АНАТОЛЬ СЫС (ЧАСТКА ПЕРШАЯ).
У АБЛІЧЧЫ АДЧАЮ
(штрыхі да партрэта Паэта)
Ды пакуль ты яшчэ жывеш,
запалі прад Купалам сьвечку,
прачытай і спалі мой верш,
а вандалам скажы:
Я вечны!
А.Сыс
Я бачыў тых, хто каяўся духам:
з паэтаў вырасьлі яны.
Ф.Ніцшэ. “Так казаў Заратустра”
У МЯНЕ АДНА КАХАНАЯ - “ІЗАБЭЛА”
Анатоль Сыс - мой паэт.
Агульных фразаў пра Анатоля Сыса казаць ня хочацца. Не агульных, не агульнапрынятых. Дый, бадай, і ня варта. Карціць успомніць хіба што пра тое, што зьвязвае (язык не варушыцца сказаць: зьвязвала) непасрэдна мяне зь ім, зь яго невымоўнай неўтаймоўнасьцю. І, мажліва, магло б лучыць і яшчэ кагосьці іншага, кагосьці, хто быў бы з Сысам да росхрысту шчырым, як і сам Сыс з усімі… Скажу пра тое, чаму я была сьведкам, што бачыла на ўласныя вочы, чула на ўласныя вушы і адчувала ўласным сэрцам.
Зь вершамі Анатоля Сыса я спаткалася ў самым маленстве, яшчэ дашкалёнкам. Знаёмячыся з сямейнай аўдыётэкай, выпадкова знайшла колькі касэтаў з яшчэ кухоннымі варыянтамі запісаў першых беларускіх бардаў. Тамака былі і песьні на словы Сыса. Напрыклад, на верш “Вільня, 1864 год”: “Перад сьмерцю зязюля кувае, перад сьмерцю жыцьця многа зычыць…” Цяпер і не прыгадаю, хто іх выконваў. Ды адна песьня (як я пазьней даведалася, на верш “Сабака”) - пра Алеся Гаруна - асабліва ўразіла. Дала нырца ў памяць, дзе і засталася. На той момант ад пачутых словаў зрабілася балюча і страшна. А яшчэ высока. “І ўночы жудасна хтось выў - Алесь Гарун сабакам быў.”
У маёй хаце Сыса ведалі, пра Сыса ўспаміналі - і пры нагодзе, і безь яе. Мама і цётка вучылі на памяць яго вершы. (Таму мне пашэньціла мець у сваёй бібліятэцы ўсе кнігі Сыса - ад “Агменю” да “Лёну”.) Я ж не завучвала - само запаміналася: аднойчы прачытаныя радкі гучалі ўвушшу, перасьледвалі, пакуль трывала не ўваходзлілі ў падсьвядомае, пакуль не пачыналі, незалежна ад майго жаданьня, усплываць у галаве на правох маіх уласных думак. Часам так здараецца, прынамсі, у мяне, - настолькі зжываешся з чужымі радкамі, настолькі робяцца яны табе роднымі, што калі чуеш іх ад іншага чалавека, то ў першыя імгненьні лічыш, што цытуюць цябе самога. А бывае - не адразу пазнаеш і свае радкі і перапытаеш: “Чыё?..”
Бацька ж не разумеў, як можна захапляцца вечна п’яным і эпатажным эгаістам, кім бы той ні быў. Ды ўсё адно тата даваў сябе ўгаварыць на тое, каб адзначаць Каляды ў Доме літаратара, дзе правіў баль вясковы хлапчына заўсёды нападпітку з талентам далёка не местачковага калібру.
І мама, а раней і мая бабуля Валя (па кудзелі) неаднаразова перакрыжоўваліся з Сысам на працы: туды, дзе яны працавалі, часта заходзіў паэт і дзяліўся, пэўна, як і з многімі, сабою, сваімі вершамі, сваім болем.
Бабуля ўгаворвала: “Толічак, што ж ты з сабой робіш! Мо завядзі сабе дзетак - ты ж любіш дзетак. Ажаніся, Толічак, а то страціш сябе, а ты ж Богам пацалаваны! Зваж, як дзяўчаткам падабаешся… Няўжо табе ніхто не даспадобы?..” На што Сыс адмахваўся: “У мяне, Валяньціна Адамаўна, адна каханая - “Ізабэла!” [“Ізабэла” - назва віна - В.К.] І прыціскаў да грудзей пляшку.
