Даширабдан Батожабай. Төөригдэhэн хуби заяан (компьютерный набор оригинала 1958 года)
Январь һарын ян гэмэ хүйтэндэ хара баабгайһаа жаргалтай амитан гэжэ Байгал шадар байха аабы даа... Гүнзэгы эшээндээ тэрээ орошоод, һанаа амархан һабараа долёожо хэбтэхэ бшуу! Харин тиихэдэ, хамаг газар дэлхэй, ой модон хүбэнэг саһаар хушагдаад, гол горхон зузаан мүльһэндэ баригдаад, шуурга һалхин тала хээгуур эзэрхэн шууяжа байнал! Жэжэхэн шубууд бээрэжэ, уурхайгаа бэдэрэн хосорнод. Гансал мэхэтэй торхируунууд саһа нүхэлэн хорожо, бэеэ абардаг юм. Гуринха шаазгайнууд айл бүхэнэ газаагуур үймэлдэн, үүсын һэбһэ тоншодог дзэрэһээ, даарадаггүй байжа болоо. Хамар аманһаа шодогор мүльһэ һанжууланхай, сагаан сэн болошоһон эмээл моритой хүнүүд үбэлэй хобхо харгыгаар хойшо урагшаа гүйлгэлдэнэд. Айлһаа айл хурэтэр, хотонһоо хотон хурэтэр: «Далай ламын багша Туваан хамба манай нютаг морилоо!» «Агын дасан ошожо хамбые бараалхагты!» гэһэн үгэнүүд Агын талаар сахилгаан түргэнөөр тараба.
...Үглөөдэрынь болоходо Агын дасан шадарай сагаан саһанда хушаатай нэмжээ тала хэдэ мянган моридой хүлдэ гэшхэгдэн, хара шоройдо зуурашоод байгаа бэлэй. Хожомдожо бүуһан холын нютагай зон дасанай гудамжаар даршалдан, өөдэ уруугаа сүбанад. Нэгэ жэгдэ тобхогорхонууд модон гэрнүудые хааһан үндэр хашаагай ханаһаа уяжархёотой мэридһоо уурал һабана. Торгон дэгэлтэй басагад бэреэд, хахархай хубсаһатай барлагүуд гэр бараанда ороно гаранад. Тэдэнэр арһан туламтай, туулмагтай, мүн саарһааршьс орёоһон тоһо мяха оруулжа ламанарта угэнэд ха юм. Тогоогоор дуүрэн эдеэ шанажа, уурал хуншүү соо халуудашаһан хубарагууд, өөдэ уруугаа гүйлдэнэ.
Уданшьегүй, лама габжанар бараг зиндаагай баяд ноёдтой хамта банша бууза эдижэ садабад. Хүдөө малшад гэртэһээ асарһан мяхаяа шанажа эдинэд, үгытэй гуйраншад эдэ олоной үлөөһэн яһа бүлхн мэрэхэһээ гадна, хооһон шүлэ уужа жарганад.
Зуу гаран тобхогорхонууд модон гэрнуудэй дундаһаа, огторгой өөдэ дүүлин бултайһан гурбан дабхар сагаан дасанай орой дээрэһээ гурбан алдын ута үхэр буреэ улеэхэдэ, аяар холуур сууряатан соностодог һэн. Эгээл мүнөө энэ дасанай хитагар эрмэгтэй алталмал орой дээрэ үхэр бүреэнүүдые гаргажа, дүрбэн зуг тээшэнь ламанар үлеэбэд. Туваан хамбые бараалхаха гэжэ дасанай бүхы зүгһөөнь хамаг зон субажа захалнад. Модо угалзатуулжа һиилэһэн ехэ дасанай үүдэндэ үданшьегүй үй түмэн зон сугларшоод байгаа һэн. Эгээл урда захаарнь дасанай ламанар, дээдэ знндаагай баяд ноёд олбог дээгүүр жэрылдэн һууба. Тэдэнэй арада хүл дээрээ зогсоһон хара зон хорёодо хаагдаһан адуу мал мэтэ хашасалдана. Хоёр хүүгэдтэй һамгаяа дахуулһан Аламжа бултанһаа ехээр буян хэхые оролдон нангин шүтөөншэ Туваан хамбаһаа адис абажа, нүгэлөө арюудхаха һанаатай зоной дундуур хаха түрин урагшаа жудхэжэ ябаба. «Хиирээ гуш?», «Бидэ баһал адис хүртэхэ гэжэ байна бэшэ гүбди!» гээд, хэнтэг зариман хараал шэрээл табинад. Зарим мундуу хубуүд зам дээрэнь нюргаяа үрижэ зогсоод, хажуү тээшээ худэлхэгүй гэжэ оролдонод ха. Бар хусэтэй Аламжа, нэгэшье хундэ харюу үгэнгүй, хэлэгүй тэнэг юумэдэл. урагшаа дуүлижэл дуүлижэл ябана. Тиин олон дабхар олбог дээгүүр һууһан баяд ноёдой арада ерээд зогсошобо.
Дасанай ургэн улаан үүдэн хоёр тээшээ нээгдэжэ, олбогуудые бариһан арбаад хубараг һубарилдан, нара зуб гороо хэһэн бэсэрээ, олбогуудаа нэгэ газарта ебхытэр ябталжархинад.
