Самы забыты мэр Мінска
Была проста ў шоку сёння, калі пабачыла, што маю запіс пра мэра Мінска Караля Чапскага заблакавалі. Таму, пакуль не высветлю ў чым справа, вырашыла яшчэ раз паўтарыць яго.
------------------------------
Вырашыла зрабіць вялікі пост, пра цудоўнага чалавека, які ўсё жыццё аддаў сваёй справе. Чалавека, які ўласныя сродкі паклаў на аднаўленне горада, а пасля яму гэта і прад'явілі. Чалавека, які з Мінска зрабіў сапраўдны еўрапейскі горад ХІХ стагоддзя, а слава, пра яго шмат год жыла ў горадзе і Беларусі. Чалавека, які пакінуў нам пасля сябе Купалаўскі тэатр, тэлефонную станцыю, першую бібліятэку ў Мінску, які сямейныя ўласныя будынкі ў горадзе перадаў грамадскім арганізацыям. І чыё імя, нават не захацела паставіць у шэраг мэраў журналістка tut.by Сняжана Інанец. А ўсё чаму? Таму што яна проста не разабралася ў пасадах. Пераблытаўшы ўсё ў сваім артыкуле. Затое дасягненні мэра Мінска, яна перадала губернатару Мінскай губерні, а па сучаснаму Мінскай вобласці (калі нехта не зразумеў). Хто гэты чалавек? Гэта Караль Чапскі, калі нехта з вас яшчэ не здагадаўся.
Кароль Чапскі
(1860-1904)
Нарадзіўся 15 жніўня 1860 года ў радавым маёнтку Станькава ў сям’і графа Эмерыка Гуттэн-Чапскага і Эльжбеты Майердорф. Ён быў другім дзіцёнкам у сям’е, першым была Сафія Чапская, нарадзілася ў 1857 годзе. Праз год пасля нараджэння Караля ў сям’е нараджаецца яшчэ адзін сын - Ежы. Браты пагодкі знаходзілі для сябе агульныя заняткі і сябравалі. Хаця за Каралям быў патрэбен дагляд і дагляд, бо ён рос вельмі хваравітым дзіцёнкам. Навучанне ў нямейкай гімназіі Св. Ганны (Санкт-Пецярбург), Імператарскім Дэрптскім універсітэце (гісторыка-філалагічны факультэт) зрабілі Караля Чапскага адукаваным чалавекам. Пасля навучання працаваў у Міністэрстве фінансаў Расійскай Імперыі.
Ва ўзросце 30 год, 24 траўня 1890 года, Караль Гуттэн-Чапскі заступае на пасаду Мінскага гарадскога галавы, т.е. мэра :-). Не зразумела па якіх прычынах, але ў 1893 годзе яго бацька Эмерык з жонкай Эльжбетай з’яджаюць з радавога маёнтка Станькава ў Кракаў. З’яджаюць не з пустымі рукамі, а перавозяць ўсю нумізматычную калекцыю, якая збіралася на працягу жыцця бацькі Караля, разам з манетамі пераяджаюць і шматлікія медалі, ордэны ВКЛ і РП, якімі так захапляўся Эмерык Чапскі. Некаторыя пішуць, што падставай стала вялікая сварка паміж бацькам і сынам. У сварку цяжка паверыць яшчэ і таму, што Чапскія ў розных жыццёвых умовах паказалі сябе як сям’я якая не сварылася, а падтрымлівала адзін аднога. Але нажаль ніяк пацвердзіць ці адвергнуць гэта я не магу. Пасля ад’езду Эмерык падзяліў сваю маёмасць - старэйшаму Каралю пакідае радавы маёнтак Станькава, а малодшаму сыну Ежы - Прылукі (пра іх я ўжо пісала вось тут http://azarkinm.livejournal.com/112595.html). Акрамя Прылук, малодшаму сыну Эмерык пакінуў і свой бізнес, бо Караль, як ужо пісалася раней часта хварэў, і бацькі лічылі, што можа атрымацца так, што ў яго не будзе спадчаннікаў.
Але ў 1894 годзе адбываецца значная падзея ў асабістым жыцці Караля, у Варшаве 21 ліпеня ён ажаніўся з Марыяй Леанцінай Пуслоўскай (1870-1965), дачкой буйных землеўладальнікаў і магнатаў са Слонімшчыны.
У гэтым жа годзе адбываецца і пераабранне Караля Чапскага на другі тэрмін на пасадзе мэра Мінска. Мэр інаватар, мэр які вывеў Мінск на еўрапейскі ўзровень, Мэр якога доўга памятала сталіца - як толькі не называлі Караля ў прэсе. І ўсё гэта было праўда. Сапраўды за гады кіравання горадам, Чапскі вывеў горад на зусім іншы ўзровень.
Дык давайце прабяжымся па асноўным падзеям і справам Караля падчас кіравання горадам.
Прысяга Чапскага 1890 года, пры заступленні на пасаду мэра Мінска.
- Сканчаецца будаўніцтва першага гарадскога тэатра (зараз тэатр імя Я.Купалы). Пачаў будавацца ў 1888 годзе, затым з-за недахопу сродкаў будоўля спынілася. І калі на пасаду прыйшоў новы мэр, які з’яўляўся тэатралам, гэта дало новы штуршок для заканчэння прац над тэатрам. І 5 чэрвеня 1890 года гарадскі тэатр адчыніў дзверы.
пачатак ХХ ст.
фота 1943 года
фота 1990-х гадоў
- З’яўляецца першая тэлефонная станцыя для агульнага карыстання спачатку на 8 нумароў, а за 4 гады разрастаецца да 100. Адбылося гэта 14 лістапада 1896 года і зараз лічыцца днём нараджэння Мінскай гарадской тэлефоннай сетцы. У першую чаргу загадам мэра былі падключаны пажарныя часткі, паліцэйскія ўчасткі і лякарні. Далей падкючаліся прыватныя дамы, вядома толькі заможныя гараджане маглі сабе дазволіць мець тэлефон.
