Наваградак: мястэчка, якое стала цэнтрам ваяводства. Вялікае фотапараўнанне.
Па выніках савецка-польскай вайны і Рыжскага мірнага дагавора 1921 года Беларусь была падзелена на дзве часткі. Заходнія землі адышлі Польшчы, а на тэрыторыі ўсходняй Беларусі ўсталявалася савецкая ўлада. Амаль два дзесяцігоддзі беларусы па абодва бакі ад мяжы жылі ў двух краінах з рознымі эканамічнымі і палітычнымі сістэмамі. Адрозніваліся гэтыя дзяржавы і падыходам да адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзела. Да вайны ў Савецкай Беларусі пастаянна эксперыментавалі з адміністрацыйнымі адзінкамі: да 1924 года карысталіся яшчэ дарэвалюцыйнымі губернямі і паветамі, затым губерні скасавалі і ўвялі акругі, ў 1930 годзе скасавалі і акругі, пакінуўшы толькі раёны, трохі пазней некалькі акругаў у прыгранічных рэгіёнах аднавілі. Толькі ў 1938 годзе на тэрыторыі БССР былі ўведзеныя звыклыя для сучасных беларусаў вобласці. У Польскай Рэспубліцы з самага пачатку пайшлі іншым шляхам - і ўзялі за аснову адміністрацыйнага дзялення краіны традыцыйныя гістарычныя адзінкі: ваяводствы і паветы. Такім чынам, у пачатку 1920-х на картах Другой Рэчы Паспалітай з'явілася Наваградзкае ваяводства, якое выступіла пераемнікам ваяводства, вядомага яшчэ з часоў Вялікага Княства Літоўскага.
Зрэшты, ажыццяўленне тэрытарыяльнага дзялення краіны з апорай на гістарычныя адміністрацыйныя адзінкі не заўсёды можа быць эканамічна мэтазгодным. Некалі багаты горад і цэнтр сярэднявечнага ваяводства можа да найноўшага часу ператварыцца ў правінцыйны гарадок, аддалены ад асноўных гандлёва-эканамічных шляхоў. Так стала і з Наваградкам. У былой сталіцы ВКЛ паводле перапісу 1921 года пражывала ўсяго 6367 чалавек. Наваградак па статусе больш быў падобны на мястэчка чым на горад, але, тым не менш, стаў цэнтрам ваяводства з насельніцтвам каля мільёна чалавек. Пра тое, як змяніўся Наваградак за без малога два дзесяцігоддзі ў статусе ваяводскага цэнтра Польскай Рэспублікі і якія з гэтых змен захаваліся да нашых дзён, чытайце ў гэтым матэрыяле.
1. Для забеспячэння зноў здабытага ваяводскага статусу ўладам неабходна было пабудаваць у старажытным Наваградку мноства новых будынкаў, у першую чаргу адміністрацыйных. У горадзе катастрафічна не хапала пабудоў, якія б падыходзілі для размяшчэння ўсіх службаў і ведамстваў, неабходных для кіравання вялікім рэгіёнам. Першапачаткова нават адміністрацыі ваяводства даводзілася туліцца ў жылых карпусах былога кляштара Дамініканаў. Але ўжо ў сярэдзіне 1920-х пачалося будаўніцтва новага будынка ваяводскай адміністрацыі.
2. Будынак быў узведзены ў стылі нацыянальнага мадэрнізму, характэрнага для міжваеннай Польшчы 1920-х гадоў. У вонкавым абліччы пабудовы выразна выяўленыя барочныя матывы, а так жа адсылкі да гістарычнай палацавай архітэктуры. Будынак былой ваяводскай адміністрацыі выдатна захавалася да нашых дзён, цяпер у ім размяшчаецца наваградскі райвыканкам.
3. Наваградак ўвесь перыяд свайго існавання ў статусе ваяводскага цэнтра заставаўся самым маленькім горадам такога ўзроўню ў Польскай Рэспубліцы. Уявіце сабе абласны цэнтр з колькасцю жыхароў менш за дзесяць тысяч, з амаль поўнай адсутнасцю прамысловых прадпрыемстваў і слабой транспартнай інфраструктурай. Такім цэнтрам, па сутнасці, і быў Наваградак у 1920-я, 1930-я гады. Польскія ўлады разумелі гэтую неадпаведнасць формы і зместу, і таму зрабілі Наваградак цэнтрам засяроджвання адміністрацыі ваяводства: у горадзе размяшчалася выканаўчая ўлада, суды, падатковая інспекцыя і іншыя дзяржслужбы. Эканамічным жа цэнтрам Наваградскага ваяводства дэ факта стаў самы вялікі горад рэгіёну - Баранавічы. Буйны чыгуначны вузел, месца размяшчэння шматлікіх вытворчасцей і ваенных частак, Баранавічы нават у статусе павятовага цэнтра за два міжваенных дзесяцігоддзі развіваліся хутчэй чым ваяводскі Наваградак.