Ніхто ня мае права жыць з Паэтам,
кахаць, пакутаваць і раўнаваць яго,
не тыя дні, калі б ён дбаў пра гэта,
не той напой, які б ён піў нагбом.
А якую хвілю змаўчаўшы, дадаваў: “Дый жыву пры зоне: кожнага разу як прыязджаю ў родны Гарошкаў, так і хаваю каго-небудзь з аднавяскоўцаў, часьцей за астатніх гінуць дзеці. Забівае іх радыяцыя. А я не хачу, каб маіх дзетак забіў Чарнобыль!” Ня ведаю, ці то такое тлумачэньне ён прыдумаў спецыяльна для маёй бабулі, ці то для сябе… Ды так ён казаў.
РАСКРЫЖАВАНАЕ ПТУШАНЯ
У ім жыў дух, што яднаў ягонае пакаленьне. Яднаў высокай ідэяй Адраджэньня, якая лунала ў паветры, якой дыхала Беларусь 90-х. Відаць, надта высокай, каб спраўдзіцца. Сыс і сябе, і свой талент, не шкадуючы, ахвяраваў на цьвінтар беларускага адраджэньня. Шчыра і апантана - усяго сябе. Ён жывіў сваёй моцаю тых, каму не ставала ўласнае сілы, каб казаць, каб дзейнічаць. Ён “спыняў натоўпу рух, каб гаварыць аб народзе”. У Сысе люстраваўся час, той час. І людзі глядзелі ў люстра, і бачылі ў ім сябе лепшымі за тых, кім былі насамрэч, - і цешыліся з тае прычыны.
Час мінуў, яго хаўрусьнікі і ворагі вырасьлі. І кожны пайшоў па свой шлях. Сыс жа так і ня змог пасталець, так і застаўся птушанём, што “па-беларуску плача” і ня ведае іншай долі, і ня знае іншае песьні.
Ды ўжо не выпадала чараваць плошчу. А іншага ён ня ўмеў. Плошча разьбеглася па хатах, па сем’ях… Зьмены даліся-такі ў знакі - і паэт захварэў на самоту. “Кленчыць і гавець” паэта пакінулі аднаго, а вымаленае слова даспадобы было слухаць усім.
Паэт сказаў: п’ем за Айчыну!
І кожны выпіў: за сябе…
Сыс даваў надзею іншым, безнадзейна страчваючы яе сам.
І прырос паэт да крыжа, і прарасло празь яго Слова, Слова-зерне (зерне-слова). Ды навокал ужо не відно было ні вернікаў, ні паняверцаў. І Сыс кінуў: “Паэты заўсёды былі непатрэбнымі. Але з’яўляліся, нават у тыя часы”. І Сыс замаўчаў.
Пасьля таго Сыса часта можна было ўбачыць прыхіліўшым калена. Не радзей - ушыркі раскінуўшым рукі: ці то як птах, ці то як укрыжаваны. А хутчэй за ўсё - і першае, і другое разам. Укрыжаваны птах.
Укленчваюць тыя, хто прысягае ці моліцца (гаспадару, ратавальніку); распасьціраюць рукі - тыя, каму прысягаюць, на каго моляцца. Судзіце самі…
ЗЕРНЕ-СЛОВА Ў ВАГНІ Анатоль Сыс - як ніхто іншы - абсалютна адчуваў, што ягонаму натхненьню не зьлятаць з пухнатых аблокаў вясёлкамі ды пялёсткамі, а прыдушваць за гарляк, за дыхла да страты прытомнасьці, калі боль расьпірае нутро і робіцца нетрывучым, пякельным - каб высекчы, выкрычаць, вылаяцца скрываўленым вершам. Такім было ягонае натхненьне. Натхненьне з болю.
Як на мяне, то адсюль і вынікае той вобраз, які мог бы найяскравей выявіць сутнасьць Анатолевай паэзіі, зрабіцца ягоным сімвалам… Раскрыжаванае сэрца ў вагні, празь якое прарасьлі парасткі жыта. Калі ж, напрыклад, увасабляць яго ў камені ці мармуры, то на мейсцы сэрца цалкам можа быць рука паэта, прыбітая ды крыжа ды агорнутая полымем, з прарослымі праз далонь каласамі.