«Нангин шүтөөншэ Далай Ламын багшаһаа аднс абахадаа, наһаараа гэр бараагуй зобохоёо болихол байхаб!» гэжэ этигэһэн Аламжа «Яахадаад, байза, бултанһаа урид хамба ламаһаа адис абаад орхихомни ааб» гэжэ шэбшэжэ байгаа һэн. Үйиһөө үнгэржэ ябаһан нарай үхибүү тэбэриһэн һамганиинь һүзэглэһэн номгон нюдөөрөө дасанай үүдэ шэртэнэ. Аламжын тушаа урда дабшалжа һууһан Намдаг баян хүзүүгээ үлылгэн аман соогоо маани уншана. «Бултанһаа ехэ ноён болохо болтогойб, хамагһаа олон малтай болохо болтогойб!» гээд, тэрэнэй хажууда һууһан гулбаа ноён шэбэнэжэ һууна. Сэхыень хэлэхэдэ, энэ олбог дээгуүр жэрылдэжэ һууһан зон һанаһан һаналаа сэхэ хэлээшьегүй һаа, баян зөеритэй, ехэ ноёной зэргэтэй болохын абарал эрижэ байнад ха юм. Харин Аламжын хажууда зогсожо байһан Намдаг баянай тарган шара һамган нюдэнһөө уһа гуйлгэнхэй, тон ондоо үгэнүүдые шэбэнэнэ. Наһаараа түрөөгуй энэ байтаһан һамган, Туваан хамбаһаа ури хуүгэдые эрижэ адис хүртэхэеэ ерээ. Тэрэ һамганай арада байһан туранхай хара эхэнэр, мүн лэ өөртөөл хамаатай асуудал шэбшэжэ байһан хэбэртэй. Дүшэ шахатараа хадамда гаража ядашаһан, бага тэнэгшэг гэлсүүлдэг энэ эхэнэр. Туваан хамбаһаа үбгэниие гуйхаяа һанаа бэзэ гэжэ таниха зариман шоглон хөөрэлдөөд абана. Эхынгээ гарһаа шанга баряад зогсоһон долоо наһатай Булад хүбүүхэн толгойдоо ямаршье бодол хадагалангүй, «амиды бурханай» гаража ерэхые эзэлүүдгүй хүлеэнэ. Тэндэ араар түригдэһэн һохор дохолон зонууд, юун тухай бодоно хаб? Наһаараа архи хаарта намнаһан хүнүүд, наймаа аралжаа бэдэрээшэд ямар юумэ бодожо байна хаб? Элдэб үбшэндэ дарагдашаһан зонууд, һүүлшынгээ хүсэ эршэдхэн Туваан хамбаһаа буян гуйхаяа ерээд ха юм, мүн тэдэнэршье айхабтар ехэ гуйлтатай нюдөөр энэ ламын гаража ерэхые хулеэжэ байгаа һэн. Хамаг зоной арада бурханда һүзэггүй Шара Дамба гэһэн алдартай хүн, зорёон бэеэ харуулха гэһэн юумэндэл, нюргаа үргэлөөд, һанаа амархан зогсожо байгаа һэн.
Торгон хушалтатай шара жууза соо һуунхай Туваан хамбые тэлэһэн зургаан ламанар аргаахан гаража ерэбэд. Хамаг зон үхэр малай бархиралдаһан мэтээр шууялдан. малгайнуудаа абаад, толгойгоороо газар наншахаһаа нааша дохибод. Һүгэдэжэ байһан тэдэ зоной өөдөө ундыхэдэнь, Агын тайшаа Намсарай ноён Туваан хамбын зүүн хажууда бии болоһон байба. Хухэ торгон дэгэл дээгүүрээ улаан бэһэ бэһэлжэ, ута мүнгэн хутага урдаа хабшууланхай энэ хүниие харахада, зүтөөргүй һүртэй байгаа һэн. Тиигээдшье морхогод гэһэн һарюу хамарайнь узуурта шэргэшэһэн нюдэд дээрэнь ёрбойлдожо байгаа ута үһэтэй нидхэнүүдынь, тэрэнэй шарайе гансата хүйтэрүүлнэ. Үхэһэн мориной таха хүлһөөнь хангилжа абаха болоод, алтан шүдэтэй хүнэй наһа барабал, хүүр дээрэнь һүни ошожо шүдыень хулууха ба хара бэеһээ зөөриеэ харамнажа, хуухалһан үхэрэй арһаар шүлэ гаргажа эдидэгыень мэдэхэ зон: «Намсарай ноён, нёлбоһон нёлбоһоео һөөргэнь абажа эдихэдээ болохо», гэлсэдэгшье һаа, Ага соо үзүүр баян болоһон тайшаа ноёной урда бүгэдэ һүгэдэхэ уялгатай болодог бэлэй. Тиихэдэ Туваан хамбын баруун хажууда досоошоо һуүшаһан шанаатай, малаан толгойтой хүн зогсожо байба. Тэрэ хүнэй набтархан бэетэйшье һаань, мүрэ дээрэнь тэбхылдэһэн аягын шэнээнүүд эполедүүдыень хажуу тээнь һанжажа байгаа мүнгэ һиилэһэн хуйтай һэлмыень харахада, мүнөөхимнай айхабтар һүртэй боложо үзэгдээ һэн. Энэмнай Туваан хамбые шиидхэхэеэ ерэһэн генерал-адъютант барон Корф мүн гээшэ.
Арад зон бүгэдээрэн нэбшэгэрээрээ дахин газар тулахаһаа нааша дохибод. Уданшьегүй, һүгэдэжэ байһан зоной толгойгоо үргэхэдэнь, хоёр тээгээ барюултай томо гэгшын зэд тогоо асаржа Туваан хамбын урда табижархиһан байба. Тэндэ байһан мүргэлшэд, нэгэнтэ бэшэ энэ тогоон дотор мунгэ алтаяа үргэһэн дээрэһээ, гайхал болонгүй ямар ушартайгаар энэ тогооной бии болоһые мэдэжэ байгаа һэн. Тэрэ тогооной хоёр хажууда дэбдигдэһэн олбогууд дээрэ Агын дасанай шэрээтэ Самбуу лама хоёр дабшалжа һуубад. Самбуу ламын эбэр дээрэ табяатай ебхэгэр саарһа хараһан хүнүүд баһашье гайхашаа барабагүй. Энэ саарһан дээрэ мүргэлшэдэй үргэһэн адуу мал бэшэдэг байгаа бшуу. Һуүлшынгээ ганса үнеэ үргэжэшье үзэһэн зонууд эндэ байжа болоо. Һүзэглэһэн мургэлшэд дахин һүгэдэжэ, гурбадахияа газар һабардан тонгоршообод.