- Для бедных слаёў насельніцтва з’яўляецца ў горадзе першы ламбард, бо дагэтуль людзі пазычалі грошы ў растаўшчыкоў, якія бралі за свае паслугі 60%, а ламбард прапаноўваў свае паслугі за 1,5%.
- Адбываецца будаўніцтва новых крам (карацей прадпрымальніцтва ва ўсю квітнее пры мэры).
- Умацавана наберажная Свіслачы, якая кожную вясну, кожны дождж выходзіла з берагоў, што вядома вельмі незадавальняла жыхароў горада.
Свіслач сярэдзіны ХІХ ст.
- Адчыняецца першая метэралагічная станцыя, хаця ўказ аб яе адчыненні быў аддазены папярэднікамі Караля Чапскага яшчэ ў 1846 годзе.
- Праводзіцца першая выстава мінскіх мастакоў.
- У 1892 годзе ў Мінску было заснавана Таварыства аматараў спорту, старшынёй якога стаў Караль Чапскі. Таварыства аблюбавала Губернатарскі парк дзе быў пабудаваны велатрэк, стадыён з комплекснымі спартовымі збудаваннямі. Тут працавалі секцыі па легкай атлетыцы, барацьбе, тэнісу, гімнастыцы, плаванню, фектавання і іншыя. Працавалі пляцоўкі для кракета, тэніса, кегельбана.
Непадалёк ад Губернатарскага саду (на сучаснай вуліцы Пуліхава) праводзіліся першыя конныя забегі на іпадроме. У выходныя і святочныя дні ў парку граў аркестр, выдаваліся на пракат ровары. Крыху пазней па ініцыятыве Чапскага і пры дапамозе таварыства адчынена лядовая пляцоўка.
- У 1892 годзе была святочна адчынена першая конка. Кошт праезду на концы быў значна танней за фурманаў (3 капейкі), што вельмі абурала апошніх і яны нават аднойчы перавярнулі вагон конкі ад злосьці.
- Адбываецца далейшае пашырэнне вадаправоднай сістэмы горада, будаўніцтва якога пачалося ў 1874 годзе.
- Пабудаваны прытулак для бяздомных, але начаваць там было дазволена не часцей чым 5 разоў на месяц. Распіццё спітрных напояў, паленне і гульня ў карты тут былі забаронены.
- Вуліцы горада пакрываюцца брукаванкай, а самая шырокая была Койданаўская дарога, якая злучала Станькава і Мінск па якой кожную раніцу прыяджаў на працу Чапскі (як сказалі бы зараз - "перагібы на месцах" :-).
- Створана чарчожнае бюро і з гэтага часу будаўніцтва ў горадзе бярэцца пад кантроль. Пазней будзе зроблены падрабязны план-карта горада.
- Адчыняецца санітарны камітэт, як антыхалернае мерапрыемства. Мэр горада для камітэта прадастаўляе адзін са сваіх дамоў, дзе арэндная плата была мінімальная па тым часе.
- У 1893 годзе пабудаваны Нізкі-Базарны мост (сучасны мост праз Свіслач, які злучае вуліцу Нямігу і Багдановіча).
- Пасля абрання на другі тэрмін у 1894 годзе Караль дабраахвотна адмаўляецца ад заробку мэра горада і працуе на пасадзе бясплатна, а сэканомленыя грошы аддае на развіццё горада.
- У 1894 годзе адчыняецца першая ў Мінску электрастанцыя, якую нядаўна знёс Юры Чыж (у 2012 годзе).
фота з сайта http://www.geo-by.com
- Пад кантроль бярэцца вываз смецця з горада.
- Радзільны прытулак адчыняецца ў доме графа на вул. Захар’еўскай.
- У 1898 годзе быў адчынены шпіталь для прастытутак, па гарадскім паданням, яны на столькі былі ўдзячны Чапскаму за гэта, што пасля яго смерці збіралі грошы на залаты бюст любімаму мэру (міт :-)).
- Адчынілася бясплатная амбулаторыя.
- Распрацоўваецца план падземнай каналізацыі і пасля шматлікіх спрэчак на вышэйшым ўзроўні мэр атрымоўвае на гэта дазвол. Трэба дадаць, што ні Масква, ні Санкт-Пецярсбург не мелі на той момант каналізацый.
- У склад горада ўключана 145 дзесяцін з прыгараднага маёнтку Лошыца Яўстафія Любаньскага. Дарэчы, Каралю Чапскаму прыпісваюць любоўны трохкутнік з жонкай Любанькага Ядзвігай. І нібыта гэтая сувязь паўплывала на трагічны лёс Ядзвігі.
- У 1900 годзе адчынена гарадская грамадская бібліятэка. Першапачаткова колькасць кніжнага фонду складаў усяго 1916 кніг, а за 4 гады разрасся да 10 тысяч. Пры бібліятэцы быў абаніментная заля і за ўтульнае чытанне кнігі дома трэба было плаціць.
- Створана “Таварыства аховы жанчын горада Мінска”, сябры якога арганізоўваюць нядзельныя школы, дзіцячыя яслі, даюць бесплатныя юрыдычныя кансультацыі, чытаюць лекцыі для жанчын.
- Выдаецца газета “Мінскія губернскія ведамасці” і “Мінскі лісток”.
- У 1901 годзе была праведзена першая Мінская сельскагаспадарчая і прамыслова выстава. У ёй прымалі ўдзел вытворцы “Заходняга краю” - Мінскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Віленскай, Кіеўскай, Смаленскай і іншых губерняў. І вядома ўдзел у выставе прымаў і сам мэр горада. З маёнтка Чапскага на выставе былі прадстаўлены чыстакроўная буйная жывёла, ягняты, сабакі, а таксама расліны - дрэвы, саджанцы кветак і нават флянсы ананасаў, якія маглі расці ў нашым клімаце. Кожны з заможных вытворцаў меў свой павільён для прадстаўлення прадукцыі. А адзін з удзельнікаў выставы, памешчык Каржанеўскі, пабудаваў сваю Эйфелеву вежу.