Ён ведаў прадвызначэньне раскрыжаваных вёснаў. Ды ня меў людзкога клопату. Ня ўмеў клапаціцца пра сябе, пра ўласную дастатнасьць, побытавую уладкаванасьць. Утульнасьці не было ня ў ім самім, не вакол яго. Між тым ён пачуваў сябе нечужым практычна ў любой сябрыне.
СЬВЯТАРНЫ БАЛЬШУН У МАІМ УСЯСЬВЕЦЕ
Калі мне было дзесяць гадоў, мы з бацькамі жылі ў здымнай аднапакаёўцы на краі глухога Сухарава, якое тады было ў зачыне ды толькі пачынала фармавацца ў мікрараён. Пад вокнамі па вечарох бегалі рэальныя зайцы, а бліжэй да ночы магло пашэньціць і на не меньш сапраўднага пугача. Прайсьці да хаты было геройствам: коўзкай ды ліпучай гразі - да калена, асфальт - хіба што на шашы галоўнай вуліцы.
Жыць было нялёгка - будавалі кватэру. Гэта быў акурат той час, калі крэдытаваньня на будаўніцтва жыльля яшчэ не прыдумалі, і спадзявацца даводзілася толькі на свае сілы. Быў позьні вечар. Тата быў у каманьдзіроўцы. У дзьверы пазванілі, маці адчыніла. Майму шчасьцю не было межаў - да нас прыйшоў Сыс! З пранізьлівым скразьняком, не распранаючыся, ён заляцеў наўпрост ў залю.
Анатоль Сыс стаяў пасярод нашага невялікага пакойчыка, спрэс застаўленага мэбляю, пад самай люстрай, якая німбавым сьвятлом жаўцела над ім. Тады ён падаўся мне сьвятарным бальшуном, які можа ўсё. Я, ашаломленая, стаяла насупраць Сыса і недзе глыбока ў сабе крыху баялася, што наша кватэра не вытрымае яго і разваліцца. Але гэта было нічога, бо - ён прыйшоў да мяне! Сыс паглядзеў мне ў вочы. Глыбока-глыбока. Бязьлітасна і бессаромна прамацаўшы ўсё ўнутрох маёй душы. У пакоі аказаўся і мамчын знаёмы - што жыў у суседнім доме і прыйшоў разам з Сысам - якога я проста не заўважыла, цалкам занятая прысутнасьцю Сыса. Сусед тыцнуў у мяне пальцам: “Вось гэтая дзяўчынка… Ну, што складае вершы, я казаў…” Тады Сыс, тэатральна схапіўшыся за галаву, у нейкім дзіцячым захапленьні голасам шамана запытаў у суседа, не зводзячы зь мяне вачэй: “Куды ж ты мяне прывёў?! Да каго ж ты мяне прывёў!..” У ягоных голасных дамінантах гучала незразумелая мне ў той час віна. У іх цякло віно. Тады я думала: “Да мяне, да мяне сам Паэт прыйшоў! Сыс прыйшоў і вершы чытаць будзе…” - і бегла да сваёй таемнай скарбонкі, і вытрасала зь яе свае першыя ганарары - адзіныя грашовыя сродкі, якія на той момант былі ў хаце, і несла пабразгачы Сысу, і з задавальненьнем, нат з падзякаю, ахвяравала іх на самоту паэта. Я трымцела ўсёй істотаю, мяне скаланала ад захапленьня…
Не давялося быць сьведкам таго, як Сыс чытае вершы. Але неаднаразова чула ад людзей, што яны ў маім голасе пазнаюць ягоныя інтанацыі. Пасьля тых выступаў казалі, дзе я напоўніцу аддавалалася, наросхрыст, забываючыся на страх ды зацятасьць. Калі пражывала прамоўленае. Таму мне надзвычай карцела пачуць вершы зь яго вуснаў. Ды ўсё неяк не выпадала. Бачыліся мы зь ім гады ў рады.
То ў Саюзе… Куды ён завітваў, каб знаёсьці хаўрусьнікаў па пляшцы, бо даводзіў, што ў яго правіла такое: адзін ніколі ня п’е, хоць валацугу якога ў кватэру прыцягне, але адзін ні-ні. Аднаго разу ўпрошваў маю маму, каб адпусьціла мяне зь ім “прыгубіць”. Мама патлумачыла без варынятаў, што мне толькі шаснаццаць і яна мяне нікуды зь ім не адпусьціць. А мне ж было так цікава, што я за недазвол, вядома, надзьмулася. Ды пэўна ж мама мела рацыю, а я ў тых пляшкава-алкагольных справах надзвычай неабазнанаю так і засталася.
