АЗӘРБАЈҸАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИРАНА ГЕЈРИ-ГАНУНИ ӘРАЗИ ИДДИАЛАРЫ-V-ҸАН СИЗИН,ҸӘҺӘННӘМ АЛЛАҺЫН!
Фәхрәддин Әбосзодә, Каһин Мирзәлизодә
tolishpress.org
V мәгалә
Һава бәј һавасыдыр!Һаггында сөһбәт ҝедән Түркмәнчај мүгавиләси Русија илә Иран арасында 1826-1828-ҹи илләр “бу гәдәр хошбәхтликлә баша чатмыш” (Түркмәнчај мүгавиләси, маддә XV) мүһарибәсинин нәтиҹәләрини һүгуги ҹәһәтдән рәсмиләшдирмәк әламәти олараг, 10 (22) феврал 1828-ҹи илдә Тәбриз јахынлығындакы Түркмәнчај кәндиндә имзаланмышдыр. Мүгавиләни Русија тәрәфиндән ҝенерал Иван Паскевич, Иран тәрәфиндән исә Мирзә Әбдүл Һәсән хан имзаламышлар.
Мүгавиләнин мәтни рус вә азәри түркҹәсиндә ачыг мәтбуатда чохдан дәрҹ олунмушдур вә һәр бир мараглы шәхс ону Интернетдә раһат охуја биләр. Әввәлки мәгаләмиздә бәзи Азәрбајҹан алимләринин вә журналистләринин диггәт јетирдијимиз фикирләринә, даһа дәгиг десәк, иддиаларына ҹаваб олараг, бурада биз мүгавиләнин бәзи мәгамларыны охуҹуларын диггәтинә бир даһа чатдырмағы мәгсәдәујғун һесаб етдик.
Түркмәнчај мүгавиләсинин мәтниндә ҹәми бир јердә - онун XV маддәсиндә “Азәрбајҹанын” ады чәкилир. Диггәт едәк, ҝөрәк бу һагда нә јазылыр: “Шаһ һәзрәтләри өз дөвләтинә сакитлији гајтармаг вә өз тәбәәләриндән һазыркы мүгавилә илә бу гәдәр хошбәхтликлә баша чатмыш мүһарибәдә төрәдилмиш бәдбәхтликләри даһа да артыра билән һәр шеји кәнар етмәк кими хејирли, хиласедиҹи нијјәтлә һәрәкәт едәрәк, Азәрбајҹан адланан вилајәтин бүтүн әһалисинә вә мәмурларына бүсбүтүн вә там бағышланма әта едир. ... Бундан башга, о мәмур вә сакинләрә бу ҝүндән башлајараг өз аиләси илә бирликдә Иран вилајәтиндән Русијаја сәрбәст кечмәк ... үчүн бир ил вахт верилир”.
Инди ҝәлин бу мәтни бирликдә тәһлил едәк, јәни бахаг ҝөрәк бурадан һансы нәтиҹәләри чыхартмаг олар?
Биринҹи нәтиҹә: Мүгавиләдә бирмәналы шәкилдә “Азәрбајҹанын” Иранын бир вилајәти олдуғу јазылмышдыр. Она ҝөрә дә тәзәдән Араз чајынын шимал тајында тәзәдән “Азәрбајҹан” ахтармағын һеч бир тарихи, ҝенетик, елми, мәнтиги, сијаси вә с. әсасы јохдур. Буна бахмајараг, кимләрсә елә бир ҹәһддә булунур, јәни “Шимал” вә “Ҝүнеј” Азәрбајҹанындан данышараг, үстәлик башга шејтани әмәлләрлә мәшғул олмаг фикринә дүшүрләрсә, һәмин шәхсләрин нә елмдән, нә мәнтигдән, нә дә виҹдан вә имандан хәбәри јохдур! “Азәрбајҹан” бирдир, јәни Иранын шималында јерләшән бир вилајәтдир. “Азәрбајҹан республикасы” адында бир дөвләт гуруму исә сүни шәкилдә вә һеч бир әсас олмадан јарадылмыш, ән мүхтәлиф сәвијјәләрдә дәфәләрлә гејд олундуғу кими, нә вахтса Иранын шимал вилајәтләрини дә бу ганунсуз дөвләт гурумуна бирләшдирмәк мәгсәдини ҝүдән сијаси фитнәдән башга бир шеј дејилдир! Нечә илләрдир ки, биз һәмин фитнәнин архасында конкрет кимләрин дајандығы, бөјүр-башдан даһа кимләринсә бујнузларынын ҝөрүндүјү барәдә јазмышыг вә лазым ҝәләрсә, јенә јазмаға һазырыг. Бундан әлавә, биз истәнилән сәвијјәдә бу мөвзу илә бағлы елми, тәкрар едирик, елми мүбаһисәләрдә вә мүзакирәләрдә иштирак етмәјә вә өз мөвгејимизи дәлил вә сүбутларла әсасландырмаға һазырыг!
