спажывецкага статку, знаходзіцца - як я ўжо згадаў - скрытая ўсемагутная сіла: дзяржаўная паліцыя. Відаць, не выпадкова, што менавіта на ёй можна асабліва выразна праілюстраваць прорву паміж ідэалагічным фасадам і штодзённай рэчаіснасцю: кожнаму, каму пашчасціла зведаць на ўласнай скуры “рабочы почырк” гэтай інстанцыі, павінна здавацца смешным афіцыйнае тлумачэнне ейнай ролі: ці можна паверыць, што гэтая брудная важданіна тысячаў дробных стукачоў, прафесійных шпегаў, закамплексаваных, ліслівых, зайздрослівых і зламысных абывацеляў і бюракратаў, смярдзючы камяк здрадаў, перастраховак, падманаў, плётак і інтрыг - гэта справа рук рабочага, які абараняе народную ўладу і яе рэвалюцыйныя здабыткі ад варожых замахаў? Бо найвялікшым ворагам сапраўднага рабочага народаўладдзя - калі б усё не было перакулена дагары нагамі - мусіў бы быць менавіта гэты абывацель, які да ўсяго ахвочы і нічым не грэбуе, які лечыць сваю кульгавую чалавечую годнасць, даносячы на сваіх суграмадзян, які так выразна і адчуваецца за штодзённай практыкай тайнай паліцыі як сапраўдны духоўны стваральнік “рабочага почырку” апошняй! Мяркую, што гэтае гратэскнае несупадзенне тэорыі і практыкі цяжка растлумачыць інакш, як натуральнай праявай сапраўднай місіі цяперашняй дзяржаўнай паліцыі: сэнс гэтай місіі не ў тым, каб абараняць свабоднае развіццё чалавека ад ягоных гвалтаўнікоў, а наадварот - абараняць гэтых гвалтаўнікоў ад пагрозы, якую б для іх азначала кожная спроба чалавека сапраўды свабодна развівацца.
Супярэчнасць паміж рэвалюцыйным вучэннем пра новага чалавека ды новую мараль і прыземленай канцэпцыяй жыцця як спажывецкага шчасця ўзнімае пытанне: чаму, уласна кажучы, дзяржаўная ўлада так сутаргава чапляецца за сваю ідэалогію? Відавочна, толькі таму, што ідэалогія як умоўная рытуальна-камунікатыўная сістэма гарантуе ёй ілюзію легітымнасці, пераемнасці і згуртаванасці, служыць ёй маскай прэстыжу ў яе прагматычнай практыцы.
Вядома, сапраўдныя інтарэсы гэтай практыкі абавязкова праточваюцца ў афіцыйную ідэалогію на кожным кроку: з глыбіні неабсяжнай гары ідэалагічных фраз, якімі ўлада нястомна імкнецца ўплываць на чалавека і якія чалавек праз іх нулявую інфарматыўнасць амаль не заўважае, выходзіць да яго - як адзіны сэнсоўны і сапраўды канкрэтны голас - рэальная парада: у палітыку старайся не лезці - гэта не твая справа, рабі толькі тое, што мы табе скажам, надта не заглыбляйся ў філасофію і не сунь свой нос у тое, што цябе не тычацца, рабі сваю справу, клапаціся пра сябе і будзеш шчаслівы.
Чалавек гэтай парады прытрымліваецца: патрэба клапаціцца пра свой дабрабыт - гэта, у рэшце рэшт, адзінае, наконт чаго ён з уладамі можа без праблем прыйсці да згоды. Чаму б гэтым не скарыстацца? Асабліва калі і так, па сутнасці, нічога іншага не застаецца!
Да чаго ж гэтая сітуацыя, асноўныя рысы якой я тут пастараўся накідаць, у выніку вядзе? Іншымі словамі: што робіць з людзьмі і з людзей сістэма, заснаваная на страху і апатыі, якая заганяе чалавека ў нару выключна матэрыяльнага дабрабыту і прапануе яму - як галоўны прынцып яго зносінаў з грамадствам - крывадушнасць? Куды цягне грамадства палітыка, адзінай мэтай якой ёсць вонкавы парадак і ўсеагульная паслухмянасць - без увагі на тое, якімі сродкамі і якім коштам усё гэта дасягаецца?
Думаю, не трэба валодаць багатай фантазіяй, каб зразумець, што такая сітуацыя не прывядзе ні да чаго іншага, як да паступовай карозіі ўсіх маральных нормаў, распаду ўсіх сістэмаў каардынат прыстойнасці, да маштабнага падрыву веры ў сэнс такіх каштоўнасцяў, як праўда, прынцыповасць, шчырасць, бескарыслівасць, годнасць і гонар. Да дэградацыі экзістэнцыі да ўзроўню біялагічнага існавання, то бок да той “глыбіннай” дэмаралізацыі, якая вынікае з безнадзейнасці і страты сэнсу жыцця. Да новаз’яўлення таго трагічнага аспекта агульнага становішча чалавека ў сучаснай тэхнічнай цывілізацыі, звязанага са знікаючым гарызонтам абсалюту; я б назваў гэты аспект крызісам чалавечай ідэнтычнасці: хіба ж можа запаволіць разбурэнне самавызначэння чалавека сістэма, якая так жорстка патрабуе ад яго, каб ён быў кімсьці іншым, чым ёсць насамрэч?
Парадак быў дасягнуты. Коштам умярцвення духу, атупення сэрца і спусташэння жыцця. Была дасягнутая знешняя кансалідацыя. Коштам духоўнага і маральнага крызісу грамадства.
Вядома, найгоршае ў гэтым крызісе - тое, што ён паглыбляецца. Дастаткова толькі трохі прыўзняцца над абмежаванай перспектывай штодзённасці, каб з жахам усвядоміць, як хутка мы ўсе пакідаем пазіцыі, з якіх яшчэ ўчора адмаўляліся саступіць: тое, што ўчора здавалася грамадскай свядомасці вульгарным, сёння паўсюдна прабачаецца, каб заўтра, відаць, быць прынятым за нармальнае, а паслязаўтра, магчыма, нават за ўзор прыстойнасці. Тое, пра што яшчэ ўчора мы заяўлялі, што да гэтага ніколі не прызвычаімся, што нам здавалася проста немагчымым, сёння мы без здзіўлення прымаем як факт. І наадварот: тое, што яшчэ нядаўна для нас было само сабой зразумелым, сёння здаецца выключным, а ў хуткім часе - хто ведае, - магчыма, будзе ўспрымацца як недасяжны ідэал.
Змены параметраў “натуральнага” ды “нармальнага” і зрухі ў адчуванні маральнасці, якія адбыліся ў грамадстве за апошныя гады, - большыя, чым здаецца на першы погляд. Разам з ростам атупення натуральным чынам прытупляецца і здольнасць гэтае атупенне заўважаць.
Хвароба з лісця і пладоў пераходзіць на ствол і карані. Галоўная прычына для занепакоенасці - гэта перспектывы, якія прапаноўвае сучасная сітуацыя.