Набтархан бэетэй, хурса сагаан шарайтай Туваан хамба нимгэн уралаа таһа зуужархёод һууна. Эндэ сугларһан зон гурба мүргэһэнэйнгөө һүүлээр, һубарилдан зогсоод, хамба ламаһаа адис абаха ёһотой юм. Бурханай орон болохо Һасаһаа ерэһэн Далай Ламын ахалагша багша Туваан хамбын адиста хүртэһэн хүнэй һанажа ябаһан һанал хэрэг боложо бүтэхэ ёһотой гэдэг юм бшуу. Мун тиихэдэ наһа үеэрээ хэһэн бузар нүгэлынь һалажа, хамшаг үбшэниинь бэеһээнь зайсаха ёһотой гэдэг ха юм. Анха сагта Туваан лама Агын дасанай шэрээтэ байһанаа; Түгэд ороной Брайбун хиид руу һургуулида ошоһон байгаа. Хэдэн жэл тугэд хэлэ үзэжэ, һаарамбын нэрэ зэргэтэй хамба лама болоходонь, бухы буряад дасангуудта энээнииень тэмдэглэжэ ехэ найр хэһэн юм. Мүнөө Туваан хамбын юундэ нютагаа бусажа ерэһэн тухайнь арад зон бүгэдээрэн дуулаһан байба. Байгалай үмэнэдэхи буддын шажантай буряадуудые хэрээһэн шажанда орохыень хүсөер баалахадань, тэрээндэ эсэргуусэһэн ламанар Далай Ламада гомодол оруулһан юм. Арбан гурба дугаар Далай Лама Байгалай үмэнэдэхи генерал-губернаторта тусгаар хандалга бэшэжэ, Туваан хамбые эльгээһэн байгаа. Теэд буряад нютагтаа ерэһэн хамба лама ажалаа бүтээхэһээ гадна, Байгалай умэнэ шэнэ дасангуудые бариха зүбшөөрэл генерал-губернаторһаа абажа, мэнэ һая Петербургһээ ерэһэн генерал-адъютант барон Корфтой танилсажа, тэрэ ноёндо үдэшүүлжэ ябана ха юм!
Сэхыень хэлэхэдэ, буддын шажал сагаан хаанда хэрэгтэй байгаа. Сибирь худар сүлэгдэһэн декабристнуудһаа эхилээд, революционно демокрадууд, һүүлэй уедэ сулэгдэһэн революционернууд, каторгын полягууд буряад зоной дунда хаанда эсэргуу үзэл ойлгуулхаһаа гадна, толюур барлаг зониие саг ургэлжэ хамгаалхые оролдодог һэн. Һуулэй жэлнүүдтэ баяд ноёдой амбаарнуудые галдаха болоод, газар уһаа буляалдажа хёмороо татаха гу, али хаанай засагта тулэдэг алба тулэбэриеэ угэхэһөө арсаха мэтын элдэб ябадалнууд нэгэнтэ бэшэ болоһон юм. Арадай ангиин тэмсэлые унтараан, хамаг зониие харанхы мунхаг зандань байлгажа: зоргоороо мулжэхэ гэһэн зорилготой хаанай засагта хэлэшэгүй туһа хургэхэ шадалтай ламын шажаниие зандань улөөхэһөө гадна, шэнэ дасан барихыень зүбшөөһэн ушар хадаа ородой хаанай политикын нэгэн тала болоно бшуу. Тиигэбэшье, һүзэг ехэтэй арад зон: «Ородой хаан - шажанииемнай үгы хэхэ гээгүй юм байна» гэжэ ойлгоһон дээрэһээ, энэ ерээд байһан Туваан хамба ба генерал-адъютант барон Корфдо айхабтар ехэ баяртайгаар доро дохин һүгэдэжэ байгаа бэлэй.
Тала дайдаар нүүжэ ябадаг буряадуудай дунда нэгэ суглаа хэхэ гэбэл, зониие суглуулха аргагуй ба хэрэгтэй хүнэй байбал, саг болзор соонь бэдэржэ олохын аргагуй байдалые һайн мэдэхэ генерал-адъютант барон Корф гансахан үдэрэй болзор соо үлгытэй ухибуүдһээ эхилээд, үндэр наһатай хүгшэд үбгэд хурэтэр сугларһан буряадуудай дохижо һүгэдэжэ байхые харахадаа, унэншэжэ ядаа һэн. Ламын шажанай али тухай туһатай байхые нюдөөрөө хараһан барон Петербург дээрэшье дасан барихада хамаагуй байгаа ха гэжэ досоогоо шэбшэжэ байгаа бэлэй. Урдуур байһан баяд ноёд Туваан хамбаһаа хамагһаа туруун адис хуртээд; ехэ дасаниие нара зуб гороолон саашаа ошожо захалбад. Бултанһаа ехээр һүзэглэнхэй, гараа дээрэ наманшалһан Аламжын урагшаа алхахатай хамта, хоёр сарбуудань хүнууд аһалдашаба. Аламжын ехээр сошоод харан гэхэдэнь, полициин урядник Пустяков, дасан дээрэ байдаг Шаргай хоёр хэлэгүй үхэрнууд мэтэ шииганалдан барьягар томо гарайнь сарбууда гэнжын замагтай бугааг умэдхуулжэ байбад.
- Юун болооб? - гээд, Аламжа гараа угзаран абаха гэхэдэнь, гарынь гэнжэлэгдэшэһэн байба.
- Яба! Урагшаа яба! - гээд, полициин хоёр хүйхэрнүүд хойноһоонь үдьхэлэн, Аламжые урдаа туубад.