4. Не выпадкова, што пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР у 1939 году новымі ўладамі была заснаваная не Наваградская вобласць, а Баранавіцкая, якая праіснавала да 1954 года. Сёння і Наваградак, і Баранавічы знаходзяцца ў статусе раённых цэнтраў Гродзенскай і Брэсцкай абласцей адпаведна.
5. Акрамя ўласна ваяводскай адміністрацыі ў 1920-я гады ў Наваградку было ўзведзена яшчэ некалькі буйных будынкаў дзяржаўных службаў ваяводскага значэння. Так на ціхай вулачцы сярод аднапавярховых драўляных хат вырас гмах падатковай палаты.
6. Будынак захаваўся, сёння ў ім размяшчаецца наваградская гімназія №2.
7. Яшчэ адным будынкам ваяводскага значэння стаў акруговы суд. Збудаванне ў стылі функцыяналізму, з характэрным стужкавым шкленнем на фасадзе, было пабудавана ўжо ў 1930-я гады. Размясціўся ваяводскі суд удалечыні ад цэнтра Наваградка на вуліцы Карэліцкай (цяпер Мінскай).
8. З гэтым месцам звязана сумная гісторыя. У гады нямецкай акупацыі на тэрыторыі былога ваяводскага суда размяшчалася адно з наваградскіх гета са статусам працоўнага лагера. У будынку суда знаходзіліся майстэрні, дзе вязні рамантавалі уніформу для вермахта. У памяшканнях былых стайняў былі ўладкованыя баракі. Наваградзкае гета знакаміта дзёрзкімі уцёкамі: ў 1943 годзе за чатыры месяцы вязні выкапалі пад баракам 220-метровы тунэль, праз які збегла з лагера 250 чалавек, многія з іх папоўнілі шэрагі габрэйскага партызанскага атрада Бельскага. Сёння ў памяшканнях былых стайняў размяшчаецца музей габрэйскага супраціву, міжваенны будынак былога суда зараз належыць Наваградскаму сельскагаспадарчаму прафесійнаму ліцэю.
9. У Наваградку не толькі не хапала адміністрацыйных будынкаў, у горадзе на пачатку 1920-х востра стаяла праблема жылля. Чыноўнікамі ваяводскай адміністрацыі ў асноўным былі прыезджыя палякі, якія не мелі сваёй нерухомасці ў Наваградку. Урад Польшчы праводзіў палітыку асіміляцыі новых зямель, даючы жыхарам цэнтральных рэгіёнаў краіны, у асноўным адстаўным вайскоўцам, льготы па набыцці зямель ва ўсходніх ваяводствах. У Наваградзкае ваяводства з метраполіі накіраваліся тысячы асаднікаў з сем'ямі. Для забеспячэння жылплошчай прыезджых польскімі ўладамі было разгорнута некалькі будаўнічых праграм. Па адной з такіх праграм у гарадах Заходняй Беларусі ўзводзіліся цэлыя ўрадавыя калоніі - зачыненыя кварталы, выкананыя ў адзіным архітэктурным стылі і прызначаныя для польскіх перасяленцаў. Такі квартал-калонія быў пабудаваны ў Наваградку ў першай палове 1920-х гадоў.
10. Дамы ў гэтым квартале выглядаюць вельмі своеасабліва. Архітэктары імкнуліся надаць пабудовам выгляд традыцыйнай народнай архітэктуры паўднёвых рэгіёнаў Польшчы. Такі архітэктурны стыль яшчэ называюць «Закапанскім». На жаль, на сённяшні дзень захаваліся далёка не ўсе жылыя дамы былой урадавай калоніі, частка з іх не перажыла вайну, частка была знішчана ў ходзе пасляваеннага перабудовы горада.
11. Жылы дом, пабудаваны па тыповым праекце архітэктара Вільгельма Хеннеберга, прызначаўся для пражывання адной сям'і польскіх перасяленцаў.
12. Пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР у 1939 году лёс жыхароў гэтага квартала быў незайздросны. Савецкія ўлады прыраўнялі асаднікаў да «кулакоў» і «ворагаў народа», іх маёмасць адбіралася, а самі асаднікі дэпартаваліся ў Сібір і Казахстан. За кароткі перыяд часу з 1939 па 1941 гады былі рэпрэсаваныя дзесяткі тысяч польскіх грамадзян, якія пражывалі на тэрыторыі заходніх абласцей БССР.
13. Акрамя малапавярховай драўлянай забудовы ўзводзіліся ў Наваградку і цагляныя шматкватэрныя дамы. Жылы дом у глыбіні квартала паміж вуліцамі Міцкевіча і Савецкай ўяўляе сабой асаблівую цікавасць з архітэктурнай пункту гледжання. Падобных будынкаў у стылі нацыянальнага польскага мадэрнізму шмат у Варшаве, Кракаве або Познані, але на тэрыторыі Беларусі такіх яркіх прадстаўнікоў польскай архітэктуры 1920-х гадоў вельмі мала.
14. Сёння ў былым доме для ваяводскіх чыноўнікаў размяшчаецца адзін з карпусоў Наваградскага дзяржаўнага гандлёва-эканамічнага каледжа.
15. Зрэшты, у самага галоўнага наваградскага чыноўніка - ваяводы - быў адмысловы прывілей. Жылы дом, прызначаны для кіраўніка адміністрацыі, размяшчаўся ў двух кроках ад будынка Наваградскага ваяводства. Багата аформлены дом пабудаваны па тыповым праекце польскага архітэктара Ежы Бэйла, аналагічныя будынкі захаваліся ў Валожыне, Баранавічах і Нясвіжы.
16. Зараз у былым доме ваяводы размяшчаецца адзел адукацыі наваградскага райвыканкама.
17. Як згадвалася вышэй, у Наваградку былі слаба развітыя транспартныя камунікацыі. Ваяводскі цэнтр быў звязаны з іншымі гарадамі ваяводства сеткай грунтавых дарог і адзінай галінкай вузкакалейнай чыгункі, пабудаванай яшчэ немцамі падчас Першай сусветнай вайны. Лінія ішла ад станцыі Наваельня да мястэчка Любча з заходам у Наваградак. «Вузкакалейка» актыўна эксплуатавалася ў 1920-я гады, тады ж быў пабудаваны будынак чыгуначнага вакзалу.
18. Пабудова захавалася, але за гады памяняла сваё прызначэнне, цяпер у былым чыгуначным вакзале размяшчаецца адміністрацыя аўтавакзала.
19. Станцыя вузкакалейнай чыгункі размяшчалася на ўскрайку Наваградка ў раёне ўжо згаданага ўрадавага квартала. Безумоўна, вузкая каляіна не магла забяспечыць усе патрэбы ваяводскага горада ў транспартных зносінах з рэгіёнам і ўжо ў пачатку 1930-х гадоў улады сталі задумвацца аб пабудове звычайнай "шырокай" чыгуначнай лініі праз Наваградак. У 1931 годзе быў распрацаваны праект пабудовы лініі на ўчастку Белавежа (пасёлак у сучаснай Польшчы на мяжы з Беларуссю) - Наваградак - Ашмяны. Але з-за сусветнага эканамічнага крызісу гэтым планам не наканавана было спраўдзіцца.
20. «Шырокая» каляіна ў Наваградку так ніколі і не з'явілася. Мала таго, у пасляваенныя гады была дэмантаваная і вузкакалейная лінія Наваельня-Любча. Сёння аб чыгуначным транспарце ў горадзе памятаюць хіба што старажылы - слядоў старой лініі не захавалася, а на месцы перонаў сёння знаходзяцца пасадачныя платформы наваградскага аўтавакзала.