Грамадства ўнутрана развіваецца, узбагачаецца і культывуецца перш за ўсё дзякуючы таму, што ўсё больш глыбока, змястоўна і дыферэнцыявана ўсведамляе само сябе.
Асноўным інструментам гэтага самаўсведамлення грамадства ёсць яго культура. Культура як канкрэтная галіна чалавечай дзейнасці, якая ўплывае - хоць часам і вельмі апасродкавана - на агульны стан духу і адначасова сама знаходзіцца пад сталым уплывам гэтага стану.
Там, дзе татальным кантролем над грамадствам татальна прыдушваецца яго ўнутранае дыферэнцыяванае развіццё, абсалютна заканамерна прыдушаная перадусім культура: не толькі “аўтаматычна”, як нешта, што ўсёй сваёй анталагічнай сутнасцю супярэчыць “духу” любой маніпуляцыі ў грамадстве, а неяк “праграмна”: слушна асцерагаючыся, што менавіта праз культуру - як інструмент свайго самаўсведамлення - грамадства ў першую чаргу ўсвядоміць і ступень свайго ўціску. З дапамогай культуры грамадства паглыбляе сваю свабоду і адкрывае праўду - дык якая карысць ад яе можа быць уладзе, сутнасць якой - падаўленне гэтых каштоўнасцяў? Такая ўлада прызнае толькі адну “праўду” - тую, якая ёй зараз найбольш пасуе. І адну “свабоду” - выказваць гэтую “праўду”.
Свет такой “праўды”, якая жыве не дыялектычным духам сапраўднага пазнання, а толькі інтарэсамі ўлады, - гэта свет ідэйнай стэрыльнасці, закамянелых догмаў, цвёрдай і нягнуткай дактрыны ды прагматычнага свавольства як яе натуральнага выніку.
Гэта свет забаронаў, абмежаванняў, загадаў. Свет, дзе пад культурніцкай палітыкай маецца на ўвазе перадусім культурніцкая паліцыя.
Было ўжо многа сказана і напісана пра абсурдную ступень разбурэння нашай сучаснай культуры, пра сотні забароненых пісьменнікаў і кніг, пра дзесяткі закрытых часопісаў, пра прыдушэнне ўсіх выдавецкіх і рэпертуарных магчымасцяў і разрыў усякай камунікацыі з агульным станам духу, пра адбіранне ўсіх выставачных залаў, пра шырокую палітру метадаў уціску і дыскрымінацыі, якія ўжываюцца ў гэтай галіне, пра разгон усіх існых мастацкіх арганізацый і шматлікіх даследчых інстытутаў і іх замену нейкімі бутафорскімі ўтварэннямі пад кіраўніцтвам агрэсіўных фанатыкаў, вядомых кар’ерыстаў, непапраўных баязліўцаў і бяздарных славалюбцаў, якія ў агульным вакууме ўчапіліся за свой вялікі шанец. Не буду ўсё гэта зноў апісваць, лепш паспрабую паразважаць над некаторымі больш глыбокімі аспектамі такога становішча, звязанымі з тэмай гэтага ліста.
Перш за ўсё, якой бы дрэннай сённяшняя сітуацыя ні была, гэта не азначае, што культура зусім не існуе. Тэатры ставяць спектаклі, тэлебачанне транслюе перадачы, выходзяць кнігі. Аднак уся гэтая легальная афіцыйная культура мае адну важную прыкмету: яна набывае агульны павярхоўны характар, што выклікана ўсёахопным адчужэннем яе найважнейшай сутнасці ў выніку татальнага выхалошчвання яе менавіта як інструмента чалавечага, а тым самым і грамадскага, самаўсведамлення. А калі і сёння з’явіцца каштоўнасць бясспрэчна выключная, напрыклад - каб застацца ў сферы мастацтва, - выдатнае акторскае выкананне, то яна з’явіцца хутчэй як нешта, што талеруецца толькі дзякуючы субтыльнасці, сублімаванасці, а значыць - з гледзішча ўладаў - адноснай няшкоднасці свайго грамадска-самаідэнтыфікацыйнага значэння. Аднак і тут - як толькі гэтае значэнне пачынае вымалёўвацца больш выразна - улада пачынае інстынктыўна абараняцца (вядомыя прыклады, калі добры актор быў забаронены толькі таму, што быў залішне добры).
Але зараз гаворка пра іншае. Мяне цікавіць, як гэты павярхоўны характар праяўляецца ў сферах, дзе маюцца сродкі для непасрэднага называння людскога экзістэнцыйнага досведу, то бок дзе нашмат выразней выконваецца грамадска-самаідэнтыфікацыйная функцыя.
Прывяду прыклад. Давайце ўявім сабе, што быў апублікаваны - а калі-нікалі такое здараецца - літаратурны твор (натрыклад, п’еса), якому нельга закінуць адсутнасць майстэрства, сугестыўнасці, яркасці, глыбіні думкі. Не істотна, які гэты твор у іншых аспектах, - у адным мы можам быць упэўненыя абсалютна, а менавіта: што ён ні на грам не выходзіць - дзякуючы цэнзуры або самацэнзуры, аўтарскім асаблівасцям або аўтарскаму самападману, пакорлівасці або хцівасці - па-за межы канвенцыйнай, банальнай, а значыць, па сутнасці ілжывай грамадскай свядомасці, якая выдае і прымае за аўтэнтычны досвед свету толькі ілюзію такога досведу, каторая складаецца з ахапка павярхоўных, прычасаных і збітых дэталяў ці нават мёртвых ценяў досведу і каторая ў свядомасці грамадства даўно ўспрынятая і асвоеная. Нягледзячы на гэта, ці, дакладней, дзякуючы гэтаму такі твор заўсёды пацешыць, уразіць ці чымсьці зацікавіць шэраг людзей, аднак ён нічога не асвеціць іскрай сапраўднага пазнання ў сэнсе адкрыцця дагэтуль невядомага, выяўлення дагэтуль нявыказанага ці новай, самароднай і моцнай фіксацыі чагосьці дагэтуль толькі прадчуванага. Карацей: імітуючы рэальны свет, у сваім ядры такі твор рэальны свет толькі фальсіфікуе. Што ж да канкрэтных формаў чым далей, тым большай павярхоўнасці, то зусім не выпадкова, што часцей за ўсё аўтары чэрпаюць з бочкі, якая ў нас традыцыйна стаіць - дзякуючы праверанай бясшкоднасці свайго зместу - на самым прыпёку, аблашчаная промнямі дзяржаўнай улады, як буржуазнай, так і пралетарскай: я маю на ўвазе эстэтыку банальнасці, якая квітнее ў бадзёрай абывацельскай маралі, сентыментальную філасофію суседскага гуманізму, кухонную дабрадушнасць, правінцыйную канцэпцыю свету, заснаваную на веры ў яго агульную дабрыню; маю на ўвазе тую эстэтыку, хрыбет якой утварае разважлівая пасрэднасць, а падмурак - пратухлая нацыянальная самазадаволенасць, кіраваная прынцыпам драблення і прылізвання; эстэтыку, з якой вынікае ілжывы аптымізм самай нізкай інтэрпрэтацыі дэвізу “праўда перамагае”.
