Հայոց դասական լեզուի ոճաքերականական պարագրման մասին
Դասական լեզուի տեսութեան սեղմագիրը ներկայացնելուց յետոյ հարկ է խօսել Հայոց դասական լեզուի՝ արդի կառուցուածքային չափորոշման կամ իմ նախընտրած եզրոյթով՝ պարագրման՝ օտարաբանօրէն՝ ստանդարտացման մասին։ Հայոց դասական լեզուի արդի ոճաքերականական գործառնական պարագրումը չի հաւակնելու նրան որեւէ նոր արհեստական ձեւ կամ կաղապար պարտադրել, այլ կատարելու է երկու «տարաբեւեռ» գործառոյթ․ մի կողմից՝ զբաղուելու է առկայ ժամանակակից եզրութաբանութեան ընտելացմամբ եւ համալրմամբ, միւս կողմից՝ պարագրելու է ձեւաբանական ու բառակազմական հիմնարար եզրագծերը, որոնց անձեռնմխելի կուռ պահպանութիւնը երաշխավորելու է դասական լեզուի քերականական ու իմաստաբանական համակարգի յատկաբանական (իդիոմային) ընկալելիութեան փոխանցումը հայոց քաղաքակրթակիր հանրութեան գոյութեան յետագայ դարաշրջաններում։
Պարագրման շրջանակն ինքնին չի կարող նեղ լինել․ դասական լեզուի պատմութեան յաջորդական փուլերում ի յատ եկած զուգահեռ՝ երբեմն ճշգրտող՝ «շփոթաբարձ» կամ «միօրինակիչ» քերականական սակաւաթիւ ձեւոյթները, որոնք կառուցուածքապէս չեն խարխլում լեզուի ներքին «ընտանի» ներդաշնակութիւնը, պէտք է անվերապահօրէն ներառուեն վերոնշեալ պարագրման շրջանակում։ Հայտնի է ԺԹ դարի կէսերին Մխիթարեան միաբանութեան Վենետիկի ու Վիեննայի դպրոցների միջեւ ծագած սուր բանավէճը՝ դասական լեզուի ոճաքերականական պարագրման սկզբունքների շուրջ։ Վիեննայի դպրոցը ձգտում էր կանոնիկ պարագրումից դուրս թողնել անգամ Ե դարի երկրորդ կէսին ստեղծուած գրականութեան լեզուական առանձնայատկութիւնները, մինչդեռ Վենետիկի դպրոցը իրաւամբ նշում էր, որ այդ մօտեցումն անարդարօրէն խտրական էր՝ լեզուական իմաստով հայեցի եւ ներքուստ միանգամայն «բնակ» Զ֊ԺԳ դարերի մատենագրութեան առանցքին։ Դասական այլ լեզուների արդի գործառնութեան՝ մասնակի կամ ամբողջական վերածնութեան ռազմավարութիւնները ոչ միայն չեն անտեսել «յետդասական» շրջանի քերականական, բառապաշարային եւ եզրութաշինական ժառանգութիւնը, այլեւ որպէս ձեւաբանօրէն «հարթ» եւ շարահիւսօրէն կանոնիկ են ընդունել իրենց լեզուահամակարգերի հէնց յետդասական դրութիւնը։
Հայոց դասական լեզուի պարագայում ոճաքերականական հիմքն ինքնաբերաբար Ե դարի ոսկեղինիկ ինքնագիր եւ թարգմանական մատենագրութեան մէջ վկայուած լեզուավիճակն է՝ յետդասական շրջանի որոշ աննշան «կանոնաւորումներով» հանդերձ։ Օրինակ՝ անցեալ կատարեալ ժամանակի յոգնակի երկրորդ դէմքի ներգործաձեւ յարացոյցի ֊իք վերջաւորութեան նախընտիր գործածութիւնը՝ դասական ֊էք վերջաւորութեան փոխարէն՝ բուն հրամայականի հետ շփոթը վերացնելու նպատակով․ կամ՝ լեզուի դասական շրջանին ոչ բնորոշ՝ ձայնաւորով