21. Зрэшты, у аўтобуснага руху ў Наваградку таксама багатая гісторыя. Так як «вузкакалейка» з задачай перавозкі пасажыраў спраўлялася слаба, то да канца 1920-х у Наваградку і Наваградскім ваяводстве стала актыўна развівацца аўтамабільныя зносіны. Аўтобусныя маршруты звязвалі паміж сабой буйныя гарады ваяводства, а таксама выходзілі за яго межы. Ужо да 1929 году на тэрыторыі ваяводства налічвалася больш за 30 пастаянных аўтобусных ліній. Але крызіс ударыў і па гэтай галіне. У пачатку 1930-х колькасць маршрутаў было зменшаная, аўтобусныя зносіны выйшлі на дакрызісную колькасць ліній толькі ў канцы 1930-х гадоў. Як відаць на старым фотаздымку, аўтавакзал у Наваградку ў міжваенны час размяшчаўся на цэнтральнай рынкавай плошчы (зараз плошча Леніна). Аўтобусы спыняліся ля гандлёвых шэрагаў.
22. На сённяшні дзень ад старых гандлёвых шэрагаў не засталося і следу - на іх месцы размяшчаецца велізарная клумба, а аўтавакзал перамясціўся на ўскраіну да былой чыгуначнай станцыі.
23. Адносна складаная транспартная даступнасць горада, тым не менш, не перашкодзіла Наваградку стаць адным з асноўных турыстычных цэнтраў ва ўсходніх ваяводствах Польскай Рэспублікі. Спрыялі развіццю турызму старажытная гісторыя горада, вялікая колькасць гістарычных архітэктурных аб'ектаў, а так жа наяўнасць знакамітых ураджэнцаў. Наваградчыне пашчасціла стаць радзімай самага ушанаванага ў Польшчы паэта Адама Міцкевіча, прыхільнікі таленту якога складалі ільвіную долю ад агульнага патоку турыстаў у Наваградак.
24. Наваградак і сёння прыцягвае мноства турыстаў. Адным з асноўных гістарычных аб'ектаў горада быў і застаецца Наваградскі замак.
25. Першыя ўмацавання ў Наваградку з'явіліся яшчэ ў XI стагоддзі, каменны ж замак быў узведзены ў перыяд XIV-XV стагоддзяў. Да XVIII стагоддзя Наваградскі замак страціў стратэгічнае значэнне і стаў паступова разбурацца, гэтаму таксама спрыялі шматлікія войны, якія пракаціліся па тэрыторыі Беларусі ў наступныя стагодзьдзі. Да канца XIX веку на замкавай гары быў зроблены гарадскі сметнік. У 1921 годзе польскія ўлады ўзялі руіны замка пад ахову. У наступнае дзесяцігоддзе на тэрыторыі замка былі праведзены кансервацыйныя і аднаўленчыя работы. Захаваныя вежы Наваградскай цьвярдыні часта маляваліся на буклетах турыстычных фірмаў міжваеннай Польшчы.
26. Наваградскі замак і сёння не губляе папулярнасці. На яго тэрыторыі перыядычна ладзяцца рыцарскія фэсты, якія збіраюць тысячы гледачоў з Беларусі і замежжа. Таксама зараз працягваюцца работы па кансервацыі і аднаўленні кампазіцыйнай структуры замка.
27. Яшчэ адным гістарычным архітэктурным аб'ектам, які выклікаў асаблівую цікавасць у польскіх турыстаў у міжваенны час, быў Фарны касцёл Прэабражэння Гасподняга, пабудаваны Вітаўтам у канцы XIV стагоддзя. У 1422 годзе ў касцёле адбыўся шлюб польскага караля Ягайлы і Соф'і Гальшанскай. Гэты саюз паклаў пачатак дынастыі Ягелонаў, якая кіравала ў Польшчы, Чэхіі і Венгрыі. Таксама ў наваградскай Фары быў ахрышчаны Адам Міцкевіч.
28. На сённяшні дзень старажытны храм з'яўляецца дзеючым і, як і раней, прыцягвае мноства турыстаў.
29. Што тычыцца Адама Міцкевіча, то ў міжваенны час у Наваградку склаўся, так бы мовіць, культ асобы паэта. Штогод з 1930 года ў чэрвені ў горадзе праходзілі дні Міцкевіча, на якія з'язджаліся прыхільнікі яго таленту з усіх куткоў Польскай Рэспублікі. За 1924-1931 гады мясцовыя жыхары на тэрыторыі Малога замка насыпалі курган у гонар паэта. У будаўніцтве кургана мог прыняць удзел любы жыхар Другой Рэчы Паспалітай: многія турысты прывозілі з сабой у Наваградак зямлю са сваёй радзімы, а тыя, хто не мог прыехаць, дасылалі яе поштай. 28 чэрвеня 1931 года адбылося ўрачыстае адкрыццё Кургана Бессмяротнасці Міцкевіча - такую назву атрымаў гэты рукатворны пагорак.