(Окончание следует)
Текст очень большой, но, как мне кажется, очень важный для понимания того, что происходит сегодня в Беларуси. Рекомендую людям, склонным к политическому анализу и изучению истории.Паважаны спадар доктар!
Нашыя грамадзяне дысцыплінавана працуюць на прадпрыемствах і ў бюро, вынікі іх працы бачныя ў паступовым павышэнні ўзроўню жыцця: людзі будуюць сабе дамы, купляюць машыны, родзяць дзяцей, забаўляюцца, жывуць.
Але гэта яшчэ мала што значыць, каб меркаваць пра паспяховасць ці непаспяховасць вашай палітыкі: пасля ўсякага грамадскага ўзрушэння людзі, рана ці позна, вяртаюцца да штодзённай працы, бо проста хочуць жыць, і робяць яны гэтак дзеля сябе, а не дзеля дзяржаўнага кіраўніцтва.
Людзі, вядома, займаюцца далёка не толькі тым, што ходзяць на працу, у краму і жывуць па-свойму. Яны робяць больш: выконваюць і перавыконваюць шматлікія працоўныя нарматывы, усе як адзін ходзяць на выбары і аднагалосна абіраюць прапанаваных кандыдатаў, актыўна ўдзельнічаюць у працы палітычных арганізацый, у сходах і маніфестацыях, паслухмяна ўхваляюць усё, што трэба; нідзе не чуваць нязгоды з тым, што чыніць улада.
Гэтыя факты нельга пакідаць без увагі, тут ужо самы час сур’ёзна спытаць: ці вам напраўду ўдалося выканаць праграму, пастаўленую перад сабой вашым апаратам, то бок захаваць народную падтрымку і кансалідаваць грамадства ў краіне?
Адказ залежыць ад таго, што мы разумеем пад паняццем “кансалідацыя”.
Калі за адзіны яе паказчык прымаць вынікі розных статыстычных даследаванняў, паліцэйскія рапарты аб палітычнай актыўнасці грамадзян ды іншыя падобныя матэрыялы, то, безумоўна, у кансалідацыі ў нас вельмі цяжка сумнявацца.
Але што атрымаецца, калі мы будзем разумець кансалідацыю больш шырока - як сапраўдны ўнутраны стан грамадства? Што, калі зірнуць на іншыя аспекты, магчыма, больш тонкія і не так лёгка злічальныя, але ад гэтага не менш важныя, то бок на тое, што сапраўды хаваецца за ўсімі гэтымі лічбамі - з пункту гледжання прыватнага чалавечага досведу? Або калі мы паставім перад сабой, напрыклад, такія пытанні: што было зроблена для маральнага і духоўнага адраджэння грамадства, для развіцця чалавечых вымераў жыцця, для ўзняцця чалавека на больш высокую прыступку годнасці, для нашай сапраўды свабоднай і аўтэнтычнай самарэалізацыі ў свеце? Што мы ўбачым, калі пасунем увагу з сухога пераліку вонкавых з’яваў на суплёт унутраных прычынаў і вынікаў, іх сувязі і значэнні, на той прыхаваны вымер жыцця, дзе гэтыя з’явы і набываюць агульначалавечы сэнс? Ці ўбачым мы ў гэтым выпадку нашае грамадства кансалідаваным?
Я наважваюся сцвярджаць, што ні ў якім разе. Насуперак усім вонкавым “прыгожым” фактам, унутрана нашае грамадства не толькі зусім не кансалідаванае, але чым далей, тым глыбей яго ўсмоктвае крызіс, крызіс у нейкім сэнсе больш небяспечны, чым усе папярэднія, якія наша найноўшая гісторыя памятае.
Пастараюся абгрунтаваць гэтую думку.
Асноўнае пытанне, якое неабходна сабе задаць, - чаму людзі так паводзяцца, чаму сукупнасць іх дзеянняў стварае імпазантнае ўражанне аднароднага грамадства, якое татальна падтрымлівае ўладу? Мяркую, што кожнаму неперадузятаму назіральніку адказ відавочны: людзьмі кіруе страх.
Са страху згубіць сваё месца настаўнік у школе вучыць рэчам, у якія сам не верыць; са страху за сваю будучыню вучань за ім гэта паўтарае; са страху, што не зможа працягваць навучанне, малады чалавек уступае ў Саюз моладзі і робіць у ім усё, што трэба; са страху, што ягоны сын ці дачка пры паступленні ў ВНУ не набярэ патрэбную паводле пачварнай палітычна-рэйтынгавай сістэмы колькасць балаў, бацька згаджаецца на любыя пасады і “добраахвотна” робіць на іх усё, што ад яго патрабуецца. Баючыся магчымых наступстваў, людзі ходзяць на выбары, галасуюць за патрэбных уладам кандыдатаў і робяць выгляд, нібыта лічаць гэты абрад сапраўднымі выбарамі; са страху за сваё жыццё, дабрабыт і кар’еру яны марнуюць час на паседжаннях, галасуюць там “за” ўсё, за што трэба, ці, прынамсі, маўчаць; са страху выціскаюць з сябе прыніжальную самакрытыку і пакаянні ды непраўдзіва запаўняюць мноства розных зневажальных анкет; са страху, што іх нехта выкрые, не выказваюць публічна, а часта і ў прыватным жыцці, сваіх сапраўднах поглядаў.
Са страху перад магчымай побытавай несправядлівасцю, імкнучыся палепшыць сваё становішча і спадабацца начальству, рабочыя ўдзельнічаюць у вытворчым спаборніцтве; яны ствараюць ударныя брыгады сацыялістычнай працы з ясным усведамленнем таго, што іх галоўная мэта - патрапіць у рапарты, дасыланыя наверх. Са страху людзі ходзяць на розныя афіцыйныя мерапрыемствы, маніфестацыі і парады. Са страху, што ім знемагчымяць далейшую працу, многія навукоўцы і дзеячы мастацтва выказваюцца “за” ідэі, у якія яны насамрэч не вераць, пішуць відавочную ці прыхаваную ману, уступаюць у афіцыйныя арганізацыі, ствараюць опусы, пра вартасць якіх самі маюць дужа дрэннае меркаванне, альбо самастойна карнаюць і выхалошчваюць свае творы. Каб абяліць сябе, многія нават даносяць на калегаў пра тое, што рабілі з імі разам.
