ЧӘМӘ ҺЕСТЫМОНЕ “ТЫРКӘ БЫЈӘ”?
Фәхрәддин Әбосзодә
ЧӘМӘ ҺЕСТЫМОНЕ “ТЫРКӘ БЫЈӘ”?
Чанди чанд соронин чәмә кали толышон жыго фикир кардејдән, һежо жыгоән вотејдән: Чәмә тыркә быјон бә гиј гәтејдән ки, мухтаријәт лозиме бә толышон, ым чәвон һәхе!
Сыхани рости, бы чандә сорон дыләдә анә мәсәме ым фикир, Мәло Нәсрәддини вотәј ныбу, һаканә кам мандә ыштәнән бовә быкәм ки, һежо жәгоән һесте! Интаси һар сәфә чымы дыли лап нығылә кычонәдә жәго гыләј бовә тишијон чокнә ки бино кардејдән бо “зыклә жәј”, гыләј тожә әһволот вағе бејдә, ижән мәҹбур мандејдәм ки, һәм ыштән-бәштә һәзо гылә сә-сыхан быкәм ки, һа син омејдә сини сәпе, бә одәми жыго омејдә ки, син даме-даме әв һәнијән ағылманд бејдә, һәни һички бә даст дәној әзыни әј, һәхи роо гордыније әзыни әј, бочи бәс азән гыләј толыш, бәпе һежо әвом бымандым, бовә быкәм бә ныбыә чиј, бә корә пәллеки нәғыли? Чә тәрәфоән чор-ночор мәҹбур мандејдәм ижән бынывыштым ыштә нәзәри, быросным бә мәхлоғи ки, бәлкәм һәни жәго сыхани бәштә зывон вардәкәс ныбе. Әмма, чы фојдә? Чокнә тосә есә вотәшоне, есән вотејдән, жыго чијејдә ки, жыгошән бәвотен! Чумчыко, чымы зынәјку, ым гыләј мәрәзе ки, дәшә бәчәмә кали толышон ҹон, гыләј лап јолә мышкуле ә мәрәзи чәвон ҹоно бекарде ыштән!
Иглә чиј бәмынән мәлуме ки, чә сыхани вотәкәсон вејни жыго фикир кардејдән ки, һајдә, бердәм әмә нывотомон “чәмә тыркә быјон сәрәсејдән әмәни, розин дејәмә”, бәвәдә гыләј ғырәнәми егыне бәзне толышон ијән тыркон арәдә, мәхлоғ ғыр бәка ијәнды. Әмма, мәсәлә бымәдәј ки, чымијән ҹәвобыш һестехо!
Које, шајәт, һәғиғәтән жәго гыләј хәто һестебу, бәвәдә бочи әј виндәкәс әнҹәх толыш быәнине? Бочи бәс һич гылә “тыркә быјә” виндејдәни, һиссән кардејдәни жәго гыләј хәто?
Ја бәлкәм жәго сыхан вотә толыш жыго зынејдә ки, де жыго “пишим-пишим” карде дәгижније бәзне ыштә “тыркә быјон”, жијәдә-жијәдән бәвинде ыштә кој? Бәлкәм һежо бычыми горәнәј ки, ыштә толышон арәдә ҹо гәпи жәјдән, мәтбуотәдә есә бој “быјәти һәво” һандејдән? Ғавәр ыштә дыләдә жыго зынејдән ки, гуја деми сијосәт кардејдән? Жыго сијосәт әбыни, ај чымы быјон! Мәхлоғи мәсырвонән бә толыши! Одәм ки ыштә рәғиби әвом бызно, бызын ки, демијән соф-ошко нојдә бә мәјдон һежо ыштә әвом бе! (Лап тикәј гонән әби воте, интаси чич быкәм ки, Ружәмоје!). 500-600 соре тыркон певыло быән бә Толыши ҹони, бы мыддәтәдә һәлә һич гылә толыши виндәшни чәвон дыләдә әвомә гылә! Әксинә, әвом һежо толыш быә, есән әвоме ки һесте! Әвом бәке, сијосәт бәке?