То на канцэрце С.Сокалава-Воюша… На апошні, Сыс, дарэчы, прыйшоў ахайна апрануты ды падстрыжаны.
Памятаю, у старэйшых класах школы свой выступ на нейкай гарадской літаратурнай канферэнцыі, - на якой я абараняла (і абараніла!) сваю працу па прароцкасьці паэзіі Сыса (гучыць дзіўнавата, ці ня так?) пад назовам “Апакаліпсыс Анатоля Сыса” - я насьмелілася распачаць сваім вершам, ахвяраваным яму: “Мой браце, мой бацька, мой стомлены талентам хлопчык, наіўны і шчыры да самых сівых валасоў…” Прыкладна ў той самы час напісалася і песьня - адна з маіх першых песьняў - “На жыцьцё Паэта”. Таксама - пра яго.
У АБЛІЧЧЫ АДЧАЮ
На ХІV з’езьдзе СБП я ўпершыню ўбачыла яго кнігу “Сыс”. І, безумоўна, набыла яе. Цікава, што тады яна каштавала столькі ж, як цяпер “Лён”, - роўна пяць тысячаў. А побач са сталом, дзе мясьціліся сьвежыя выданьні, ці то прысеў, ці то прылёг і сам аўтар. Ён быў настолькі непазнавальна п’яны і чорны, што ледзь нагадваў чалавека. Хутчэй - адчай у чалавечым абліччы. Уцялесьненую пакуту, увасоблены боль.
Зрэшты, хто сказаў, што прарок павінен быць падобны да чалавека?..
Некаторыя яго вершы - прадказаньні, прадбачаньнні ўласных жыцьця і творчасьці, некаторыя - лёсу Айчына. Вершы Сыса - прароцтвы, напісаныя для маленькага Сусьвету-Беларусі.
Мне на плячо, калі пануе змрок,
сядае сокал зь вечнаю высновай -
што зь Беларусі не сышоў Прарок
і што з Прарокам ацалела Слова.
Я наблізілася, ды ня здолела падпісаць у яго асобнік. Брыдка стала глядзець, як нейкі сярэдняй рукі пісьменьнік, ухапіўшыся за яго каўнер, усадзіў Сыса за стол і радасна прадыктаваў яму тэкст таго, што надпісаць і дзе расьпісацца на ягонай жа кніжцы - ледзь не сам вадзіў Сысавай рукой! - а той няўцямна-паслухмяна выконваў. А я назірала за гвалтам - і мне рабілася млосна… Нечакана на шчаках адчуліся сьлёзы. Я зьбегла. Няхай буду адметная тым, што ня маю гэткага аўтографа. Ніякага.
МОЙ БАЦЬКА, МОЙ БРАЦЕ,
МОЙ СТОМЛЕНЫ ТАЛЕНТАМ ХЛОПЧЫК...
Я заканчвала другі курс і назаўтра ў мяне павінен быў быць экзамен па замежнай мове. У раскладзе было пазначана другога чэрвеня. Ці я падрыхтавалася? - конь не валяўся! Але я рызыкнула. І першага я паехала ў госьці да Сыса па яго запрашэньні. Ён быў у рэдакцыі “Полымя” - і мне далі слухаўку, каб перагаварыць. Я, сама ня ведаю чаму (відаць, ад хваляваньня), сказала, што напісала пра яго вялікі артыкул. Сыс папрасіў, каб я яму артыкул прывезла, а найлепей - каб прыехала сама. І каб вершы свае ўзяла. Артыкул я, здаецца, забылася, а вершы - не. Я захапіла сваю кнігу “Каб неба сагрэць…” і некалькі апошніх тэкстаў.
Сыс выйшаў з тамбуру, абаперся сьцягном аб вушак, агледзеў мяне з кедаў да кепкі. Здаволена прыцмокнуў і пацягнуўся, як марцовы кот, зачапіўшыся рукамі за дзьверы ўверсе.