Страх, пра які я кажу, вядома ж, нельга ўяўляць сабе як боязь у звычайным псіхалагічным сэнсе, то бок проста як канкрэтную эмоцыю: звычайна вакол сябе мы не бачым людзей, якія б трымцелі як асінавы ліст; грамадзяне, якіх мы бачым, выглядаюць цалкам спакойнымі і ўпэўненымі ў сабе. Тут гаворка ідзе пра страх у больш глыбокім, я б нават сказаў, этычным сэнсе: пра больш ці менш свядомы ўдзел у калектыўным усведамленні сталай і ўсюдыіснай пагрозы, пра клопат аб тым, што знаходзіцца пад пагрозай ці можа патрапіць пад яе, пра паступовае прызвычайванне да гэтай пагрозы як да субстанцыянальнай часткі натуральнага свету, пра ўсё больш шырокае, жывое і спраўнае асваенне розных формаў прыстасавальніцтва як адзінага эфектыўнага спосабу самаабароны.
Страх, вядома, - не адзіны будаўнічы матэрыял сучаснай грамадскай структуры.
І ўсё ж такі ён застаецца галоўным, падставовым матэрыялам, без яго нельга было б дасягнуць такой вонкавай аднолькавасці, дысцыплінаванасці і адзінадушнасці, на якія спасылаюцца афіцыйныя дакументы ў сваім цверджанні пра кансалідаванасць нашага грамадства.
Вядома, напрошваецца пытанне: чаго ўсе гэтыя людзі, уласна кажучы, баяцца? Судовых працэсаў? Катаванняў? Канфіскацыі маёмасці? Дэпартацый? Смяротных пакаранняў? Нічога падобнага: гэтыя найбрутальнейшыя формы ўціску ўладнай сілы на грамадзяніна, на шчасце, адышлі ў мінулае, прынамсі, у нашых умовах. Сённяшні ўціск мае формы больш далікатныя і вытанчаныя, і хоць здараюцца палітычныя судовыя працэсы (факты іх сфабрыкаванасці ўладамі ўсім вядомыя) - гэта ўжо крайняя пагроза, галоўная ж вага перанесеная на ўціск экзістэнцыйны. Сутнасць праблемы гэта не надта мяняе; даўно вядома, што больш істотны не абсалютны маштаб пагрозы, а яе прыватная велічыня; больш важна не тое, што чалавек аб’ектыўна губляе, а якое гэта будзе мець суб’ектыўнае значэнне ў маштабах свету, у якім чалавек, з яго іерархіяй каштоўнасцяў, жыве. Іншымі словамі: калі сёння грамадзянін баіцца застацца без працы па спецыяльнасці, ягоны страх можа быць такі ж моцны і можа давесці яго да такіх самых учынкаў, як калі б у іншых гістарычных умовах яму пагражала канфіскацыя маёмасці. Прычым метад экзістэнцыйнага ўціску ў нейкім сэнсе нават больш універсальны, бо няма ў нас такога грамадзяніна, якога нельга было б пасадзіць на ланцуг экзістэнцыйнага ўціску (у самым шырокім сэнсе): кожнаму ёсць што губляць. Шкала таго, што чалавек можа згубіць, вельмі шырокая: пачынаючы ад розных прывілеяў кіроўнага слою і асаблівых магчымасцяў, якія вынікаюць з валодання ўладай, праз магчымасць спакойнай працы, кар’ернага росту і прыстойнага заробку, магчымасць увогуле працаваць па спецыяльнасці, магчымасць вучыцца і да магчымасці проста жыць хоць бы на тым узроўні абмежаванай прававой стабільнасці, на якім жыве бальшыня грамадзянаў, а не апынуцца ў маргінальнай праслойцы, якую не бароняць законы, якія дзейнічаюць для астатніх, то бок сярод ахвяр чэхаславацкага палітычнага апартэіду. Так, кожнаму ёсць што губляць, нават апошні рознарабочы можа быць пераведзены на горшае месца з яшчэ горшым заробкам і ён можа жорстка паплаціцца за выказанае на сходзе або ў піўной сваё сапраўднае меркаванне.
Гэтая сістэма экзістэнцыйнага ўціску, якая ахоплівае ўсё грамадства і кожнага грамадзяніна - як канкрэтная штодзённая небяспека ці як усеагульная магчымасць, - не магла б паспяхова функцыянаваць, калі б не мела - гэтаксама як даўнейшыя брутальныя формы ўціску - падтрымкі ў той сіле, якая ёй гарантуе універсальнасць, комплекснасць і магутнасць: ва ўсюдыіснай і ўсемагутнай дзяржаўнай паліцыі. Гэты жахлівы павук даўно наскрозь абблытаў усё грамадства сваёй нябачнай павучынай, гэта пад ім скрыжоўваюцца ўсе лініі страху, ён сам непахісны доказ безнадзейнасці любой спробы грамадзяніна супрацьстаяць дзяржаўнай уладзе. І хоць бальшыня людзей гэтую павучыну звычайна не заўважае і не можа яе памацаць, нават самы просты грамадзянін пра яе існаванне добра ведае, мае заўжды на ўвазе яе ціхае існаванне і адпаведна сябе паводзіць: то бок так, каб выглядаць добра ў яе вачах. І ён добра ведае, чаму ён мусіць да гэтага імкнуцца: каб гэты павук умяшаўся ў яго жыццё, зусім не абавязкова патрапіць яму проста ў лапы, быць выкліканым на допыт, абвінавачаным і пакараным. Бо гэтай павучынай аплеценыя і яго начальнікі; і кожная інстанцыя, якая вырашае ягоны лёс, з дзяржаўнай паліцыяй так ці інакш супрацоўнічае або супрацоўнічаць мусіць. Сам факт, што дзяржаўная паліцыя ў любы момант можа ўмяшацца ў жыццё чалавека - і такому ўмяшальніцтву няма ніякай магчымасці перашкодзіць, - дастатковы для таго, каб чалавечае жыццё страціла частку сваёй натуральнасці і аўтэнтычнасці, ператварылася ў перманентнае прытворства.
Страх ёсць толькі фонам самаахоўнага імкнення чалавека абараніць тое, што ён мае, але ўсё часцей можна назіраць, што эгаізм і кар’ерызм робяцца рухавіком яго агрэсіўнага імкнення атрымаць тое, чаго ў яго дагэтуль няма.
Рэдка дзе апошнім часам грамадская сістэма так адкрыта і бессаромна давала гэтулькі магчымасцяў самарэалізавацца людзям, заўсёды гатовым прыняць любую ідэалогію, абы толькі ім гэта прынесла выгаду; людзям беспрынцыпным і бесхрыбетным, ахвотным праз прагу ўлады і асабістага поспеху зрабіць што заўгодна; лёкаям паводле натуры, гатовым на любое самапрыніжэнне, ахвяраванне сваімі блізкімі і ўласным гонарам дзеля магчымасці спадабацца моцным. Не выпадкова, што менавіта сёння столькі грамадскіх і дзяржаўных пасадаў занятыя вядомымі кар’ерыстамі, апартуністамі, ашуканцамі і людзьмі са смятанкай на вусах. Або проста тыповымі калабарантамі, то бок тымі, хто мае адмысловую здольнасць у любой сітуацыі зноў і зноў пераконваць саміх сябе, што сваёй бруднай працай яны нешта ратуюць ці, прынамсі, не даюць яшчэ горшым нягоднікам заняць іхнія месцы. Зусім не выпадкова, што за апошнія дзесяцігоддзі менавіта зараз найвышэйшай ступені дасягнула карумпаванасць грамадскіх дзеячоў, якія не саромеюцца браць хабар абсалютна адкрыта і за што заўгодна, а свае рашэнні дапасуюць найперш да ўласных карыслівых інтарэсаў.