Юбілейны медаль з аднаго боку надпіс "Мэр Мінска Караль Чапскі 1860-1904" з іншага боку манеты яго жонка і надпіс "Марыя Пуслоўская-Чапская 1870-1965". Манета знаходзіцца ў Музеі гісторыі Беларусі ў Мінску.
Былі ў Караля Чапскага і мары, якім не далі магчымасьці споўніцца. Яшчэ ў 1898 годзе Мінская гарадская дума на чале з мэрам Мінска падрыхтавала праект усеагульнага абавязковага і бесплатнага навучання дзяцей ад 7 да 12 год і падала гэты праект цару Мікалаю ІІ. Цар прапанову Мінскага мэра высмяяў і адхіліў. А праз 10 год, у 1908 годзе, расійскае земства ўхваліла ідэі і пачало рэалізоўваць яе ў Расіі.
Караль Чапскі не ішоў са сваім часам у ногу, ён бег значна наперадзе, і нажаль шмат якія ідэі не былі падтрыманы. Вядома ўсё зробленая на пасадзе мэра не толькі рабілася дзякуючы Каралю Чапскаму, тут адбылося спалучэнне яго характара з прагай да тэхнічных прагрэсаў, які назіраўся ва ўсім свеце.
Горад нават узяў крэдыт дзеля гэтага, але сваечасова пагашаць працэнты не здолеў, і тады Караль Чапскі зноўку бярэ сітуацыю ў рукі і вырашае аплочваць крэдыт са сваіх грошай, якія запісваліся як пазыка гораду. Як вынік - горад на канец яго кіравання быў вінен мэру 200 тыс. рублёў. Для параўнання арэнда памяшкання амаль у цэнтры горада каштавала на тыя часы 50 рублёў, конка 30 капеек, суткі нумара гатэля 1 рубель.
Цяжкая праца, пастаянныя стрэсы падарвалі і так хваравітае задроўе і ў 1901 годзе Караль захварэў на туберкулёз. Не магчымасць весці нармалёва справы, пастаянныя лячэнні вымушаюць яго прадаць свой бровар у Мінску і піўзавод “Багемія” (сучасная Аліварыя) становіцца ўласнасцю братоў Леккертаў і адмовіцца ад пасады мэра.
Пасля сыходу з пасады мэра, Караль займаецца спробамі палепшыць здароўе, лечыцца на курортам Еўропы, але гэта нажаль яго не выратоўвае.
Надпіс на піўным корку
Памёр Караль Чапскі 20 студзеня 1904 года ў нямецкім горадзе Франфуркт-на-Майне ва ўзросце 44 год. 26 красавіка яго труну прывезлі ў радавы маёнтак, дзе ён і быў пахаваны ў сямейным склепе. Пахаванне адбывалася з усімі ўрачыстасцямі, а праводзіць у апошні шлях прыйшлі не толькі заможныя жыхары Мінска, але і просты люд навакольных вёсак, які вельмі паважаў Чапскага.
Распавядаюць, што аднойчы Караль Чапскі выратаваў будучую бабулю Марата Казея. Жанчына патрапіла ў жудасную сітуацыю, калі конь спужаўся нечага і панёсся, а ногі яе засталіся ва ўпражы і пераламаліся ў некалькіх месцах. Была прапанова ампутаваць іх, але Караль не толькі настаяў на лячэнні, але і аплаціў яго поўнасцю. Косці зрасліся, вядома жанчына надалей храмала, але ногі засталіся. І такіх прыкладаў дабрачыннасці маладога графа можна было прыводзіць шмат.
Пасля смерці на срокі графа была заснавана стыпендыя імя Караля Чапскага для навучэнцаў Мінскай мужчынскай ўрадавай гімназіі, папячыцелем якой ён з’яўляўся. Таксама ў 1910 годзе было прынята рашэнне аб перайменаванні вуліцы Міхайлаўскай у гонар былога мэра. Па атраманту Караля яго Мінскі палац быў падораны гораду і тут размесцілася губернскі Грамадскі сход і “Мінскае таварыства любителей изящных искусств”. Вы толькі паглядзіце на выгляд палаца які мы ніколі больш не пабачым у Мінску! Падчас Першай сусветнай вайны тут знаходзіўся шпіталь, а ў 1939 будынак знеслі дзеля будаўніцтва на яго месцы Камітэта ЦКБ. Зараз на яго месцы знахозіцца Адміністрацыя Прэзідэнта.
Зайздроснікаў у мэра было шмат, і пасля яго смерці гарадскі ўрад пачаў справу наконт злачынства мэра і прысваення ім сродкаў горада. Разгляд справы пачаўся пасля таго, як сваякі памерлага вырашылі вярнуць пазычаныя Каралем гораду грошы. Пасля некалькіх год разбірацельстваў і непацверджаных фактаў злачынства з боку былога мэра справу канчаткова закрылі і імя Караля Чапскага было апраўдана, а сродкі вернуты сям’е. Хаця за час разбіральніцтваў і цяжбаў у краіне адбылася інфляцыя і сям’я атрымала не ўсе грошы Чапскага. А жыхары горада не аднаразова узгадвалі свайго мэра і жыццё пры ім. Газета “Голас правінцыі” у 1906 годзе напіша “Праслужы граф яшчэ пару год - і Менск стаў бы Парыжам”.
У пачатку 1960 гадоў, жонка Караля Чапскага, 90-гадовая Марыя Пуслоўская звярнулася да ўраду БССР з прапановай прыняць на захаванне асабісты архіў былога мэра Мінска, але гордае савецкае кіраўніцтва адмовіла Гуттэн-Чапскай у гэтым!!! Вы толькі ўявіце сабе, адмовіліся ад архіўных дакументаў чалавека які 11 год прысвяціў гораду. Гораду, дзе яго імя на сённяшні момант ніяк не ўшанавана.