- Аба-а, аба-а!.. Абыемнай абаашабал! - гэжэ хүтэлөөд байһан Булад хүбүүнэйнгээ хашхархада, нарай үхибуу тэбэреэд дохижо байһан Жалма гэдэргээ эрьебэ. Шоргоолжон мэтэ исалһан зоной дундуур Аламжын түнтэгэр шанаанууд харагдахадал гээд, угы болошобо. Юунэйш болоһые мэдээгүй һамган хэлэхэ үгэгүй, гараа миил арбагашуулһaap гээгдэбэ.
«A-а, танай үбгэн орохо гэртэй болобо бы!» гэһэн абяа дуулаһан Жалмын гэдэргээ эрьехэдэн: үнэгэнэй арһан малгай гартаа бариһан Намдаг баян енгүүтэйгээр энеэбхилжэ байба. Шатанхай модоной түгэсэг шэнги үжэнхэй хара шүдэнүудынь ирзайлдажа, зэбүүдэһэ хүргэнэ.
- Ноёдоор үһөөтэй хүн толгойгүй, нохойтой үһөөтэй хүн хормойгүй гэһэн юм! - гээд, Намдаг ноён Жалмын нюур тээшэ хортонгоор тогтон хараад саашаа ябашаба.
Аламжын һамганай сабшуур сагааханууд шүдэд бултаг гэлдээд: «Нохос!» гэжэ хашхарха дураниинь хүрэбэшье, бэеэ барин зогсоо һэн. Сүлэлгэһөө тэрьедэһэн хүнэй хээрэ саһан соо зууража хэбтэхэдэ, адуу манажа ябаһан Аламжын оложо асарһые Жалма гансата һанаадхиба. Мэхэтэй Намдаг баянай тэрэ хүниие мэдэһэн тухай шэбшэхэдээ: «Лаб лэ энэ бузар хоблоо!» гээд, хашхарха дураниинь хүрэнэ.
1864 ондо ород арадай хубисхалша демократ Чернышевский Петербургһээ Сибирь худар сүлэгдэһэн байга. Чернышевскиие Петербургынь бусаажа, Шлиссельбургска хэрэм соо хооһоор хаажа тамалха гэһэн захиралтатай гэжэ жандармын капитанай хубсаһа үмдөөд, Вилюйскэ исправнигта ошожо, хубисхалша демокрадые сүлэлгэһөөнь тэрьедүүлхэ гэһэн бодол Технологическэ институдэй студент Мышкинэй толгойдо түрэбэ. Энэ түсэбэйнгөө амжалтатай дүүрэхэ байһандань этигэһэн Мышкин аяншан боложо Эрхүү хото ерэжэ, нэгэ хэдэн һара эндэ байгаад, һуулэй һүүлдэ жандармын корпуста абтажа шадаһан юм. Уданшьегуй нютагаа бусаха болобоб гэһэн шалтагаан дурдажа ажалһа а сүлөөрөөд, Вилюйскэ городок ябашоо һэн ха. Үнэндөө, Мышкин гээшэ айхабтар зоригтой, хурса, шэг шарайгаар һайхан, уран үгэтэй хун бэлэй. Гэбэшье, Вилюйскэ исправник энэ офицерые шарайшалаад байхадаа, айхабтараар һэжэг түрэһэн байгаа. Үглөө үглөөгүүрнь сай уужа байхадаа, Якутскдахи генерал-губернатор Черняевай үнэмшэлгэгүйгөөр Чернышевскиие табихагүйб гэжэ исправник соносхобо.
- Зай, яахаб! - гээд, Мышкин һанаа амарханаар харюусаба һэн ха. - Би мүнөөдэртөө ошожо, губернаторһаа үнэмшэлгэ асарха болоо бэзэб!
Мышкиниие һэжэглэһэн исправник хоёр солдат ами сахигшадые абажа ябахыень дурадхаба ха. Мышкин яахаш аргагуй хоёр солдадуудтай хамта Якутска губернаторта ошохо гэжэ гараһан аад, замдаа тэдэ хоёрһоо тэрьелжэ, Ленэ мүрэнэй эрьеын буртаг ой хүбшөөр долоон хоног тэнээ зайгаа һэн. Бэдэрүүл хэжэ полицынхид Мышкиниие бариһан байгаа. Тиигэжэ тусэблэһэн түсэбөө дүүргэнгүй Мышкин Трубецкэ бүхэлэлтэдэ хаягдажа, хожомоо хэдэн олон харанхы хара шорониие дамжа дамжаһаар Ага нютагта дүтэхэн байһан шулуу нүүрһэнэй Карийска уурхай хүрэжэ ерээ һэн. Эндэһээ Мышкин дахин зугадажа, Агын талаар гүйһэн байгаа. Теэд хубсаһа хунар муутай хүн үбэлэй хүйтэндэ юун удаан тэсэхэ һэм даа. Хээрэ зууража ухэхэ болоходоо Мышкин һүүлшынгээ хүсэ суглуулан хашхарһан байгаа. Һүни адуу манажа ябаһан Аламжа һүлэмхихэн оог хашхараа дуулажа, хүр саһан соо шүдэеэ зуулдашоод үхэжэ хэбтзһэн хүниие оложо, гэртээ асарһан байгаа. Талын буряадай гэр соо мэдээ ороходоо Мышкин, Аламжатанда намтараа хөөрөө һэн. Тиигээдшье, гэрэй эзэнэй сэдьхэл һанаа хүдэлгэхэгүй гэжэ бодоһон байгаа һааб даа. Гансал Аламжын хахархай хүдэһэн дэгэлээ үгэхэдэнь, нюдөөрөө уһа гүйлгэн, тэрэнэй ёнтогор хасарыень хэды дахин таалаа һэн.
Мүнөө Жалма эгээл тэрэ Мышкинай таалаһан ёнтэгор хасарыень зоной толгой дээгүүр дутаг ядаг хараад алдажархиба ха юм!