Людзей, якія шчыра вераць усяму, што кажа афіцыйная прапаганда, і бескарысліва падтрымліваюць дзяржаўную ўладу, сёння менш, чым калі дагэтуль. Затое крывадушнікаў чым далей, тым больш - у пэўнай ступені крывадушнікам вымушаны быць кожны грамадзянін.
Гэтая невясёлая сітуацыя мае, вядома ж, свае лагічныя прычыны: у апошнія гады рэжым рэдка калі так мала цікавіўся сапраўднымі думкамі лаяльных, на першы погляд, грамадзянаў і шчырасцю іх выказванняў, - напрыклад, на “сеансах” самакрытыкі і пакаяння нікога, па сутнасці, не цікавіць, ці людзі робяць гэта шчыра або толькі дзеля сваёй карысці; можна нават сказаць, што больш-менш аўтаматычна маецца на ўвазе другі варыянт, і ў гэтым ніхто не бачыць нічога амаральнага, больш за тое, менавіта асабістымі выгадамі звычайна і схіляюць людзей да выступаў з падобнымі прамовамі: ніхто і не імкнецца пераканаць пакаянца ў тым, што раней ён зрабіў памылку, часцей яго стараюцца запэўніць толькі ў тым, што, калі ён хоча выратаваць сябе, трэба пакаяцца, - пры гэтым шанцы, якія ён такім чынам атрымае, распісваюцца вабнымі фарбамі, а горкі прысмак, які пасля пакаяння застаецца на вуснах, прымяншаецца, нібыта гэта ўсім толькі прыснілася. Відаць, нават калі б знайшоўся дзівак, які б пакаяўся напраўду ад чыстага сэрца, а сваю пазіцыю яшчэ і сцвердзіў бы тым, што адмовіўся б ад належнай узнагароды, ён, мусіць, стаўся б двойчы падазроны самому рэжыму.
Можна нават сказаць, што ў пэўным сэнсе нас усіх адкрыта падкупляюць: маўляў, возьмеш на сябе на працы тыя і тыя абавязкі (зразумела, не на карысць калегам, а ў інтарэсах кіраўніцтва) - атрымаеш ад нас тыя і тыя выгады. Уступіш у Саюз моладзі - атрымаеш права і сродкі для забаўлянак. Возьмеш як творца удзел у афіцыйным праекце - будзеш адораны тымі ці іншымі магчымасцямі для творчасці. Цішком можаш думаць, што хочаш, але калі зробіш выгляд, нібыта з усім пагаджаешся, калі толькі не будзеш чыніць перашкодаў, калі пераможаш сваю прагу праўды і сваё сумленне - перад табой расчыняцца ўсе дзверы.
Вядома, калі галоўнай перадумовай грамадскага поспеху ёсць прынцып вонкавай адаптацыі, прыстасаванства, то якія ж у людзей будуць умацоўвацца якасці і якія людзі здолеюць прабіцца ў першыя шэрагі?
Недзе паміж кіраванай страхам абаронай ад свету і агрэсіўнай прагай асабістага поспеху, заваёвы свету, знаходзіцца сфера, якую было б памылкай ігнараваць, таму што і яна ў значнай ступені ўдзельнічае ў стварэнні маральнага клімату сённяшнага “адзінадушнага” грамадства. Гэтай сферай ёсць абыякавасць і ўсё, што з ёю звязана.
Пасля нядаўніх гістарычных узрушэнняў і пасля таго, як мы пабачылі, якая сістэма ўсталявалася ў краіне, людзі нібыта згубілі веру ў будучыню, у магчымасць выпраўлення грамадскіх хібаў, у сэнс барацьбы за праўду і права. Яны ігнаруюць усё, што пераўзыходзіць рамкі іх штодзённага клопату пра асабістае забеспячэнне, яны шукаюць самыя розныя магчымасці ўцячы, занураюцца ў апатыю, пагарджаюць абстрактнымі каштоўнасцямі, не цікавяцца сваімі блізкімі, паддаюцца духоўнай пасіўнасці і дэпрэсіі. А той, хто яшчэ спрабуе бунтаваць, напрыклад, адмаўляецца прыняць прынцып крывадушнасці як зыходны пункт экзістэнцыі, бо сумняваецца ў каштоўнасці самарэалізацыі, за якую заплачана самаадчужэннем, здаецца чым далей, тым больш абыякаваму наваколлю дзіваком, блазнам, донкіхотам, а з цягам часу пачынае ўспрымацца з пэўным раздражненнем, як і кожны, хто паводзіць сябе інакш, чым астатнія, і хто здаецца небяспечным ужо таму, што сваімі паводзінамі падстаўляе свайму атачэнню крытычнае люстэрка. Альбо другі варыянт: супольнасць, ператвораная ў амаль абыякавую масу, робіць выгляд - як гэта ад яе і патрабуецца, - што выключае такога індывіда са сваіх шэрагаў, цураецца яго, але ўпотай або ў прыватным жыцці спачувае яму, спадзеючыся, што схаванай сімпатыяй да чалавека, які паводзіць сябе так, як сама павінна была б, але не можа, яна робіць рэверанс у бок свайго сумлення.
Гэтая абыякавасць, аднак, - парадаксальным чынам - ёсць вельмі актыўным грамадскім чыннікам: ці ж не ідуць многія на выбарчыя ўчасткі, на сходы, у афіцыйныя арганізацыі, кіруючыся хутчэй не страхам, а абыякавасцю? Ці не часта такое, на першы погляд, паспяховае функцыянаванне палітычнай падтрымкі рэжыму ёсць толькі справай руціны, звычкі, аўтаматызму і ляноты, за якімі не хаваецца дэ факта нічога іншага акрамя татальнай пакорлівасці? Удзельнічаць ва ўсіх гэтых палітычных рытуалах, у якія ніхто не верыць, сапраўды не мае ніякага сэнсу, але гэта гарантуе прынамсі спакой, - дык які, уласна, меў бы сэнс няўдзел у тых рытуалах? Ніхто б нічога не дамогся, да таго ж і тут страціў бы спакой.
Большая частка людзей не можа жыць у сталым канфлікце з дзяржаўнай уладай, тым больш што такі канфлікт не можа скончыцца нічым іншым, акрамя паразы ізаляванага індывіда. Чаму ж тады чалавеку не рабіць тое, што ад яго патрабуюць? Яму ж гэта нічога не каштуе - а потым ён увогуле пакідае разважаць, бо лічыць гэта марнаваннем часу.