У 2000-я гады ў мэрыю Мінска звярталася кіраўніцтва завода Аліварыя, з прапановай перайменаваць адну з вуліц горада у гонар мэра Мінска, падазраю, што завод меў інтарэс перайменаваць вуліцу Кісялёва на якой ён знаходзіцца, і гэта было б лагічна. І зноўку горад вырашыў, што Чапскі не заслугоўвае гэтага. На дадзены момант, мы не маем, ні вуліцы, ні завулка, ні помніка Каралю Чапскаму, затое хутка будзем мець вуліцу Уга Чавеса і маем парк мэра Паўлава. Жыхары Мінска не ведаюць гісторыі горада і людзей, якія там шмат аддалі сваіх жыццяў для яго прыгажосці, гісторыя ў нашай краіне пачынаецца нажаль з Кастрычніцкай рэвалюцыі.
А завод Аліварыя, ўшанаваў імя свайго былога ўладара півам. Так у пачатку 90-х з'явілася піва "Чапскае". У 2000-я доўгі час было знята з вытворчасьці, і наноў з'явілася ў крамах у 2012 годзе.
Узор 1993-1994
Узор 1994-1995
Узор 1995-1998
Узор 1998-1999
Сучасны выгляд
Восенню 2012 года ў Мінску была адчынена фотавыстава “Жыццё - Айчыне…” (гэтыя словы - пачатак дывіза на гербе Чапскіх “Жыццё - Айчыне, гонар - нікому”) і дзе б вы думалі выставу правялі? У музеі гісторыі? У музеі горада? Не! У кінатэатры “Цэнтральны”.
Але ў Мінску ёсць усё ж такі крыху музея прысвечанага Каралю Чапскаму. І знаходзіцца гэта... у музеі завода Аліварыя.
Была спроба нават стварыць скульптуру Караля Чапскага, але надзіва за аснову была ўзята фота яго бацькі і маці.
на фота Эмерык Чапскі (бацька Караля Чапрскага) і Эльжбеты Майердорф (маці)
Дзеці Караля Яна Аляксандра Гуттэн-Чапскага і Марыі Леанціны Пуслоўскай
Фабіана Марыя Чапская. Нарадзілася 9 траўня 1895 года ў маёнтку Станькава. 20 ліпеня 1920 года ажанілася з Юзафам Гадлеўскім. У шлюбе ў яе нараджаюцца дзеці: Караль Гадлеўскі (1921-2008), пражыў 86 год, памёр у Антарыё. Меў траіх дзяцей - Марк, Ганна, Пауль; Хрысціна Гадлеўская (1924 - 1930),пражыла ўсяго 6 год, памерла ад хваробы; Ізабэла Гадлеўская (1931 - ), нарадзілася ў Слоніме. У шлюбе з гішпанцам Эдуардо Аранда Каранза мае трох дзяцей - Ізабела, Эдуарда (дарэчы жанаты на Аляксандры Ваньковіч, унучкі тых самых Ваньковічаў з Мінску) і Хасэ. Ізабела Гадлеўская і зараз жыве ў Мадрыдзе. Там жа 16 кастрычніка 1974 года памерла Фабіана Марыя Чапская, дачка Караля Чапскага.
Эльжбета Чапская. Нарадзілася ў 1896 годзе ў Станькава. 4 кастрычніка 1928 года ажанілася ў Сынкавічах з Аляксандрам Мёлем. У кароткім шлюбе нараджаецца дзве дачкі - Тэрэза і Сафія. Памерла Эльжбета ва ўзросце 35 год у Варшаве, 22 ліпеня 1930 года.
Эмерык Аўгуст Чапскі. Нарадзіўся 21 жніўня 1897 года ў маёнтку Станькава. Пасля падзелу Беларусі паміж Расіяй і Польшчай, на тэрыторыі Заходняй Беларусі з’яўляецца старшынёй Саюза землеўласнікаў. У 1930 і 1935 гады выбіраўся паслом у Польскі Сейм. 3 1939 за мяжой, працаваў у польскіх дзяржаўных установах. Даследаваў сувязі Рэчы Паспалітай з Італіяй. У гады Другой сусветнай вайны працуе ў Польскіх амбасадзе ў Паўночнай Афрыцы. З 1944 года знаходзіўся ў эміграцыі ў Лондане. Сабраў багатую калекцыю старых карт Польшчы і ВКЛ, ініцыятар выдання «Каталога старых карт Польскай Рэчы Паспалітай у калекцыі Эмерыка Гутэн-Чапскага і іншых зборах» (1978). Адзін з ініцыятараў з’яўлення Польскіх могілак у Рыме, дзе ў 1965 годзе была пахавана яго маці - Марыя Леанціна Пуслоўская. Памёр у 1979 годзе, ва ўзросце 81 года, пахаваны побач з маці на Польскіх могулках у Рыме.
Войцэх Чапскі. Нарадзіўся ў Станькава 30 красавіка 1899 года. Таемна знік у 1937 годзе, хадзілі плёткі, што быў затрыманы і растраляны Саветамі.
Дык як вы лічыце, ці варты гэты чалавек каб яго імя ўсё ж такі ведалі мінчане і бралі прыклад наватарства, апантанасці, адданасці працы і любові да горада?
Пра Чапскіх можна прачытаць яшчэ тут:
Прылукі (Мінская вобласць). Расповяд пра Ежы Чапскага http://azarkinm.livejournal.com/112595.html
Станькава (Мінская вобласць). Радавы маёнтак Чапскіх http://azarkinm.livejournal.com/146526.html
Генеалагічнае дрэва Чапскіх http://azarkinm.livejournal.com/119145.html
P.S. Вядома чалавек які піша артыкул, усю гэту інфармацыю працуючы над сваім артыкулам мог знасці на прасторах інтэрнэта.