Туваан хамбын урда табяатай зэд тогоон соо алта мүнгэн хахадһаа дээшэ боложо эхилбэ. Самбуу ламын эбэр дээрэхи саарһанай хахадтань шахатар: хони, тугал, үнеэ, мори гэхэ мэтын мал үгэһэн зоной нэрэнүүд бэшэгдэшоод байба.
Үргэлжэлынь хожом гараха._____________________________________________________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте, исключая всяческую коммерческую выгоду, но оставляя добровольную поддержку читателей набора, корректуры, верстки текста, а также комментариев в свете нового осмысления произведения в XXI веке, а также нового перевода - моб. банк 8-924-516-81-19 карта 4276 7400 1903 8884). Даширабдан Батожабай - национальное достояние!
...Үглөөдэрынь болоходо Агын дасан шадарай сагаан саһанда хушаатай нэмжээ тала хэдэ мянган моридой хүлдэ гэшхэгдэн, хара шоройдо зуурашоод байгаа бэлэй. Хожомдожо бүуһан холын нютагай зон дасанай гудамжаар даршалдан, өөдэ уруугаа сүбанад. Нэгэ жэгдэ тобхогорхонууд модон гэрнүудые хааһан үндэр хашаагай ханаһаа уяжархёотой мэридһоо уурал һабана. Торгон дэгэлтэй басагад бэреэд, хахархай хубсаһатай барлагүуд гэр бараанда ороно гаранад. Тэдэнэр арһан туламтай, туулмагтай, мүн саарһааршьс орёоһон тоһо мяха оруулжа ламанарта угэнэд ха юм. Тогоогоор дуүрэн эдеэ шанажа, уурал хуншүү соо халуудашаһан хубарагууд, өөдэ уруугаа гүйлдэнэ.
Уданшьегүй, лама габжанар бараг зиндаагай баяд ноёдтой хамта банша бууза эдижэ садабад. Хүдөө малшад гэртэһээ асарһан мяхаяа шанажа эдинэд, үгытэй гуйраншад эдэ олоной үлөөһэн яһа бүлхн мэрэхэһээ гадна, хооһон шүлэ уужа жарганад.
Зуу гаран тобхогорхонууд модон гэрнуудэй дундаһаа, огторгой өөдэ дүүлин бултайһан гурбан дабхар сагаан дасанай орой дээрэһээ гурбан алдын ута үхэр буреэ улеэхэдэ, аяар холуур сууряатан соностодог һэн. Эгээл мүнөө энэ дасанай хитагар эрмэгтэй алталмал орой дээрэ үхэр бүреэнүүдые гаргажа, дүрбэн зуг тээшэнь ламанар үлеэбэд. Туваан хамбые бараалхаха гэжэ дасанай бүхы зүгһөөнь хамаг зон субажа захалнад. Модо угалзатуулжа һиилэһэн ехэ дасанай үүдэндэ үданшьегүй үй түмэн зон сугларшоод байгаа һэн. Эгээл урда захаарнь дасанай ламанар, дээдэ знндаагай баяд ноёд олбог дээгүүр жэрылдэн һууба. Тэдэнэй арада хүл дээрээ зогсоһон хара зон хорёодо хаагдаһан адуу мал мэтэ хашасалдана. Хоёр хүүгэдтэй һамгаяа дахуулһан Аламжа бултанһаа ехээр буян хэхые оролдон нангин шүтөөншэ Туваан хамбаһаа адис абажа, нүгэлөө арюудхаха һанаатай зоной дундуур хаха түрин урагшаа жудхэжэ ябаба. «Хиирээ гуш?», «Бидэ баһал адис хүртэхэ гэжэ байна бэшэ гүбди!» гээд, хэнтэг зариман хараал шэрээл табинад. Зарим мундуу хубуүд зам дээрэнь нюргаяа үрижэ зогсоод, хажуү тээшээ худэлхэгүй гэжэ оролдонод ха. Бар хусэтэй Аламжа, нэгэшье хундэ харюу үгэнгүй, хэлэгүй тэнэг юумэдэл. урагшаа дуүлижэл дуүлижэл ябана. Тиин олон дабхар олбог дээгүүр һууһан баяд ноёдой арада ерээд зогсошобо.
Дасанай ургэн улаан үүдэн хоёр тээшээ нээгдэжэ, олбогуудые бариһан арбаад хубараг һубарилдан, нара зуб гороо хэһэн бэсэрээ, олбогуудаа нэгэ газарта ебхытэр ябталжархинад.