Безнадзейнасць вядзе да апатыі, апатыя - да прыстасавальніцтва, прыстасавальніцтва - да руціннага падпарадкавання (якое прымаюць за праяву масавай палітычнай актыўнасці). Усё гэта разам складае сучаснае ўяўленне пра так званыя “нармальныя” паводзіны - уяўленне, па сваёй сутнасці, глыбока песімістычнае.
Чым больш глыбокае бязвер’е чалавека ў магчымасць выпраўлення агульнай сітуацыі і ўвогуле ва ўсе пазаасобасныя каштоўнасці і мэты, то бок у магчымасць неяк уплываць на тое, што адбываецца “вонкі”, тым больш яго энергія паварочваецца туды, дзе ёй чыняцца адносна меншыя перашкоды - “усярэдзіну”. Людзі цяпер непараўнальна больш думаюць пра сябе, пра малую радзіму, пра сваю сям’ю, пра свой дом, дзе знаходзяць спакой, дзе могуць забыцца на ўсе глупствы свету, дзе могуць свабодна рэалізоўваць свае творчыя памкненні. Яны набываюць мэблю для дому, прыгожыя рэчы, стараюцца зрабіць свой побыт больш камфортным, а жыццё больш прыемным, будуюць сабе лецішчы, дбаюць пра свае машыны, больш увагі надаюць свайму харчаванню, адзенню, утульнасці свайго жытла, арыентуюцца перш за ўсё на матэрыяльныя параметры прыватнага існавання.
Гэтая сацыяльная арыентацыя мае, зразумела, свае пазітыўныя эканамічныя вынікі: пад ейным ціскам развіваецца занядбаная сфера вырабу спажывецкіх тавараў і бытавых паслугаў; яна спрыяе павышэнню агульнага жыццёвага ўзроўню; з пункту гледжання народнай гаспадаркі яна ўяўляе сабой значную крыніцу дынамічнай энергіі, якая здольная прынамсі часткова выконваць у галіне развіцця матэрыяльнага дабрабыту тыя задачы, з якімі няўклюдная, бюракратычная і малапрадуктыўная дзяржаўная гаспадарка наўрад ці дала б сабе рады (дастаткова толькі параўнаць маштабы і якасць прыватнай і дзяржаўнай квартэрнай забудовы).
Дзяржаўная ўлада вітае і падтрымлівае гэтую перакачку энергіі ў сферу “прыватнага”. Але чаму?
Таму што гэта стымулюе эканамічнае развіццё? Вядома, і гэта таксама. Аднак увесь дух сучаснай палітычнай прапаганды і практыкі, што неўпрыкмет, але сістэматычна павышаюць гэтую “арыентацыю ўсярэдзіну”, да найбольш натуральнага зместу чалавечай самарэалізацыі ў свеце, паказвае абсалютна ясна, чаму дзяржаўная ўлада так вітае гэтае пераліванне энергіі: перадусім у якасці таго, чым яно псіхалагічна і ёсць - уцёкамі са сферы “публічнага”. Слушна адчуваючы, што адпампаваныя такім чынам сілы - калі б яны знайшлі выхад “вонкі” - рана ці позна мусілі б павярнуцца супраць яе (прынамсі супраць той яе формы, якая не збіраецца здавацца), яна без ваганняў выдае за чалавечае жыццё тое, што дэ факта ёсць толькі яго нікчэмным сурагатам. Вось чаму ўвага грамадства - у інтарэсах больш лёгкага кантролю над ім - мэтанакіравана адцягваецца ад яго самога, то бок ад спраў грамадскіх: зварот усёй увагі чалавека да падлогі чыста побытавых інтарэсаў павінен пазбавіць яго здольнасці заўважыць нарастанне яго духоўнай, палітычнай і маральнай згвалтаванасці; рэдукцыя да аднамернага носьбіта ідэалаў ранняга спажывецкага грамадства павінна ператварыць яго ў падатлівы матэрыял комплекснай маніпуляцыі; небяспека, што ён пачне марыць пра нейкую са шматлікіх і непрадказальных магчымасцяў, якія як чалавек мае, павінна быць у зародку зліквідаваная ягоным заключэннем у вязніцы ўбогага гарызонту магчымасцяў, якія ён мае як спажывец у абмежаваных умовах адміністратыўна-каманднай эканомікі.
Усё гаворыць на карысць таго, што дзяржаўная ўлада паводзіць сябе як структура, адзінай мэтай якой ёсць звычайнае самазахаванне. Стараючыся ўтрымацца на шляху найменшага супраціву, яна зусім не зважае на тое, чым за гэта даводзіцца плаціць: жорсткім замахам на людскую цэласнасць, брутальнай абкарнанасцю чалавека як чалавека.
Пры гэтым тая самая ўлада з непахіснай вытрымкай легітымізуе сваю рэвалюцыйную ідэалогію - з ідэалам усебаковага вызвалення чалавека ў яе цэнтры! Але дзе насамрэч застаўся чалавек, які комплексна, гарманічна і аўтэнтычна развівае сваю асобу? Чалавек, вызвалены з палону адчужальных грамадскіх механізмаў, містыфікаванай іерархіі жыццёвых каштоўнасцяў, фармалізаваных свабод, з дыктатуры ўласнасці і з фетышаванай улады грошай? Чалавек, які напоўніцу радуецца сацыяльнай і прававой справядлівасці, творча ўдзельнічае ў эканамічным і палітычным кіраванні, чалавек, узнёслы ў сваёй людской годнасці і павернуты да самога сябе? Замест свабоднага сумеснага прыняцця эканамічных рашэнняў, свабоднага ўдзелу ў палітычным жыцці і свабоднага духоўнага развіцця чалавеку, у рэшце рэшт, прапаноўваецца магчымасць свабодна вырашыць, якую марку лядоўні ці пральнай машыны сабе купіць.
Іншымі словамі: на першым плане - пышны фасад вялікіх гуманістычных ідэалаў, а за ім - сціплы прыватны дамок сацыялістычнага мешчаніна! З аднаго боку - гучныя лозунгі пра небывалае развіццё ўсіх свабод і небывалае структурнае багацце жыцця, з другога - нечуваная шэрасць і пустэча існавання, рэдукаванага да “даставання тавараў”!