------------------------------
Вырашыла зрабіць вялікі пост, пра цудоўнага чалавека, які ўсё жыццё аддаў сваёй справе. Чалавека, які ўласныя сродкі паклаў на аднаўленне горада, а пасля яму гэта і прад'явілі. Чалавека, які з Мінска зрабіў сапраўдны еўрапейскі горад ХІХ стагоддзя, а слава, пра яго шмат год жыла ў горадзе і Беларусі. Чалавека, які пакінуў нам пасля сябе Купалаўскі тэатр, тэлефонную станцыю, першую бібліятэку ў Мінску, які сямейныя ўласныя будынкі ў горадзе перадаў грамадскім арганізацыям. І чыё імя, нават не захацела паставіць у шэраг мэраў журналістка tut.by Сняжана Інанец. А ўсё чаму? Таму што яна проста не разабралася ў пасадах. Пераблытаўшы ўсё ў сваім артыкуле. Затое дасягненні мэра Мінска, яна перадала губернатару Мінскай губерні, а па сучаснаму Мінскай вобласці (калі нехта не зразумеў). Хто гэты чалавек? Гэта Караль Чапскі, калі нехта з вас яшчэ не здагадаўся.
Кароль Чапскі
(1860-1904)
Нарадзіўся 15 жніўня 1860 года ў радавым маёнтку Станькава ў сям’і графа Эмерыка Гуттэн-Чапскага і Эльжбеты Майердорф. Ён быў другім дзіцёнкам у сям’е, першым была Сафія Чапская, нарадзілася ў 1857 годзе. Праз год пасля нараджэння Караля ў сям’е нараджаецца яшчэ адзін сын - Ежы. Браты пагодкі знаходзілі для сябе агульныя заняткі і сябравалі. Хаця за Каралям быў патрэбен дагляд і дагляд, бо ён рос вельмі хваравітым дзіцёнкам. Навучанне ў нямейкай гімназіі Св. Ганны (Санкт-Пецярбург), Імператарскім Дэрптскім універсітэце (гісторыка-філалагічны факультэт) зрабілі Караля Чапскага адукаваным чалавекам. Пасля навучання працаваў у Міністэрстве фінансаў Расійскай Імперыі.
Ва ўзросце 30 год, 24 траўня 1890 года, Караль Гуттэн-Чапскі заступае на пасаду Мінскага гарадскога галавы, т.е. мэра :-). Не зразумела па якіх прычынах, але ў 1893 годзе яго бацька Эмерык з жонкай Эльжбетай з’яджаюць з радавога маёнтка Станькава ў Кракаў. З’яджаюць не з пустымі рукамі, а перавозяць ўсю нумізматычную калекцыю, якая збіралася на працягу жыцця бацькі Караля, разам з манетамі пераяджаюць і шматлікія медалі, ордэны ВКЛ і РП, якімі так захапляўся Эмерык Чапскі. Некаторыя пішуць, што падставай стала вялікая сварка паміж бацькам і сынам. У сварку цяжка паверыць яшчэ і таму, што Чапскія ў розных жыццёвых умовах паказалі сябе як сям’я якая не сварылася, а падтрымлівала адзін аднога. Але нажаль ніяк пацвердзіць ці адвергнуць гэта я не магу. Пасля ад’езду Эмерык падзяліў сваю маёмасць - старэйшаму Каралю пакідае радавы маёнтак Станькава, а малодшаму сыну Ежы - Прылукі (пра іх я ўжо пісала вось тут http://azarkinm.livejournal.com/112595.html). Акрамя Прылук, малодшаму сыну Эмерык пакінуў і свой бізнес, бо Караль, як ужо пісалася раней часта хварэў, і бацькі лічылі, што можа атрымацца так, што ў яго не будзе спадчаннікаў.
Але ў 1894 годзе адбываецца значная падзея ў асабістым жыцці Караля, у Варшаве 21 ліпеня ён ажаніўся з Марыяй Леанцінай Пуслоўскай (1870-1965), дачкой буйных землеўладальнікаў і магнатаў са Слонімшчыны.
У гэтым жа годзе адбываецца і пераабранне Караля Чапскага на другі тэрмін на пасадзе мэра Мінска. Мэр інаватар, мэр які вывеў Мінск на еўрапейскі ўзровень, Мэр якога доўга памятала сталіца - як толькі не называлі Караля ў прэсе. І ўсё гэта было праўда. Сапраўды за гады кіравання горадам, Чапскі вывеў горад на зусім іншы ўзровень.
Дык давайце прабяжымся па асноўным падзеям і справам Караля падчас кіравання горадам.
Прысяга Чапскага 1890 года, пры заступленні на пасаду мэра Мінска.
- Сканчаецца будаўніцтва першага гарадскога тэатра (зараз тэатр імя Я.Купалы). Пачаў будавацца ў 1888 годзе, затым з-за недахопу сродкаў будоўля спынілася. І калі на пасаду прыйшоў новы мэр, які з’яўляўся тэатралам, гэта дало новы штуршок для заканчэння прац над тэатрам. І 5 чэрвеня 1890 года гарадскі тэатр адчыніў дзверы.
пачатак ХХ ст.
фота 1943 года
фота 1990-х гадоў
- З’яўляецца першая тэлефонная станцыя для агульнага карыстання спачатку на 8 нумароў, а за 4 гады разрастаецца да 100. Адбылося гэта 14 лістапада 1896 года і зараз лічыцца днём нараджэння Мінскай гарадской тэлефоннай сетцы. У першую чаргу загадам мэра былі падключаны пажарныя часткі, паліцэйскія ўчасткі і лякарні. Далей падкючаліся прыватныя дамы, вядома толькі заможныя гараджане маглі сабе дазволіць мець тэлефон.