У мяне подыюмы рост, таму мне падабаецца, калі мужчына вышэйшы за мяне, бо гэта здараецца ня так часта, як хацелася б. Сыс быў вышэйшы… Здаровы і зграбны. Чысты, на дзіва сьвежы… Дзіўна, той усьмешлівы дзядзька, якога бачыла я цяпер перад сабой, не адпавядаў таму неадэкватнаму ушчэнт сьпітаму бамжу, вобраз якога замацаваўся за ім ў апонішія гады і фігураваў у большасьці размоваў. Мо я не надзела акуляры? Ці мая фантазія без дазволу на тое пакпіла зь мяне? “Прывітаньне, баскетбалістка!.. Я глядзеў у вакно, чакаў цябе. Юрась казаў, што ты ня прыйдзеш. А я быў упэўнены, што абавязкова прыйдзеш, бо ты мне паабяцала. Малайчына, што прыйшла!.. А цяпер, Кустава, давай цалавацца за сустрэчу!..” - “Ой, я не магу, ў мяне жуйка!..” Я ўсё ж высьлізнула зь яго абдымкаў. Ды неяк няёмка было зьбягаць, толькі завітаўшы. Дый цікаўнасьць надавала сілаў і ўпэўненасьці.
Я нячаста запісваю ў свой дыярыюш факты з жыцьця. Але тады, вярнуўшыся ад Сыса дадому падвечар, захацелася занатаваць тое-сёе. Вядома, мне ўжо было не да экзамена, не да ангельскай мовы. І вось цяпер я патрапіла на тыя запісы…
“3 чэрвеня 2004 года.
Я была ў Анатоля Сыса. Я ня ведала, што так бывае. У мяне стрэс, сэрца глуха цягне долу, як камень да дна, галава гудзе, як старая труба. Я мала каго люблю. Вось Анатоль. Я ніколі столькі разоў запар не казала: “Ня буду, не хачу, не!..”
Сыс завёў мяне ў хату. Жорсткі мінімалізм у рэчах, але ўсё на дзіва ахайна, на мейсцах. Зьмешвалася ва ўспрыманьні: кватэра відавочна належала маргіналу, ды парадак падтрымліваўся ў ёй, як у добрай гаспадыні. “Юрась, Кустава ўсё ж прыйшла! Я ж табе казаў, а ты ня верыў! Ты прайграў!” - так ён прадставіў мяне Юрасю Волкаву, свайму прыяцелю, які нібыта прыехаў з Канады на пошукі новай прыгожай жонкі, што мне і было тэрмінова прапанавана… У яго была такая легенда, што нават мне верылася з нацяжкаю. Дый не за тым я прыехала, не за шлюбаваньнем.
У вітальні Юрась асьцярожна пацікавіўся: “А вы праўда баскетбалістка?”- “А то не відаць?” - “Не, чаму ж, відаць. Проста я думаў, што Сыс мяне зноў надурыў”. “Я не баскетбалістка, я паэт…” - мае словы павісьлі ў паветры, і мне зрабілася няўтульна ад прамоўленага. Мне ўвогуле было неяк няёмка так прадстаўляцца незнаёмым людзям. А ў кватэры Сыса, у яго прысутнасьці - і пагатоў. “Я наведвала школьную спартовую секцыю, нават ўдала выступала са сваёй камандай на гарадскіх спаборніцтвах…” Сыс радасна ўскрыкнуў: “О, я ж казаў! Во як: ня ведаў, а ўгадаў! А я таксама спортам займаўся, вось памацай, якія ў мяне біцэпсы… Ну як, га?” Памацала: біцэпсы напраўду меліся. “Усё няблага складалася, ды, натуральна, я часта выбівала пальцы, што замінала маім заняткам на скрыпцы і фартэпіяна. Таму давялося завязаць з баскетболам на карысьць музыкі. Дый бацькі на тым настойвалі”- вось такая гісторыя. “О як!.. Халера, заўжды чымсьці ахвяраваць даводзіцца!”- падсумаваў Сыс.
Селі за стол. Юрась выпадкова зачапіў шклянку з сокам, разьлілося на цырату, на абрус. Сыс незадаволена кінуў: “Асьцярожна ж трэба… Ну, нічога… Кустава, будзеш за гаспадыню, ідзі на кухню за анучай! Там знойдзеш!” Я знайшла, вярнулася, пачала выціраць стол. Сыс выхапіў у мяне з рук анучу: “Хто ж так выцірае? Якая ж зь цябе гаспадыня! Дай сюды, я сам! Трэба спачатку са стала прыбраць! Глядзі, як трэба…” Ён усё прыбраў. Сапраўды, пасьлядоўна, умела, па-гаспадарску. Сыс сказаў, каб трымала за адзін канец абруса, сам ўзяўся за другі. Белая тканіна ўспырхнула і паслухмяна апусьцілася на стол. Было ў гэтым штось сімвалічнае, абрадавае. Прынамсі, мне так падалося. І я ўсьміхнула сваім думкам, прамовіўшы ўслых:
Расьсьцялі ручнікі, як сьцяжыны…
Паэт пасьвятлеў: яго ведаюць!