Дзесьці на вяршыні іерархіі маніпуляцыйных уціскаў, якія з чалавека робяць тупапаслухмянага члена спажывецкага статку, знаходзіцца - як я ўжо згадаў - скрытая ўсемагутная сіла: дзяржаўная паліцыя. Відаць, не выпадкова, што менавіта на ёй можна асабліва выразна праілюстраваць прорву паміж ідэалагічным фасадам і штодзённай рэчаіснасцю: кожнаму, каму пашчасціла зведаць на ўласнай скуры “рабочы почырк” гэтай інстанцыі, павінна здавацца смешным афіцыйнае тлумачэнне ейнай ролі: ці можна паверыць, што гэтая брудная важданіна тысячаў дробных стукачоў, прафесійных шпегаў, закамплексаваных, ліслівых, зайздрослівых і зламысных абывацеляў і бюракратаў, смярдзючы камяк здрадаў, перастраховак, падманаў, плётак і інтрыг - гэта справа рук рабочага, які абараняе народную ўладу і яе рэвалюцыйныя здабыткі ад варожых замахаў? Бо найвялікшым ворагам сапраўднага рабочага народаўладдзя - калі б усё не было перакулена дагары нагамі - мусіў бы быць менавіта гэты абывацель, які да ўсяго ахвочы і нічым не грэбуе, які лечыць сваю кульгавую чалавечую годнасць, даносячы на сваіх суграмадзян, які так выразна і адчуваецца за штодзённай практыкай тайнай паліцыі як сапраўдны духоўны стваральнік “рабочага почырку” апошняй! Мяркую, што гэтае гратэскнае несупадзенне тэорыі і практыкі цяжка растлумачыць інакш, як натуральнай праявай сапраўднай місіі цяперашняй дзяржаўнай паліцыі: сэнс гэтай місіі не ў тым, каб абараняць свабоднае развіццё чалавека ад ягоных гвалтаўнікоў, а наадварот - абараняць гэтых гвалтаўнікоў ад пагрозы, якую б для іх азначала кожная спроба чалавека сапраўды свабодна развівацца.
Супярэчнасць паміж рэвалюцыйным вучэннем пра новага чалавека ды новую мараль і прыземленай канцэпцыяй жыцця як спажывецкага шчасця ўзнімае пытанне: чаму, уласна кажучы, дзяржаўная ўлада так сутаргава чапляецца за сваю ідэалогію? Відавочна, толькі таму, што ідэалогія як умоўная рытуальна-камунікатыўная сістэма гарантуе ёй ілюзію легітымнасці, пераемнасці і згуртаванасці, служыць ёй маскай прэстыжу ў яе прагматычнай практыцы.
Вядома, сапраўдныя інтарэсы гэтай практыкі абавязкова праточваюцца ў афіцыйную ідэалогію на кожным кроку: з глыбіні неабсяжнай гары ідэалагічных фраз, якімі ўлада нястомна імкнецца ўплываць на чалавека і якія чалавек праз іх нулявую інфарматыўнасць амаль не заўважае, выходзіць да яго - як адзіны сэнсоўны і сапраўды канкрэтны голас - рэальная парада: у палітыку старайся не лезці - гэта не твая справа, рабі толькі тое, што мы табе скажам, надта не заглыбляйся ў філасофію і не сунь свой нос у тое, што цябе не тычацца, рабі сваю справу, клапаціся пра сябе і будзеш шчаслівы.
Чалавек гэтай парады прытрымліваецца: патрэба клапаціцца пра свой дабрабыт - гэта, у рэшце рэшт, адзінае, наконт чаго ён з уладамі можа без праблем прыйсці да згоды. Чаму б гэтым не скарыстацца? Асабліва калі і так, па сутнасці, нічога іншага не застаецца!
Да чаго ж гэтая сітуацыя, асноўныя рысы якой я тут пастараўся накідаць, у выніку вядзе? Іншымі словамі: што робіць з людзьмі і з людзей сістэма, заснаваная на страху і апатыі, якая заганяе чалавека ў нару выключна матэрыяльнага дабрабыту і прапануе яму - як галоўны прынцып яго зносінаў з грамадствам - крывадушнасць? Куды цягне грамадства палітыка, адзінай мэтай якой ёсць вонкавы парадак і ўсеагульная паслухмянасць - без увагі на тое, якімі сродкамі і якім коштам усё гэта дасягаецца?
Думаю, не трэба валодаць багатай фантазіяй, каб зразумець, што такая сітуацыя не прывядзе ні да чаго іншага, як да паступовай карозіі ўсіх маральных нормаў, распаду ўсіх сістэмаў каардынат прыстойнасці, да маштабнага падрыву веры ў сэнс такіх каштоўнасцяў, як праўда, прынцыповасць, шчырасць, бескарыслівасць, годнасць і гонар. Да дэградацыі экзістэнцыі да ўзроўню біялагічнага існавання, то бок да той “глыбіннай” дэмаралізацыі, якая вынікае з безнадзейнасці і страты сэнсу жыцця. Да новаз’яўлення таго трагічнага аспекта агульнага становішча чалавека ў сучаснай тэхнічнай цывілізацыі, звязанага са знікаючым гарызонтам абсалюту; я б назваў гэты аспект крызісам чалавечай ідэнтычнасці: хіба ж можа запаволіць разбурэнне самавызначэння чалавека сістэма, якая так жорстка патрабуе ад яго, каб ён быў кімсьці іншым, чым ёсць насамрэч?
Парадак быў дасягнуты. Коштам умярцвення духу, атупення сэрца і спусташэння жыцця. Была дасягнутая знешняя кансалідацыя. Коштам духоўнага і маральнага крызісу грамадства.
Вядома, найгоршае ў гэтым крызісе - тое, што ён паглыбляецца. Дастаткова толькі трохі прыўзняцца над абмежаванай перспектывай штодзённасці, каб з жахам усвядоміць, як хутка мы ўсе пакідаем пазіцыі, з якіх яшчэ ўчора адмаўляліся саступіць: тое, што ўчора здавалася грамадскай свядомасці вульгарным, сёння паўсюдна прабачаецца, каб заўтра, відаць, быць прынятым за нармальнае, а паслязаўтра, магчыма, нават за ўзор прыстойнасці. Тое, пра што яшчэ ўчора мы заяўлялі, што да гэтага ніколі не прызвычаімся, што нам здавалася проста немагчымым, сёння мы без здзіўлення прымаем як факт. І наадварот: тое, што яшчэ нядаўна для нас было само сабой зразумелым, сёння здаецца выключным, а ў хуткім часе - хто ведае, - магчыма, будзе ўспрымацца як недасяжны ідэал.
Змены параметраў “натуральнага” ды “нармальнага” і зрухі ў адчуванні маральнасці, якія адбыліся ў грамадстве за апошныя гады, - большыя, чым здаецца на першы погляд. Разам з ростам атупення натуральным чынам прытупляецца і здольнасць гэтае атупенне заўважаць.
Хвароба з лісця і пладоў пераходзіць на ствол і карані. Галоўная прычына для занепакоенасці - гэта перспектывы, якія прапаноўвае сучасная сітуацыя.
Грамадства ўнутрана развіваецца, узбагачаецца і культывуецца перш за ўсё дзякуючы таму, што ўсё больш глыбока, змястоўна і дыферэнцыявана ўсведамляе само сябе.