«Нангин шүтөөншэ Далай Ламын багшаһаа аднс абахадаа, наһаараа гэр бараагуй зобохоёо болихол байхаб!» гэжэ этигэһэн Аламжа «Яахадаад, байза, бултанһаа урид хамба ламаһаа адис абаад орхихомни ааб» гэжэ шэбшэжэ байгаа һэн. Үйиһөө үнгэржэ ябаһан нарай үхибүү тэбэриһэн һамганиинь һүзэглэһэн номгон нюдөөрөө дасанай үүдэ шэртэнэ. Аламжын тушаа урда дабшалжа һууһан Намдаг баян хүзүүгээ үлылгэн аман соогоо маани уншана. «Бултанһаа ехэ ноён болохо болтогойб, хамагһаа олон малтай болохо болтогойб!» гээд, тэрэнэй хажууда һууһан гулбаа ноён шэбэнэжэ һууна. Сэхыень хэлэхэдэ, энэ олбог дээгуүр жэрылдэжэ һууһан зон һанаһан һаналаа сэхэ хэлээшьегүй һаа, баян зөеритэй, ехэ ноёной зэргэтэй болохын абарал эрижэ байнад ха юм. Харин Аламжын хажууда зогсожо байһан Намдаг баянай тарган шара һамган нюдэнһөө уһа гуйлгэнхэй, тон ондоо үгэнүүдые шэбэнэнэ. Наһаараа түрөөгуй энэ байтаһан һамган, Туваан хамбаһаа ури хуүгэдые эрижэ адис хүртэхэеэ ерээ. Тэрэ һамганай арада байһан туранхай хара эхэнэр, мүн лэ өөртөөл хамаатай асуудал шэбшэжэ байһан хэбэртэй. Дүшэ шахатараа хадамда гаража ядашаһан, бага тэнэгшэг гэлсүүлдэг энэ эхэнэр. Туваан хамбаһаа үбгэниие гуйхаяа һанаа бэзэ гэжэ таниха зариман шоглон хөөрэлдөөд абана. Эхынгээ гарһаа шанга баряад зогсоһон долоо наһатай Булад хүбүүхэн толгойдоо ямаршье бодол хадагалангүй, «амиды бурханай» гаража ерэхые эзэлүүдгүй хүлеэнэ. Тэндэ араар түригдэһэн һохор дохолон зонууд, юун тухай бодоно хаб? Наһаараа архи хаарта намнаһан хүнүүд, наймаа аралжаа бэдэрээшэд ямар юумэ бодожо байна хаб? Элдэб үбшэндэ дарагдашаһан зонууд, һүүлшынгээ хүсэ эршэдхэн Туваан хамбаһаа буян гуйхаяа ерээд ха юм, мүн тэдэнэршье айхабтар ехэ гуйлтатай нюдөөр энэ ламын гаража ерэхые хулеэжэ байгаа һэн. Хамаг зоной арада бурханда һүзэггүй Шара Дамба гэһэн алдартай хүн, зорёон бэеэ харуулха гэһэн юумэндэл, нюргаа үргэлөөд, һанаа амархан зогсожо байгаа һэн.
Торгон хушалтатай шара жууза соо һуунхай Туваан хамбые тэлэһэн зургаан ламанар аргаахан гаража ерэбэд. Хамаг зон үхэр малай бархиралдаһан мэтээр шууялдан. малгайнуудаа абаад, толгойгоороо газар наншахаһаа нааша дохибод. Һүгэдэжэ байһан тэдэ зоной өөдөө ундыхэдэнь, Агын тайшаа Намсарай ноён Туваан хамбын зүүн хажууда бии болоһон байба. Хухэ торгон дэгэл дээгүүрээ улаан бэһэ бэһэлжэ, ута мүнгэн хутага урдаа хабшууланхай энэ хүниие харахада, зүтөөргүй һүртэй байгаа һэн. Тиигээдшье морхогод гэһэн һарюу хамарайнь узуурта шэргэшэһэн нюдэд дээрэнь ёрбойлдожо байгаа ута үһэтэй нидхэнүүдынь, тэрэнэй шарайе гансата хүйтэрүүлнэ. Үхэһэн мориной таха хүлһөөнь хангилжа абаха болоод, алтан шүдэтэй хүнэй наһа барабал, хүүр дээрэнь һүни ошожо шүдыень хулууха ба хара бэеһээ зөөриеэ харамнажа, хуухалһан үхэрэй арһаар шүлэ гаргажа эдидэгыень мэдэхэ зон: «Намсарай ноён, нёлбоһон нёлбоһоео һөөргэнь абажа эдихэдээ болохо», гэлсэдэгшье һаа, Ага соо үзүүр баян болоһон тайшаа ноёной урда бүгэдэ һүгэдэхэ уялгатай болодог бэлэй. Тиихэдэ Туваан хамбын баруун хажууда досоошоо һуүшаһан шанаатай, малаан толгойтой хүн зогсожо байба. Тэрэ хүнэй набтархан бэетэйшье һаань, мүрэ дээрэнь тэбхылдэһэн аягын шэнээнүүд эполедүүдыень хажуу тээнь һанжажа байгаа мүнгэ һиилэһэн хуйтай һэлмыень харахада, мүнөөхимнай айхабтар һүртэй боложо үзэгдээ һэн. Энэмнай Туваан хамбые шиидхэхэеэ ерэһэн генерал-адъютант барон Корф мүн гээшэ.
Арад зон бүгэдээрэн нэбшэгэрээрээ дахин газар тулахаһаа нааша дохибод. Уданшьегүй, һүгэдэжэ байһан зоной толгойгоо үргэхэдэнь, хоёр тээгээ барюултай томо гэгшын зэд тогоо асаржа Туваан хамбын урда табижархиһан байба. Тэндэ байһан мүргэлшэд, нэгэнтэ бэшэ энэ тогоон дотор мунгэ алтаяа үргэһэн дээрэһээ, гайхал болонгүй ямар ушартайгаар энэ тогооной бии болоһые мэдэжэ байгаа һэн. Тэрэ тогооной хоёр хажууда дэбдигдэһэн олбогууд дээрэ Агын дасанай шэрээтэ Самбуу лама хоёр дабшалжа һуубад. Самбуу ламын эбэр дээрэ табяатай ебхэгэр саарһа хараһан хүнүүд баһашье гайхашаа барабагүй. Энэ саарһан дээрэ мүргэлшэдэй үргэһэн адуу мал бэшэдэг байгаа бшуу. Һуүлшынгээ ганса үнеэ үргэжэшье үзэһэн зонууд эндэ байжа болоо. Һүзэглэһэн мургэлшэд дахин һүгэдэжэ, гурбадахияа газар һабардан тонгоршообод.