- Для бедных слаёў насельніцтва з’яўляецца ў горадзе першы ламбард, бо дагэтуль людзі пазычалі грошы ў растаўшчыкоў, якія бралі за свае паслугі 60%, а ламбард прапаноўваў свае паслугі за 1,5%.
- Адбываецца будаўніцтва новых крам (карацей прадпрымальніцтва ва ўсю квітнее пры мэры).
- Умацавана наберажная Свіслачы, якая кожную вясну, кожны дождж выходзіла з берагоў, што вядома вельмі незадавальняла жыхароў горада.
Свіслач сярэдзіны ХІХ ст.
- Адчыняецца першая метэралагічная станцыя, хаця ўказ аб яе адчыненні быў аддазены папярэднікамі Караля Чапскага яшчэ ў 1846 годзе.
- Праводзіцца першая выстава мінскіх мастакоў.
- У 1892 годзе ў Мінску было заснавана Таварыства аматараў спорту, старшынёй якога стаў Караль Чапскі. Таварыства аблюбавала Губернатарскі парк дзе быў пабудаваны велатрэк, стадыён з комплекснымі спартовымі збудаваннямі. Тут працавалі секцыі па легкай атлетыцы, барацьбе, тэнісу, гімнастыцы, плаванню, фектавання і іншыя. Працавалі пляцоўкі для кракета, тэніса, кегельбана.
Непадалёк ад Губернатарскага саду (на сучаснай вуліцы Пуліхава) праводзіліся першыя конныя забегі на іпадроме. У выходныя і святочныя дні ў парку граў аркестр, выдаваліся на пракат ровары. Крыху пазней па ініцыятыве Чапскага і пры дапамозе таварыства адчынена лядовая пляцоўка.
- У 1892 годзе была святочна адчынена першая конка. Кошт праезду на концы быў значна танней за фурманаў (3 капейкі), што вельмі абурала апошніх і яны нават аднойчы перавярнулі вагон конкі ад злосьці.
- Адбываецца далейшае пашырэнне вадаправоднай сістэмы горада, будаўніцтва якога пачалося ў 1874 годзе.
- Пабудаваны прытулак для бяздомных, але начаваць там было дазволена не часцей чым 5 разоў на месяц. Распіццё спітрных напояў, паленне і гульня ў карты тут былі забаронены.
- Вуліцы горада пакрываюцца брукаванкай, а самая шырокая была Койданаўская дарога, якая злучала Станькава і Мінск па якой кожную раніцу прыяджаў на працу Чапскі (як сказалі бы зараз - "перагібы на месцах" :-).
- Створана чарчожнае бюро і з гэтага часу будаўніцтва ў горадзе бярэцца пад кантроль. Пазней будзе зроблены падрабязны план-карта горада.
- Адчыняецца санітарны камітэт, як антыхалернае мерапрыемства. Мэр горада для камітэта прадастаўляе адзін са сваіх дамоў, дзе арэндная плата была мінімальная па тым часе.
- У 1893 годзе пабудаваны Нізкі-Базарны мост (сучасны мост праз Свіслач, які злучае вуліцу Нямігу і Багдановіча).
- Пасля абрання на другі тэрмін у 1894 годзе Караль дабраахвотна адмаўляецца ад заробку мэра горада і працуе на пасадзе бясплатна, а сэканомленыя грошы аддае на развіццё горада.
- У 1894 годзе адчыняецца першая ў Мінску электрастанцыя, якую нядаўна знёс Юры Чыж (у 2012 годзе).
фота з сайта http://www.geo-by.com
- Пад кантроль бярэцца вываз смецця з горада.
- Радзільны прытулак адчыняецца ў доме графа на вул. Захар’еўскай.
- У 1898 годзе быў адчынены шпіталь для прастытутак, па гарадскім паданням, яны на столькі былі ўдзячны Чапскаму за гэта, што пасля яго смерці збіралі грошы на залаты бюст любімаму мэру (міт :-)).
- Адчынілася бясплатная амбулаторыя.
- Распрацоўваецца план падземнай каналізацыі і пасля шматлікіх спрэчак на вышэйшым ўзроўні мэр атрымоўвае на гэта дазвол. Трэба дадаць, што ні Масква, ні Санкт-Пецярсбург не мелі на той момант каналізацый.
- У склад горада ўключана 145 дзесяцін з прыгараднага маёнтку Лошыца Яўстафія Любаньскага. Дарэчы, Каралю Чапскаму прыпісваюць любоўны трохкутнік з жонкай Любанькага Ядзвігай. І нібыта гэтая сувязь паўплывала на трагічны лёс Ядзвігі.
- У 1900 годзе адчынена гарадская грамадская бібліятэка. Першапачаткова колькасць кніжнага фонду складаў усяго 1916 кніг, а за 4 гады разрасся да 10 тысяч. Пры бібліятэцы быў абаніментная заля і за ўтульнае чытанне кнігі дома трэба было плаціць.
- Створана “Таварыства аховы жанчын горада Мінска”, сябры якога арганізоўваюць нядзельныя школы, дзіцячыя яслі, даюць бесплатныя юрыдычныя кансультацыі, чытаюць лекцыі для жанчын.
- Выдаецца газета “Мінскія губернскія ведамасці” і “Мінскі лісток”.
- У 1901 годзе была праведзена першая Мінская сельскагаспадарчая і прамыслова выстава. У ёй прымалі ўдзел вытворцы “Заходняга краю” - Мінскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Віленскай, Кіеўскай, Смаленскай і іншых губерняў. І вядома ўдзел у выставе прымаў і сам мэр горада. З маёнтка Чапскага на выставе былі прадстаўлены чыстакроўная буйная жывёла, ягняты, сабакі, а таксама расліны - дрэвы, саджанцы кветак і нават флянсы ананасаў, якія маглі расці ў нашым клімаце. Кожны з заможных вытворцаў меў свой павільён для прадстаўлення прадукцыі. А адзін з удзельнікаў выставы, памешчык Каржанеўскі, пабудаваў сваю Эйфелеву вежу.