Икинҹи нәтиҹә: Мүгавилә мәтнинин әввәлиндән ахырынадәк һәр јериндә Фәтәли шаһ Иран шаһы, Аббас Мирзә исә Иран шаһынын вәлиәһди кими тәгдим олунур. Бунун мүгабилиндә, әҝәр Бакыда кимләрсә Гаҹарларын “түрк” (даһа дәгиги- түркоман) олдуғуну әсас тутараг, ҝуја һәмин вахтда “Иранын түрк дөвләти” олдуғуну иддиа едирләрсә, бирдәфәлик билмәк лазымдыр ки, һәмин шәхсләрин тарих елминә вә јахуд ҝеосијасәтә, сијаси аналитикаја вә журналистикаја јахын бурахан милләтин ҝәләҹәји јохдур вә ола да билмәз! Факт будур ки, Надир дә, Гаҹар да вә башгалары да, бизим инди онлара неҹә мүнасибәт бәсләдијимиздән, онларын милли-етник мәнсубијјәтиндән асылы олмајараг, Иранын тәбәәләри иди! Вәссәлам! Һәмин шәхсләрин мүсбәт вә мәнфи кејфијјәтләриндән, саваб әмәлләриндән вә сәһвләриндән асылы олмајараг, бу ҹүр иддиалар һәм онларын өзүнүн руһуна хәјанәт, һәм дә сәрсәмлик әламәтидир! Үстәлик, бу иддианы дөвләтин башчысы дејирсә, онда бирдәфәлик сырға едиб гулаглардан асмаг лазымдыр ки, бу, һәмин дөвләтин һеч бир ҝәләҹәјинин олмадығына, онун ҝеҹ-тез дағылаҹағына бирбаша сүбутдур! Әҝәр бу дөвләтин вәтәндашлары өзләрини ҝәләҹәк бәлалардан вә фаҹиәләрдән сығорта етмәк истәјирләрсә, онда белә тарихчи алимләри вә белә дөвләт башчысыны мәмләкәтин сәрһәдләриндән бир аддым да олса ичәри бурахмамалы, һәлә ки ҝеҹ дејил, онлардан өз ҹаныны гуртармалыдырлар!
Бүтүн бунлара бахмајараг, әҝәр Бакынын алим, сијасәтчи вә журналистләри јенә дә Иранын ады чәкилән шаһларынын етник мәнсубијјәтини әсас тутараг, о дөврдә онун ҝуја түрк дөвләти олдуғуну иддиа етмәкдә давам едирсә, онда биз онларын өз мәнтигини әсас тутараг, тәләб едирик ки, һазыркы Азәрбајҹан республикасынын КҮРД ДӨВЛӘТИ олдуғуну елан етсинләр. Әсас да мәлумдур: дөвләтин башчысы миллијјәтҹә күрддүр вә онун бүтүн командасы да күрдләрдән ибарәтдир! Белә газана белә чөмчә дејибләр!