30. Курган захаваўся да нашых дзён і з'яўляецца адным з найпапулярнейшых турыстычных аб'ектаў Наваградка. З яго вышыні адкрываецца від на унікальныя пейзажы Наваградскага ўзвышша, на якім размешчаны горад. У 1992 годзе недалёка ад кургана быў усталяваны помнік Адаму Міцкевічу.
31. Акрамя таго ў 1930-я гады стараннямі добраахвотнага навуковага таварыства «Міцкевіцкі камітэт» сядзіба, дзе нарадзіўся паэт, была пераўтвораная ў музей. Старадаўні дом перажыў пажар у 1881 годзе, быў адноўлены і ў пачатку ХХ стагоддзя яшчэ выкарыстоўваўся як звычайнае жыллё. Падчас Першай Сусветнай вайны ў сядзібе Міцкевічаў размясціўся штаб нямецкай арміі. Члены «Міцкевіцкага камітэта» доўга не маглі дамовіцца з гаспадарамі аб выкупе дома, але ў 1937 годзе ім гэта, нарэшце, удалося зрабіць. Музей у доме Міцкевіча пачаў працу 11 верасня 1938 года.
32. Музей прапрацаваў нядоўга, улетку 1941 года падчас нямецкага авіяналёта ў дом Міцкевіча трапіла бомба. Большая частка экспазіцыі і сам будынак былі знішчаны. Адбудаваны зноўку музей быў ужо ў БССР. 26 лістапада 1955 года ў год 100-годдзя з дня смерці паэта абноўлены дом-музей быў зноў адкрыты. У пачатку 1990-х у музеі была праведзена рэканструкцыя - сам дом-музей і навакольнае яго тэрыторыя набылі выгляд шляхецкай сядзібы XIX стагоддзя. Дом-музей Міцкевіча знаходзіцца ў самым цэнтры Наваградка і гэтак жа з'яўляецца вельмі папулярным турыстычным аб'ектам.
33. Але не толькі на развіццё турызму ішлі дзяржаўныя грошы. Ў Другой Рэчы Паспалітай пільную ўвагу надавалі развіццю адукацыі. За міжваенны дзесяцігоддзі колькасць вучняў школ у Наваградскім ваяводстве патроілася. Праўда, абсалютная большасць навучальных устаноў таго часу вяло навучанне на польскай мове, нягледзячы на вялікую колькасць носьбітаў беларускай мовы сярод насельніцтва ў рэгіёне. Адна з польскіх гімназіяў Наваградка знаходзілася недалёка ад замкавай гары. Мяркуючы па архітэктурнаму стылю, будынак гімназіі быў пабудаваны ў другой палове 1930-х гадоў, калі сярод польскіх архітэктараў быў папулярны стыль функцыяналізм, які мае падабенства з савецкім канструктывізмам. Недалёка ад месца, выяўленага на фатаграфіі, знаходзілася Наваградзкая беларуская гімназія - адна з нешматлікіх навучальных устаноў Польскай Рэспублікі, дзе заняткі праводзіліся ў асноўным на беларускай мове.
34. Сёння ў будынку былой польскай гімназіі размяшчаецца Наваградская сярэдняя школа №2.
35. За гады, якія Навагапдак правёў у статусе ваяводскага, горад так і не стаў буйным эканамічным і прамысловым цэнтрам. Многія змены таго перыяду насілі хутчэй касметычны характар і не змаглі пераламаць ход гісторыі і вярнуць былой сталіцы ВКЛ згубленую веліч. Але, тым не менш, гэтая старонка гісторыі Наваградка на сённяшні дзень уяўляе вялікую цікавасць для даследчыкаў і турыстаў. Рэалізаваныя ў горадзе за 1920-я 1930-я гады архітэктурныя праекты з'яўляюцца рэдкім для Беларусі прыкладам міжваеннага дойлідства і носяць часам унікальны характар.
36. Сёння ўсё больш і больш турыстаў прыязджае ў Наваградак не толькі для таго каб убачыць старажытныя храмы і руіны велічнага замка, але і для таго каб вывучыць пласт міжваеннай архітэктуры горада. Магчыма, для развіцця большай турыстычнай прывабнасці горада, мясцовым уладам варта надаць больш увагі захаванню гэтых унікальных пабудоў.