Юбілейны медаль з аднаго боку надпіс "Мэр Мінска Караль Чапскі 1860-1904" з іншага боку манеты яго жонка і надпіс "Марыя Пуслоўская-Чапская 1870-1965". Манета знаходзіцца ў Музеі гісторыі Беларусі ў Мінску.
Былі ў Караля Чапскага і мары, якім не далі магчымасьці споўніцца. Яшчэ ў 1898 годзе Мінская гарадская дума на чале з мэрам Мінска падрыхтавала праект усеагульнага абавязковага і бесплатнага навучання дзяцей ад 7 да 12 год і падала гэты праект цару Мікалаю ІІ. Цар прапанову Мінскага мэра высмяяў і адхіліў. А праз 10 год, у 1908 годзе, расійскае земства ўхваліла ідэі і пачало рэалізоўваць яе ў Расіі.
Караль Чапскі не ішоў са сваім часам у ногу, ён бег значна наперадзе, і нажаль шмат якія ідэі не былі падтрыманы. Вядома ўсё зробленая на пасадзе мэра не толькі рабілася дзякуючы Каралю Чапскаму, тут адбылося спалучэнне яго характара з прагай да тэхнічных прагрэсаў, які назіраўся ва ўсім свеце.
Горад нават узяў крэдыт дзеля гэтага, але сваечасова пагашаць працэнты не здолеў, і тады Караль Чапскі зноўку бярэ сітуацыю ў рукі і вырашае аплочваць крэдыт са сваіх грошай, якія запісваліся як пазыка гораду. Як вынік - горад на канец яго кіравання быў вінен мэру 200 тыс. рублёў. Для параўнання арэнда памяшкання амаль у цэнтры горада каштавала на тыя часы 50 рублёў, конка 30 капеек, суткі нумара гатэля 1 рубель.
Цяжкая праца, пастаянныя стрэсы падарвалі і так хваравітае задроўе і ў 1901 годзе Караль захварэў на туберкулёз. Не магчымасць весці нармалёва справы, пастаянныя лячэнні вымушаюць яго прадаць свой бровар у Мінску і піўзавод “Багемія” (сучасная Аліварыя) становіцца ўласнасцю братоў Леккертаў і адмовіцца ад пасады мэра.
Пасля сыходу з пасады мэра, Караль займаецца спробамі палепшыць здароўе, лечыцца на курортам Еўропы, але гэта нажаль яго не выратоўвае.
Надпіс на піўным корку
Памёр Караль Чапскі 20 студзеня 1904 года ў нямецкім горадзе Франфуркт-на-Майне ва ўзросце 44 год. 26 красавіка яго труну прывезлі ў радавы маёнтак, дзе ён і быў пахаваны ў сямейным склепе. Пахаванне адбывалася з усімі ўрачыстасцямі, а праводзіць у апошні шлях прыйшлі не толькі заможныя жыхары Мінска, але і просты люд навакольных вёсак, які вельмі паважаў Чапскага.
Распавядаюць, што аднойчы Караль Чапскі выратаваў будучую бабулю Марата Казея. Жанчына патрапіла ў жудасную сітуацыю, калі конь спужаўся нечага і панёсся, а ногі яе засталіся ва ўпражы і пераламаліся ў некалькіх месцах. Была прапанова ампутаваць іх, але Караль не толькі настаяў на лячэнні, але і аплаціў яго поўнасцю. Косці зрасліся, вядома жанчына надалей храмала, але ногі засталіся. І такіх прыкладаў дабрачыннасці маладога графа можна было прыводзіць шмат.
Пасля смерці на срокі графа была заснавана стыпендыя імя Караля Чапскага для навучэнцаў Мінскай мужчынскай ўрадавай гімназіі, папячыцелем якой ён з’яўляўся. Таксама ў 1910 годзе было прынята рашэнне аб перайменаванні вуліцы Міхайлаўскай у гонар былога мэра. Па атраманту Караля яго Мінскі палац быў падораны гораду і тут размесцілася губернскі Грамадскі сход і “Мінскае таварыства любителей изящных искусств”. Вы толькі паглядзіце на выгляд палаца які мы ніколі больш не пабачым у Мінску! Падчас Першай сусветнай вайны тут знаходзіўся шпіталь, а ў 1939 будынак знеслі дзеля будаўніцтва на яго месцы Камітэта ЦКБ. Зараз на яго месцы знахозіцца Адміністрацыя Прэзідэнта.
Зайздроснікаў у мэра было шмат, і пасля яго смерці гарадскі ўрад пачаў справу наконт злачынства мэра і прысваення ім сродкаў горада. Разгляд справы пачаўся пасля таго, як сваякі памерлага вырашылі вярнуць пазычаныя Каралем гораду грошы. Пасля некалькіх год разбірацельстваў і непацверджаных фактаў злачынства з боку былога мэра справу канчаткова закрылі і імя Караля Чапскага было апраўдана, а сродкі вернуты сям’е. Хаця за час разбіральніцтваў і цяжбаў у краіне адбылася інфляцыя і сям’я атрымала не ўсе грошы Чапскага. А жыхары горада не аднаразова узгадвалі свайго мэра і жыццё пры ім. Газета “Голас правінцыі” у 1906 годзе напіша “Праслужы граф яшчэ пару год - і Менск стаў бы Парыжам”.
У пачатку 1960 гадоў, жонка Караля Чапскага, 90-гадовая Марыя Пуслоўская звярнулася да ўраду БССР з прапановай прыняць на захаванне асабісты архіў былога мэра Мінска, але гордае савецкае кіраўніцтва адмовіла Гуттэн-Чапскай у гэтым!!! Вы толькі ўявіце сабе, адмовіліся ад архіўных дакументаў чалавека які 11 год прысвяціў гораду. Гораду, дзе яго імя на сённяшні момант ніяк не ўшанавана.