Мылхәс! Чичым воте пијејдә? Бы незони Санкт-Петербургәдә дыглә һодисә быә. Гыләј консертәдә чәмә билә Мушфиги гыләј маһнеш һандә бә толыши. Чич быбо чоке? Гыләј хәрәбоғыж әлбәһол омә сәше чәј дасто микрофон ки, ым чы ғәләтбе ты карде? (Имон азизе, әј тикәј сывыкыш вотә, әмма мәнош һежо жыгоје!). Росте, Мушфигән сыхани жијәдә мандә зоә ни! Әјән доәше чәј ҹәвоб, лап чок доәше! Интаси дечәј вотәј сә бејдә бәгәм чәмә дард? Бејдәнихо! Һәлә әјән бывотым ки, чәмә толышон дыләдә сијосәтику лап дијәроә бәдәлоныжә гыләј оһилә мерд ијән 5-6 кәс ҹывонә зоә әштән сәпо ки, есә бәжемон бәкыштемон ым мәлунә хәрәбоғыжи! (Һа бәшмә ғырјәти һејран!). Де тәһәри ашиш кардәшоне бәдәлоныжон. Әмма чә хәрәбоғыжон фәхә сијәни, чәвон гыләј дастә машкинә ружи ҹум кәшәшоне чә консерти тәшкил кардәкәсон сәпе ки, ым чы које, шымә дастәк дојдәшон бә толышон, әвонән выло кардејдән Озорбојҹони! Ләнәт бә шәјтони һа!
Ым че хәрәбоғыжон әһволот. Һәмон ә хәрәбоғыжон ки, шодошоне ыштә номус-ғырјәт, ыштә дәдә-бобон, пыә-моә ғәбон ермәни жипо, мәчитонышон дој ки, ермәнијон хуг бычовнын чәвон соәдә, кәонышон огәте ки, ермәнијон чәвон материало кә быкән боштә, витин омәјн бә Боку, чәјоән куч кардышоне бә Русијә, есә мерд быән, бешән бә толыши мәјдон ки, чиче-чиче, әмәнән һестимон!
Ыми огәтым ијо, гәп быжәным ә гылә һодисә. Ҹо чәмә толышә Билән гыләј мәҹлисәдә бә тырки гыләј шерыш вотә. Шери охонә мисрадә “Ғырбон бәбем бәштә Толышә зәмини” воте бәпештә, ҹо гыләј хәрәбоғыжи бундыш гәтә чәјку ки, бәс бочи жыго воте, бәпе вотәнәбәј; шымә выло кардејдәшон Озорбојҹони! Мушфиги бә толыши вотәшбе, ым хонәхо бә тырки вотәше, әмма нәтиҹә игләје: Толыши номијән гәте әбыни! Ым сыханон һәммәј вотәкәсон нә ә шәјтонә һукмәт ни, нәәнки ә мәлунә мыхолифәт ни, ымони вотәкәсон шымә вотә һәмон ә “тыркә быјонин”!
Ымән шымә “тыркә быјон”, ә “быјон” ки, мәвотбән, чәмә һич хәбәмонән нијејбән, әмма веј толышон бә иддон ки, ғәјмәнә әвон розин бә толыши мухаријәти! Ыме чәвон розијәти? Зә, һар гылә толыш һәзо-һәзо жәго мисал варде бәзне ки, һәлә тосә есә иглә тыркијән ғәбулыш кардәни чәмә мухтаријәти һәх! Әксинә, дынјо һар мәһоләдә һар гылә тырк һар вахти һозыје ки, обырны һар гылә толыши сәј, чәј туми быбырны зәмини димисә!
Есә боән ды-се кәлимән бывотәмон чәмә момин һисоб кардә “тыркә быјон” һәхәдә. Мәҹлисәдә хонәхо Ғырон һандејдә, чәјоән вотејдә ки, аз һежо дијәро шејдәбим ын мәҹлиси тәшкил кардәкәсику (еһсани “мојә ноәкәс” толыше), “жыго зынејдәбим, әв даст гәтејдә бә толыши һәрәкоти”!
Зә, кәхәлизә толышон! Анә еһсанон дојдән ым фәғырә толышон. Омејдән һардејдән, бә тырки сыхан кардејдән, моизә вотејдән, тыркон һәхәдә дылипури гәпон жәјдән, әмма и кәсән вотејдәни ки, “Хыдо рәһмәт быкә чы толыши пыә ки, жыго гыләј еһсан дојдә, мәсәлән, бо Имоми”! Һәлә ыврәш бәкеје, ныбобәныбо и кәс ыштә гәви окә, бә толыши кәлимәј бывоты! Әлбәһол вотејдән ки, “һы, һәни ым ныбејәни, пытыпоә кардејдәшон милләти, охо әмә быјәмон, мысылмонимон”! Бәмә лозиме жәго “быјәти”, жәго “мысылмонәти”? Хыдо һәхи нывотән мысылмон бәбе? Һа Ғырон баһанды, нымож бывоты, ружә быгәты, бә Һәҹ бышу!