Асноўным інструментам гэтага самаўсведамлення грамадства ёсць яго культура. Культура як канкрэтная галіна чалавечай дзейнасці, якая ўплывае - хоць часам і вельмі апасродкавана - на агульны стан духу і адначасова сама знаходзіцца пад сталым уплывам гэтага стану.
Там, дзе татальным кантролем над грамадствам татальна прыдушваецца яго ўнутранае дыферэнцыяванае развіццё, абсалютна заканамерна прыдушаная перадусім культура: не толькі “аўтаматычна”, як нешта, што ўсёй сваёй анталагічнай сутнасцю супярэчыць “духу” любой маніпуляцыі ў грамадстве, а неяк “праграмна”: слушна асцерагаючыся, што менавіта праз культуру - як інструмент свайго самаўсведамлення - грамадства ў першую чаргу ўсвядоміць і ступень свайго ўціску. З дапамогай культуры грамадства паглыбляе сваю свабоду і адкрывае праўду - дык якая карысць ад яе можа быць уладзе, сутнасць якой - падаўленне гэтых каштоўнасцяў? Такая ўлада прызнае толькі адну “праўду” - тую, якая ёй зараз найбольш пасуе. І адну “свабоду” - выказваць гэтую “праўду”.
Свет такой “праўды”, якая жыве не дыялектычным духам сапраўднага пазнання, а толькі інтарэсамі ўлады, - гэта свет ідэйнай стэрыльнасці, закамянелых догмаў, цвёрдай і нягнуткай дактрыны ды прагматычнага свавольства як яе натуральнага выніку.
Гэта свет забаронаў, абмежаванняў, загадаў. Свет, дзе пад культурніцкай палітыкай маецца на ўвазе перадусім культурніцкая паліцыя.
Было ўжо многа сказана і напісана пра абсурдную ступень разбурэння нашай сучаснай культуры, пра сотні забароненых пісьменнікаў і кніг, пра дзесяткі закрытых часопісаў, пра прыдушэнне ўсіх выдавецкіх і рэпертуарных магчымасцяў і разрыў усякай камунікацыі з агульным станам духу, пра адбіранне ўсіх выставачных залаў, пра шырокую палітру метадаў уціску і дыскрымінацыі, якія ўжываюцца ў гэтай галіне, пра разгон усіх існых мастацкіх арганізацый і шматлікіх даследчых інстытутаў і іх замену нейкімі бутафорскімі ўтварэннямі пад кіраўніцтвам агрэсіўных фанатыкаў, вядомых кар’ерыстаў, непапраўных баязліўцаў і бяздарных славалюбцаў, якія ў агульным вакууме ўчапіліся за свой вялікі шанец. Не буду ўсё гэта зноў апісваць, лепш паспрабую паразважаць над некаторымі больш глыбокімі аспектамі такога становішча, звязанымі з тэмай гэтага ліста.
Перш за ўсё, якой бы дрэннай сённяшняя сітуацыя ні была, гэта не азначае, што культура зусім не існуе. Тэатры ставяць спектаклі, тэлебачанне транслюе перадачы, выходзяць кнігі. Аднак уся гэтая легальная афіцыйная культура мае адну важную прыкмету: яна набывае агульны павярхоўны характар, што выклікана ўсёахопным адчужэннем яе найважнейшай сутнасці ў выніку татальнага выхалошчвання яе менавіта як інструмента чалавечага, а тым самым і грамадскага, самаўсведамлення. А калі і сёння з’явіцца каштоўнасць бясспрэчна выключная, напрыклад - каб застацца ў сферы мастацтва, - выдатнае акторскае выкананне, то яна з’явіцца хутчэй як нешта, што талеруецца толькі дзякуючы субтыльнасці, сублімаванасці, а значыць - з гледзішча ўладаў - адноснай няшкоднасці свайго грамадска-самаідэнтыфікацыйнага значэння. Аднак і тут - як толькі гэтае значэнне пачынае вымалёўвацца больш выразна - улада пачынае інстынктыўна абараняцца (вядомыя прыклады, калі добры актор быў забаронены толькі таму, што быў залішне добры).
Але зараз гаворка пра іншае. Мяне цікавіць, як гэты павярхоўны характар праяўляецца ў сферах, дзе маюцца сродкі для непасрэднага называння людскога экзістэнцыйнага досведу, то бок дзе нашмат выразней выконваецца грамадска-самаідэнтыфікацыйная функцыя.
Прывяду прыклад. Давайце ўявім сабе, што быў апублікаваны - а калі-нікалі такое здараецца - літаратурны твор (натрыклад, п’еса), якому нельга закінуць адсутнасць майстэрства, сугестыўнасці, яркасці, глыбіні думкі. Не істотна, які гэты твор у іншых аспектах, - у адным мы можам быць упэўненыя абсалютна, а менавіта: што ён ні на грам не выходзіць - дзякуючы цэнзуры або самацэнзуры, аўтарскім асаблівасцям або аўтарскаму самападману, пакорлівасці або хцівасці - па-за межы канвенцыйнай, банальнай, а значыць, па сутнасці ілжывай грамадскай свядомасці, якая выдае і прымае за аўтэнтычны досвед свету толькі ілюзію такога досведу, каторая складаецца з ахапка павярхоўных, прычасаных і збітых дэталяў ці нават мёртвых ценяў досведу і каторая ў свядомасці грамадства даўно ўспрынятая і асвоеная. Нягледзячы на гэта, ці, дакладней, дзякуючы гэтаму такі твор заўсёды пацешыць, уразіць ці чымсьці зацікавіць шэраг людзей, аднак ён нічога не асвеціць іскрай сапраўднага пазнання ў сэнсе адкрыцця дагэтуль невядомага, выяўлення дагэтуль нявыказанага ці новай, самароднай і моцнай фіксацыі чагосьці дагэтуль толькі прадчуванага. Карацей: імітуючы рэальны свет, у сваім ядры такі твор рэальны свет толькі фальсіфікуе. Што ж да канкрэтных формаў чым далей, тым большай павярхоўнасці, то зусім не выпадкова, што часцей за ўсё аўтары чэрпаюць з бочкі, якая ў нас традыцыйна стаіць - дзякуючы праверанай бясшкоднасці свайго зместу - на самым прыпёку, аблашчаная промнямі дзяржаўнай улады, як буржуазнай, так і пралетарскай: я маю на ўвазе эстэтыку банальнасці, якая квітнее ў бадзёрай абывацельскай маралі, сентыментальную філасофію суседскага гуманізму, кухонную дабрадушнасць, правінцыйную канцэпцыю свету, заснаваную на веры ў яго агульную дабрыню; маю на ўвазе тую эстэтыку, хрыбет якой утварае разважлівая пасрэднасць, а падмурак - пратухлая нацыянальная самазадаволенасць, кіраваная прынцыпам драблення і прылізвання; эстэтыку, з якой вынікае ілжывы аптымізм самай нізкай інтэрпрэтацыі дэвізу “праўда перамагае”.
(Окончание следует)