սկսուող անցեալ կատարեալի հիմքերին է֊ աճականի յաւելումը՝ անցեալ կատարեալ ժամանակի ներգործաձեւ յարացոյցի եզակի երրորդ դէմքում։ Անմիջապէս զգուշացնենք, որ ոսեղինիկ վիճակից նշուած շեղումները կանոնիկ էին դիտուել Հայոց դասական լեզուի առաւել քան 14֊դարեայ պատմութեան ընթացքում։ Համանման վերաբերմունք է ցուցաբերուելու ուղղագրական համակարգի պատմականօրէն կայացած «պատմական» խմբագրութեանը՝ անցեալ անկատարի ֊էի, ֊էիր, ֊էաք, ֊էիք վերջաւորութիւնների, Դանիէլ, Գալադրիէլ, Արսէն, Գուրգէն է֊ատառ անուանագրութիւնների, ի քումմէ ֊ի կրկնակ մեմագրութեանը եւ այլն։ Դասական լեզուների արդի գործառնութեան փորձը նոյնպէս վկայում է, որ բազմադարեայ գործածութեամբ կայունացած ուղղագրութիւնների «պատմական» տարբերակներն աւելի հաստատուն են, քան նախնական ուղղագրական առանձնայատկութիւնների վարկածային վերականգնումները։
Իւրաքանչիւր առաջնահերթօրէն յանձնարարուելիք տարբերակի ընտրութիւնը հիմնաւորուելու է՝ ըստ հետեւողականօրէն յղկուելիք յստակ չափորոշիչների։ Միաժամանակ, յանձնարարուելիք տարբերակները չեն կարող նուազագոյնս խոչընդոտել ազատ հեղինակային խօսքում պատմականօրէն վկայուած եւ ոճաքերականական պարագրման շրջանակում ներառուած այլ զուգահեռ ձեւերի գործածութեանը։
Պարագրման միւս ոլորտը՝ եզրութաբանութիւնն է։ Եթէ ԺԹ դարում ձեւաւորուող զոյգ աշխարհաբարների համար դասական հայերէնը բառապաշարի յղկման, համալրման եւ նոր եզրոյթների ստեղծման անսպառ աղբիւր էր, ապա ԻԱ դարում՝ որպէս լիովին կայացած ու պատկառելի եզրութաբանական աւանդոյթ ունեցող գրական լեզու, արեւելահայերէնն ու արեւմտահայերէնը դասական հայերէնի համար նոյնպէս կարող են եւ պէտք է ծառայեն որպէս եզրոյթների բնական եւ անմիջական աղբիւր։ Խնդիրը՝ աշխարհաբարի գերակայութեան շրջանում ստեղծուած որոշ եզրոյթների բառակազմութիւնն է։ Դրանց զգալի մասը միանգամայն պատճէնելի է՝ հեռախօս, հեռուստացոյց, համակարգիչ, օդանաւ, ուղղաթիռ, հրասայլ, հրթիռ եւ այլն։ Մի մասը կարօտ է բառակազմական կաղապարի դասականացման՝ նիշք՝ նիշ, գործիքադարան/գործիքակազմ՝ գործեդարան/գործեկազմ եւ այլն։ Ամենամեծ խնդիրը յարուցելու են յատկապէս տեխնոլոգիական ոլորտներին առնչուող ժամանակակից ծով փոխառութիւնները, որոնց զգալի մասն աշխարհաբարի պարագայում միանգամայն «հեշտալուր» է, բայց կատարելապէս անկիրառելի է բացարձակ եզրութաբանական ինքնուրոյնութեանը ձգտող դասական հայերէնի դէպքում։ Այստեղ, ի դէպ, տեղին է յիշել, որ Հայոց լեզուի գրական տարբերակին՝ մտաձեւի յատկաբանական ներազդմամբ միանգամայն բնորոշ բնական եզրութաշինութեան աւանդոյթի դէմ վերջին շրջանում մոլեգնող խորապէս տգէտ ու քստմնելի ծաղրուծանակը կարօտ է լրջագոյն կանխարգելիչ հակադարձութեան։