Набтархан бэетэй, хурса сагаан шарайтай Туваан хамба нимгэн уралаа таһа зуужархёод һууна. Эндэ сугларһан зон гурба мүргэһэнэйнгөө һүүлээр, һубарилдан зогсоод, хамба ламаһаа адис абаха ёһотой юм. Бурханай орон болохо Һасаһаа ерэһэн Далай Ламын ахалагша багша Туваан хамбын адиста хүртэһэн хүнэй һанажа ябаһан һанал хэрэг боложо бүтэхэ ёһотой гэдэг юм бшуу. Мун тиихэдэ наһа үеэрээ хэһэн бузар нүгэлынь һалажа, хамшаг үбшэниинь бэеһээнь зайсаха ёһотой гэдэг ха юм. Анха сагта Туваан лама Агын дасанай шэрээтэ байһанаа; Түгэд ороной Брайбун хиид руу һургуулида ошоһон байгаа. Хэдэн жэл тугэд хэлэ үзэжэ, һаарамбын нэрэ зэргэтэй хамба лама болоходонь, бухы буряад дасангуудта энээнииень тэмдэглэжэ ехэ найр хэһэн юм. Мүнөө Туваан хамбын юундэ нютагаа бусажа ерэһэн тухайнь арад зон бүгэдээрэн дуулаһан байба. Байгалай үмэнэдэхи буддын шажантай буряадуудые хэрээһэн шажанда орохыень хүсөер баалахадань, тэрээндэ эсэргуусэһэн ламанар Далай Ламада гомодол оруулһан юм. Арбан гурба дугаар Далай Лама Байгалай үмэнэдэхи генерал-губернаторта тусгаар хандалга бэшэжэ, Туваан хамбые эльгээһэн байгаа. Теэд буряад нютагтаа ерэһэн хамба лама ажалаа бүтээхэһээ гадна, Байгалай умэнэ шэнэ дасангуудые бариха зүбшөөрэл генерал-губернаторһаа абажа, мэнэ һая Петербургһээ ерэһэн генерал-адъютант барон Корфтой танилсажа, тэрэ ноёндо үдэшүүлжэ ябана ха юм!
Сэхыень хэлэхэдэ, буддын шажал сагаан хаанда хэрэгтэй байгаа. Сибирь худар сүлэгдэһэн декабристнуудһаа эхилээд, революционно демокрадууд, һүүлэй уедэ сулэгдэһэн революционернууд, каторгын полягууд буряад зоной дунда хаанда эсэргуу үзэл ойлгуулхаһаа гадна, толюур барлаг зониие саг ургэлжэ хамгаалхые оролдодог һэн. Һуулэй жэлнүүдтэ баяд ноёдой амбаарнуудые галдаха болоод, газар уһаа буляалдажа хёмороо татаха гу, али хаанай засагта тулэдэг алба тулэбэриеэ угэхэһөө арсаха мэтын элдэб ябадалнууд нэгэнтэ бэшэ болоһон юм. Арадай ангиин тэмсэлые унтараан, хамаг зониие харанхы мунхаг зандань байлгажа: зоргоороо мулжэхэ гэһэн зорилготой хаанай засагта хэлэшэгүй туһа хургэхэ шадалтай ламын шажаниие зандань улөөхэһөө гадна, шэнэ дасан барихыень зүбшөөһэн ушар хадаа ородой хаанай политикын нэгэн тала болоно бшуу. Тиигэбэшье, һүзэг ехэтэй арад зон: «Ородой хаан - шажанииемнай үгы хэхэ гээгүй юм байна» гэжэ ойлгоһон дээрэһээ, энэ ерээд байһан Туваан хамба ба генерал-адъютант барон Корфдо айхабтар ехэ баяртайгаар доро дохин һүгэдэжэ байгаа бэлэй.
Тала дайдаар нүүжэ ябадаг буряадуудай дунда нэгэ суглаа хэхэ гэбэл, зониие суглуулха аргагуй ба хэрэгтэй хүнэй байбал, саг болзор соонь бэдэржэ олохын аргагуй байдалые һайн мэдэхэ генерал-адъютант барон Корф гансахан үдэрэй болзор соо үлгытэй ухибуүдһээ эхилээд, үндэр наһатай хүгшэд үбгэд хурэтэр сугларһан буряадуудай дохижо һүгэдэжэ байхые харахадаа, унэншэжэ ядаа һэн. Ламын шажанай али тухай туһатай байхые нюдөөрөө хараһан барон Петербург дээрэшье дасан барихада хамаагуй байгаа ха гэжэ досоогоо шэбшэжэ байгаа бэлэй. Урдуур байһан баяд ноёд Туваан хамбаһаа хамагһаа туруун адис хуртээд; ехэ дасаниие нара зуб гороолон саашаа ошожо захалбад. Бултанһаа ехээр һүзэглэнхэй, гараа дээрэ наманшалһан Аламжын урагшаа алхахатай хамта, хоёр сарбуудань хүнууд аһалдашаба. Аламжын ехээр сошоод харан гэхэдэнь, полициин урядник Пустяков, дасан дээрэ байдаг Шаргай хоёр хэлэгүй үхэрнууд мэтэ шииганалдан барьягар томо гарайнь сарбууда гэнжын замагтай бугааг умэдхуулжэ байбад.
- Юун болооб? - гээд, Аламжа гараа угзаран абаха гэхэдэнь, гарынь гэнжэлэгдэшэһэн байба.
- Яба! Урагшаа яба! - гээд, полициин хоёр хүйхэрнүүд хойноһоонь үдьхэлэн, Аламжые урдаа туубад.
- Аба-а, аба-а!.. Абыемнай абаашабал! - гэжэ хүтэлөөд байһан Булад хүбүүнэйнгээ хашхархада, нарай үхибуу тэбэреэд дохижо байһан Жалма гэдэргээ эрьебэ. Шоргоолжон мэтэ исалһан зоной дундуур Аламжын түнтэгэр шанаанууд харагдахадал гээд, угы болошобо. Юунэйш болоһые мэдээгүй һамган хэлэхэ үгэгүй, гараа миил арбагашуулһaap гээгдэбэ.
«A-а, танай үбгэн орохо гэртэй болобо бы!» гэһэн абяа дуулаһан Жалмын гэдэргээ эрьехэдэн: үнэгэнэй арһан малгай гартаа бариһан Намдаг баян енгүүтэйгээр энеэбхилжэ байба. Шатанхай модоной түгэсэг шэнги үжэнхэй хара шүдэнүудынь ирзайлдажа, зэбүүдэһэ хүргэнэ.