Яны, Анатоль і Юрась, доўга баялі мне байкі, прыдумлялі казкі… Потым Сыс расказваў пра абарону свайго дыплома, пра маму, пра сваіх суседзяў - пра Алу Канапельку і яе дачку ды іншых сьветлых людзей. Асабліва ганарыўся тым, што на ягоным ложку харошая паэтка і добры празаік зрабілі дзіця, а да гэтага ў іх доўга не атрымлівалася. Таму ў яго сьвятарны ложак. Паказваў мне свой скарб - новыя вершы, якія чакаюць свайго часу, таму ён нікому не дае іх друкаваць пакуль…
“Называй мяне на “ты” і Толік! Ці я буду крыўдзіцца,” - тураваў Сыс. Выходзіла кепска. “У мяне не атрымліваецца, можна я буду казаць хаця б “спадар Анатоль?”” - “Не, нельга ні ў якім разе! Кажы як паэт паэту: на “ты”! Тым болей мы ўжо даўно знаёмыя!”- усьміхнуўся ён. “Няўжо вы памятаеце?!” - зьдзівілася я. “Ня вы, а ты! А ну паўтары!” - пераправіў Сыс. “Няўжо ты памятаеш, Анатоль?” - “Ці памятаю я?! Як прыйшоў да цябе, калі ты мне па калена была? Вось такой малой? Канечне. Я ўсё помню. Толькі часам прыдурваюся, што забыўся. Бо так лягчэй, калі з дурнямі - каб не чапляліся…”
“І яшчэ адно. Я буду мацюкацца. Я пакуль пры табе не мацюкаўся. Але я буду, бо я такі. Я з усімі мацюкаюся. І з табой буду, як са сваёй, добра? Ты прывыкнеш. Усе прывыкаюць. Ня бойся, Кустава, я ня моцна буду мацюкацьца, звычайна. Буду вось так… ”- і ён прывёў прыклады, напэўна, каб я ведала, што ёсьць “ня моцна” і звычайна, а што “моцна”...
“Я табе давяраю, верыш? Што маўчыш? Вось, можаш мяне памацаць дзе хочаш, можаш што хочаш са мной рабіць…” - узрушыўся Анатоль, і наблізіўся да мяне шчыльней, расшпільваючы дзягу. “Не, дзякуй!.. Я і так веру… ” - зьніякавеўшы, я пацепнула плячыма. Балазе ён спыніўся.
А ў памяці ўсплыло:
Я дарэшты ў тваёй уладзе
што хочаш рабі з маім брыдкім целам
Сыс - са словамі: “Трымай, гэта мой падарунак табе. Многія выпрошвалі, але я дару табе, бо табе патрэбней!”- падараваў мне надзвычай файную кнігу, найлепшае з таго, што можна падараваць паэту - салатавы “Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў” М.К.Клышкі 1976 году выданьня, якім карыстаўся, калі сам пісаў. Потым Сыс змушаў мяне ўзяць у падарунак і карціну, зьняўшы яе са сьцяны, і прыгожа вышыты беларускі ручнік. Але я адмовілася.
І падпісаў мне сваю кнігу, хоць я і прасіла, каб не падпісваў, успомніўшы выпадак на з’езьдзе. Сыс дастаў асобнік “Сыса” - вокладка была мейсцамі выпацканая крывёю. Ён патлумачыў, што быў парэзаў руку, а кроў не выводзіцца з паперы, не ў пральную ж машыну яе класьці? Праўда што. Сказаў, што яно да лепшага нават: падарунак будзе яшчэ даражэйшы за звычайны асобнік, бо на ім - кроў паэта. (І тут мне прыгадаўся адзін з маіх улюбёных фільмаў Жана Както з адпаведнаю назваю: “Кроў паэта”.) Зь яго вуснаў гэта гучала пераканаўча. Бясспрэчна, рарытэтны асобнік. Ды і я не стамлялася ў пошуку сімвалаў…
“Ведаеш, ты малайчына, што ня хочаш! Усе звычайна наадварот хочуць. А табе за гэта я ня як усім падпішу,”- ухваліў паэт. Ён падпісаў ня пафасна, добра: “Валера, я цябе люблю! Будзь побач са мною! 3 чэрвеня 3004г. горад-герой Гарошкаў. Сыс”. (Сыс блытаў даты. Цалкам дапускаю, што рабіў ён гэта наўмысна, надаючы тым самым сваім аўтографам дадатковы прыхаваны сэнс.) І тут жа агучыў. Сказаў, што любіць, што хоча, каб была побач, што мы - як брат і сястра, як дачка і бацька.