У 2000-я гады ў мэрыю Мінска звярталася кіраўніцтва завода Аліварыя, з прапановай перайменаваць адну з вуліц горада у гонар мэра Мінска, падазраю, што завод меў інтарэс перайменаваць вуліцу Кісялёва на якой ён знаходзіцца, і гэта было б лагічна. І зноўку горад вырашыў, што Чапскі не заслугоўвае гэтага. На дадзены момант, мы не маем, ні вуліцы, ні завулка, ні помніка Каралю Чапскаму, затое хутка будзем мець вуліцу Уга Чавеса і маем парк мэра Паўлава. Жыхары Мінска не ведаюць гісторыі горада і людзей, якія там шмат аддалі сваіх жыццяў для яго прыгажосці, гісторыя ў нашай краіне пачынаецца нажаль з Кастрычніцкай рэвалюцыі.
А завод Аліварыя, ўшанаваў імя свайго былога ўладара півам. Так у пачатку 90-х з'явілася піва "Чапскае". У 2000-я доўгі час было знята з вытворчасьці, і наноў з'явілася ў крамах у 2012 годзе.
Узор 1993-1994
Узор 1994-1995
Узор 1995-1998
Узор 1998-1999
Сучасны выгляд
Восенню 2012 года ў Мінску была адчынена фотавыстава “Жыццё - Айчыне…” (гэтыя словы - пачатак дывіза на гербе Чапскіх “Жыццё - Айчыне, гонар - нікому”) і дзе б вы думалі выставу правялі? У музеі гісторыі? У музеі горада? Не! У кінатэатры “Цэнтральны”.
Але ў Мінску ёсць усё ж такі крыху музея прысвечанага Каралю Чапскаму. І знаходзіцца гэта... у музеі завода Аліварыя.
Была спроба нават стварыць скульптуру Караля Чапскага, але надзіва за аснову была ўзята фота яго бацькі і маці.
на фота Эмерык Чапскі (бацька Караля Чапрскага) і Эльжбеты Майердорф (маці)
Дзеці Караля Яна Аляксандра Гуттэн-Чапскага і Марыі Леанціны Пуслоўскай
Фабіана Марыя Чапская. Нарадзілася 9 траўня 1895 года ў маёнтку Станькава. 20 ліпеня 1920 года ажанілася з Юзафам Гадлеўскім. У шлюбе ў яе нараджаюцца дзеці: Караль Гадлеўскі (1921-2008), пражыў 86 год, памёр у Антарыё. Меў траіх дзяцей - Марк, Ганна, Пауль; Хрысціна Гадлеўская (1924 - 1930),пражыла ўсяго 6 год, памерла ад хваробы; Ізабэла Гадлеўская (1931 - ), нарадзілася ў Слоніме. У шлюбе з гішпанцам Эдуардо Аранда Каранза мае трох дзяцей - Ізабела, Эдуарда (дарэчы жанаты на Аляксандры Ваньковіч, унучкі тых самых Ваньковічаў з Мінску) і Хасэ. Ізабела Гадлеўская і зараз жыве ў Мадрыдзе. Там жа 16 кастрычніка 1974 года памерла Фабіана Марыя Чапская, дачка Караля Чапскага.
Эльжбета Чапская. Нарадзілася ў 1896 годзе ў Станькава. 4 кастрычніка 1928 года ажанілася ў Сынкавічах з Аляксандрам Мёлем. У кароткім шлюбе нараджаецца дзве дачкі - Тэрэза і Сафія. Памерла Эльжбета ва ўзросце 35 год у Варшаве, 22 ліпеня 1930 года.
Эмерык Аўгуст Чапскі. Нарадзіўся 21 жніўня 1897 года ў маёнтку Станькава. Пасля падзелу Беларусі паміж Расіяй і Польшчай, на тэрыторыі Заходняй Беларусі з’яўляецца старшынёй Саюза землеўласнікаў. У 1930 і 1935 гады выбіраўся паслом у Польскі Сейм. 3 1939 за мяжой, працаваў у польскіх дзяржаўных установах. Даследаваў сувязі Рэчы Паспалітай з Італіяй. У гады Другой сусветнай вайны працуе ў Польскіх амбасадзе ў Паўночнай Афрыцы. З 1944 года знаходзіўся ў эміграцыі ў Лондане. Сабраў багатую калекцыю старых карт Польшчы і ВКЛ, ініцыятар выдання «Каталога старых карт Польскай Рэчы Паспалітай у калекцыі Эмерыка Гутэн-Чапскага і іншых зборах» (1978). Адзін з ініцыятараў з’яўлення Польскіх могілак у Рыме, дзе ў 1965 годзе была пахавана яго маці - Марыя Леанціна Пуслоўская. Памёр у 1979 годзе, ва ўзросце 81 года, пахаваны побач з маці на Польскіх могулках у Рыме.
Войцэх Чапскі. Нарадзіўся ў Станькава 30 красавіка 1899 года. Таемна знік у 1937 годзе, хадзілі плёткі, што быў затрыманы і растраляны Саветамі.
Дык як вы лічыце, ці варты гэты чалавек каб яго імя ўсё ж такі ведалі мінчане і бралі прыклад наватарства, апантанасці, адданасці працы і любові да горада?
Пра Чапскіх можна прачытаць яшчэ тут:
Прылукі (Мінская вобласць). Расповяд пра Ежы Чапскага http://azarkinm.livejournal.com/112595.html
Станькава (Мінская вобласць). Радавы маёнтак Чапскіх http://azarkinm.livejournal.com/146526.html
Генеалагічнае дрэва Чапскіх http://azarkinm.livejournal.com/119145.html
P.S. Вядома чалавек які піша артыкул, усю гэту інфармацыю працуючы над сваім артыкулам мог знасці на прасторах інтэрнэта.