- Ноёдоор үһөөтэй хүн толгойгүй, нохойтой үһөөтэй хүн хормойгүй гэһэн юм! - гээд, Намдаг ноён Жалмын нюур тээшэ хортонгоор тогтон хараад саашаа ябашаба.
Аламжын һамганай сабшуур сагааханууд шүдэд бултаг гэлдээд: «Нохос!» гэжэ хашхарха дураниинь хүрэбэшье, бэеэ барин зогсоо һэн. Сүлэлгэһөө тэрьедэһэн хүнэй хээрэ саһан соо зууража хэбтэхэдэ, адуу манажа ябаһан Аламжын оложо асарһые Жалма гансата һанаадхиба. Мэхэтэй Намдаг баянай тэрэ хүниие мэдэһэн тухай шэбшэхэдээ: «Лаб лэ энэ бузар хоблоо!» гээд, хашхарха дураниинь хүрэнэ.
1864 ондо ород арадай хубисхалша демократ Чернышевский Петербургһээ Сибирь худар сүлэгдэһэн байга. Чернышевскиие Петербургынь бусаажа, Шлиссельбургска хэрэм соо хооһоор хаажа тамалха гэһэн захиралтатай гэжэ жандармын капитанай хубсаһа үмдөөд, Вилюйскэ исправнигта ошожо, хубисхалша демокрадые сүлэлгэһөөнь тэрьедүүлхэ гэһэн бодол Технологическэ институдэй студент Мышкинэй толгойдо түрэбэ. Энэ түсэбэйнгөө амжалтатай дүүрэхэ байһандань этигэһэн Мышкин аяншан боложо Эрхүү хото ерэжэ, нэгэ хэдэн һара эндэ байгаад, һуулэй һүүлдэ жандармын корпуста абтажа шадаһан юм. Уданшьегуй нютагаа бусаха болобоб гэһэн шалтагаан дурдажа ажалһа а сүлөөрөөд, Вилюйскэ городок ябашоо һэн ха. Үнэндөө, Мышкин гээшэ айхабтар зоригтой, хурса, шэг шарайгаар һайхан, уран үгэтэй хун бэлэй. Гэбэшье, Вилюйскэ исправник энэ офицерые шарайшалаад байхадаа, айхабтараар һэжэг түрэһэн байгаа. Үглөө үглөөгүүрнь сай уужа байхадаа, Якутскдахи генерал-губернатор Черняевай үнэмшэлгэгүйгөөр Чернышевскиие табихагүйб гэжэ исправник соносхобо.
- Зай, яахаб! - гээд, Мышкин һанаа амарханаар харюусаба һэн ха. - Би мүнөөдэртөө ошожо, губернаторһаа үнэмшэлгэ асарха болоо бэзэб!
Мышкиниие һэжэглэһэн исправник хоёр солдат ами сахигшадые абажа ябахыень дурадхаба ха. Мышкин яахаш аргагуй хоёр солдадуудтай хамта Якутска губернаторта ошохо гэжэ гараһан аад, замдаа тэдэ хоёрһоо тэрьелжэ, Ленэ мүрэнэй эрьеын буртаг ой хүбшөөр долоон хоног тэнээ зайгаа һэн. Бэдэрүүл хэжэ полицынхид Мышкиниие бариһан байгаа. Тиигэжэ тусэблэһэн түсэбөө дүүргэнгүй Мышкин Трубецкэ бүхэлэлтэдэ хаягдажа, хожомоо хэдэн олон харанхы хара шорониие дамжа дамжаһаар Ага нютагта дүтэхэн байһан шулуу нүүрһэнэй Карийска уурхай хүрэжэ ерээ һэн. Эндэһээ Мышкин дахин зугадажа, Агын талаар гүйһэн байгаа. Теэд хубсаһа хунар муутай хүн үбэлэй хүйтэндэ юун удаан тэсэхэ һэм даа. Хээрэ зууража ухэхэ болоходоо Мышкин һүүлшынгээ хүсэ суглуулан хашхарһан байгаа. Һүни адуу манажа ябаһан Аламжа һүлэмхихэн оог хашхараа дуулажа, хүр саһан соо шүдэеэ зуулдашоод үхэжэ хэбтзһэн хүниие оложо, гэртээ асарһан байгаа. Талын буряадай гэр соо мэдээ ороходоо Мышкин, Аламжатанда намтараа хөөрөө һэн. Тиигээдшье, гэрэй эзэнэй сэдьхэл һанаа хүдэлгэхэгүй гэжэ бодоһон байгаа һааб даа. Гансал Аламжын хахархай хүдэһэн дэгэлээ үгэхэдэнь, нюдөөрөө уһа гүйлгэн, тэрэнэй ёнтогор хасарыень хэды дахин таалаа һэн.
Мүнөө Жалма эгээл тэрэ Мышкинай таалаһан ёнтэгор хасарыень зоной толгой дээгүүр дутаг ядаг хараад алдажархиба ха юм!
Туваан хамбын урда табяатай зэд тогоон соо алта мүнгэн хахадһаа дээшэ боложо эхилбэ. Самбуу ламын эбэр дээрэхи саарһанай хахадтань шахатар: хони, тугал, үнеэ, мори гэхэ мэтын мал үгэһэн зоной нэрэнүүд бэшэгдэшоод байба.
Үргэлжэлынь хожом гараха._____________________________________________________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте, исключая всяческую коммерческую выгоду, но оставляя добровольную поддержку читателей набора, корректуры, верстки текста, а также комментариев в свете нового осмысления произведения в XXI веке, а также нового перевода - моб. банк 8-924-516-81-19 карта 4276 7400 1903 8884). Даширабдан Батожабай - национальное достояние!