Ымонин шымә “тыркә быјон”! Са сорән ныбу жәго “быјә”, һич бәчымы ејнән нибәбе! Киј бә даст дәнојдәмон, һа әвомә толышона? Ыштән-ыштәни? Һәлбәттә, ыштән-ыштәни! Конҹо виндәоне ки, толыш бә даст дәнә тырки? Умр-билла мымкун быә чиј ни! Толыш әнҹәх ҹанги мәјдонәдә жәј бәзне жәләвони, бә даст дәној әзыни!
Охојәдә гыләј чијән бывотым. 1993-нә сори һежо азән де әјо бе шәрти, һәммәј фикир кардымоне ки, Толыши мыстәғилә довләти не, Озорбојҹони тәркибәдә чәј мухаријәти елон быкомон, һәм бә Хыдо хош бәше, һәмән Бәчәј тыркә бәндон! Чич бе чәј охој? 20 соре дәвардә чәј сәпе, һәлә иглә “тыркә быјә” бә чәш чијәни ки, “сепараткор” нывоты бә толышон! Конҹој һәмон тырк ки, әј конҹосә вотәше ки, “сәғ быбун толышон, ҹо ныбин чәмәку, мухтар бешон пијәј”? Конҹој ә шәхс ки, бышум аз дәзоны бом чәј вәдә, узрхаһи быкәм чәјку ки, быбаш, сәһвым кардә, быјәм вотәни бәты?!
Дарди јоли, лап јолә фаҹиән бәвәдәј ки, “тыркә быјонымон бә гиј гәтејдән чәмә мухтари һуғуғи” вотәкәс ади гыләј толыш быбо, ижән әгынни бәчымы хото! Ым сыхани ән веј ә шәхсон вотејдән ки, тыркон мәһз бәчәвон ыштәни доғәжә жәјдән де “сепараткори” номи, бәчәвон дим вотејдән ки, “шымә Озорбојҹони дышменишон”! Әмма, ым чы мәрәзе, әзыним воте, мәһз һәмон одәмон һәммәјсә веј тикрор кардејдән ә сыхани! Зә, нәнәмардәј зоон, вәс ныбе бәшмә? Дыләдә ыштәни Озорбојҹони роәдә шәһид кардејро һозы бе-бе, димәдә “толыш-толыш” вотејдәшон! Әбынихо! Әбыни јәне икәрәмәдә һәммәјәво ыштә ағыли гырдә быкәмон бәштә сә, һәғиғәти бывотәмон бәштә хәлғи, дәмәгижнәмон ыштә ҹывонон, иглә сыхан бывотәмон, һәммәј бә и нохтә быжәнәмон, сыхани бә иврә бынәмон? Охо ро игләје - ОЗОДИ ИЈӘН МЫСТӘҒИЛӘТИ! Әмә ыштән чы һәғиғәтику тарсе-тарсе, чокнә јолјәти карде бәзнемон бә хәлғи? Ај кардымоне һа!
Һәлбәттә, азән зынејдәм ки, һәлә ки иглә довләти тәркибәдә жимон кардејдәмон де тыркон. Ыми бә һәшә жәј әбыни ки! Интаси тарс бымәдәј ки, чанә әмә ыштәни жыго быбомон, әбәди дејәвон - чәвон жидасти жијәнин бәбемон, һежоән “быјә” бәвотемон бәвон, әвонән бәмә бәвотен “гижә толыш”!
Әве, ижән вотејдәм: Чымы Билон, Чымы азизон, чәмә нимоне “тыркә быјә”! Толыши быјә толыш ыштәне! Боән, дастбәдаст быдәмон, вахтәдә бызнәмон ыштә дусти ијән дышмени, де дусти дуст быбәмон, де дышменијән - дышмен, бә дусти дуст бывотәмон, бә дышменијән дышмен! Тарсо һежо тарсоје, де жәго сыханон мымкун ни әј бә ҹигә варде! Әнәтарсијән ки һичику тарсыш әбыни! Чокнә тосә есә шә бә ҹанг Толыши роәдә, вәомәдән бәше, “тыркә быјәш” быбујән, ныбујән!