Я не магла яму ня верыць, і верыць - не магла.
Мажліва, усё гэта магло адбывацца ня толькі са мной і словы гэтыя ён мог казаць ня толькі мне. Але тут і цяпер - як жа хацелася верыць! і верылася! - Анатоль Сыс і яго словы былі толькі для мяне. І больш ні для каго.
СЫС - МІФ, ШТО САМ СЯБЕ ПРЫДУМАЎ
“Хто ты ў паэзіі? Не маўчы, адразу адказвай! Кажы першае, што прыйдзе ў галаву, ну! - патрабаваў Сыс. - Вось я, напрыклад, называю сябе сынам Янкі Купалы і братам Максіма Багдановіча…” - стомлена і без надрыву паўтарыў ён. Зусім ня так, як пісалі пра яго: не крычаў, не ўздымаў рукі, не даводзіў. Проста цікавіўся, канстатаваў. Мяне зьдзівіла, што ён сказаў не: “Я - сын Янкі Купалы і брат Максіма Багдановіча”, а менавіта “я называю сябе…”. Нават занепакоілася за яго…
“Я… я - сама паэзія…”- што прыйшло ў галаву, тое і выйшла, як прасіў. Ён слухаў надзвычай уважліва, зноў прыцмокнуў, сьціснуў даланёй патыліцу, уздыхнуў: “Не… Ня тое... Прыдумай іншае! Та-ак, я сам табе прыдумаю. Вершы прынесла? Давай! Да мяне ўсе вершы свае нясуць. Як да гуру. Не паверу, што не прынесла, даставай з заплечніка ці я сам дастану! Толькі адразу папярэджваю: не крыўдуй, бо я вельмі жорстка кажу, так як ёсьць кажу. Пра ўсё. І табе таксама ніякіх скідак ня будзе!” Я падала яму два аркушы з тэкстамі. Ён зьмяніўся ў твары, сеў, засяродзіўся, зьнік. Выглядаў як строгі мудры прафесар, які ўжо ўсё бачыў у сваім жыцьці, якога нічым ня зьдзівіш. Мае сэрца і дыханьне, здаецца, спыніліся, пакуль ён варушыў вуснамі над маімі вершамі. І ўрэшце - прысуд…
Сыс ажыў, вярнуўся зь сябе, падняў на мяне каламутныя вочы: “Та-ак… Наконт тваіх вершаў. Калі б ты нарадзілася у вёсцы - цаны б табе не было, ты б пісала, ох, як бы ты пісала! Ведаеш, а ў табе ёсьць! Баб нельга дапускаць да паэзіі. Ды ты не баба, выключэньне. Толькі твая бяда у тым, што ты з гораду... Нічога з гэтым ня зробіш. Хаця ты маладая, час ёсьць яшчэ. У цябе два варыянты. Ці нарадзіцца у вёсцы. Ці прыходзь, калі я буду цьвярозы - я сам патэлефаную! - раскажу табе свае сакрэты, свой сакрэт, толькі табе. Як пісаць. Трошачкі-трошачкі навучу... Я табе дапамагу. Мяне ж разумееш толькі ты і Володзя Глёбус...”. Я ўгледзелася ў яго, як ён у мяне маленькую: “Абяцаю табе, Анатоль, сваё наступнае нараджэньне у вёсцы. Я цябе люблю, але слухацца ня буду.” Шчыра кажучы, я думала, што Сыс раззлуецца, а ён чамусьці пагадзіўся: “Правільна, любі мяне і ня слухайся. Толькі пішы, пішы, Валера… Пішы за мяне. Я ня буду. Ты пішы”.
Менск - 2003, 25 сакавіка 2007.
Для часопіса "Дзеяслоў".
(Другую частку чытайце ў настумным посьце!)