Үчүнҹү нәтиҹә: Мүгавиләнин III маддәсиндә белә јазылыр: “Иран шаһы өз адындан вә өз вәрәсәләри вә варисләри адындан Аразын о тајы вә бу тајы үзрә Ериван ханлығыны вә Нахчыван ханлығыны Русија Империјасынын там мүлкијјәтинә ҝүзәштә ҝедир”. Инди гој охуҹу өзү ҝедиб өтән мәгаләмиздә адыны чәкмәјә мәҹбур олдуғумуз (елә сәтирләри јазанын адыны чәкәндә белә адамын әти үрпәшир!) Ә. Әлибәјли адлы бир бәдбәхтдән суал етсин ки, ај филан-филанын оғлу, һардан охумусан ки, ҝуја “мүгавиләнин 3-ҹү маддәсиндә Аразын о тајы вә бу тајындакы торпаглар Иранынкы кими гејд олунмајыб”. Әҝәр о торпаглар Иранын дејилдисә, онда Шаһ онлары Русијаја неҹә “ҝүзәшт едирди”? Она ҝөрә дә бир даһа тәкрар едирик: О торпаглар мин илләр ондан габаг вә һәмин мүгавилә имзалананда да Иранын иди.
Бурасыны да гејд едәк ки, ҝәләҹәкдә дә һәмин торпагларын вә үмумијјәтлә Ҝүлүстан вә Түркмәнчај адлы ики мәлум мүгавилә илә Иранын Русијаја ҝүзәшт етдији галан торпагларын да мәһз кимә мәхсус олаҹағы һәлә там вә гәти мәлум дејил. Һәр шеј ола биләр...
Дөрдүнҹү нәтиҹә: Јухарыдакы фикримизин реаллығына бир даһа әмин олмаг үчүн, һеч олмаса, мүгавиләнин V маддәсинә јүнҝүлвары нәзәр јетирмәк кифајәт едәр: “Иран шаһы һәзрәтләри бүтүн Русија императору һәзрәтләринә өз сәмими достлуғуна сүбут олараг, бу маддә илә һәм өз вәрәсәләри вә Иран тахт-таҹынын варисләри адындан, јухарыда ҝөстәрилән сәрһәд хәтти арасында вә Гафгаз сыра дағлары вә Хәзәр дәнизи арасында јерләшән бүтүн торпагларын вә бүтүн адаларын, бунунла бәрабәр, һәмин мәмләкәтләрдә јашајан бүтүн көчәри вә башга халгларын әбәди заманәдәк Русија империјасына мәхсус олдуғуну тәнтәнә илә таныјыр”. Бундан әлавә, мүгавиләнин VIII маддәсиндә бирмәналы шәкилдә јазылыб ки, “Русијадан башга һеч бир дөвләтин Хәзәр дәнизиндә һәрби ҝәмиләри ола билмәз”.
Бунунла биз һеч дә ону демәк фикриндә дејилик ки, о торпаглар вә халглар һөкмән Русијаја гајтарылаҹаг вә ја гајтарылмалыдыр. Ону демәк истәјирик ки, о реҝионун талеји Иранла Русијанын әлиндәдир вә бу ики дөвләт һәр ан бу мәсәләни ҝүндәмә чыхара биләр, чүнки онларын буна там һаггы вардыр! Гој бу ҝүн Иранла “сичан-пишик” ојнамаг фикринә дүшән дар дүшүнҹәли сијасәтчиләр, ағылдан вә саваддан касад депутатлар, алим кими јүксәк фәхри ады дашыјан, амма алимликдән ән азы бир ағаҹ узаг олан тарихчиләр папагларыны өз габағына гојуб, бир даһа јахшы-јахшы фикирләшсинләр.
Бешинҹи нәтиҹә: Бу барәдә дә биз чох јазмышыг. Амма мәҹбуруг ки, бир даһа јазаг ки, чүнки бунун бәлкә кимләрәсә көмәји олду.
Мәсәлә бурасындадыр ки, Гаҹарларын Иран тахт-таҹына саһиб олмасы гејри-гануни бир һадисә иди вә дөвләт чеврилиши нәтиҹәсиндә мүмкүн олмушду. Сәфәвиләр ханәданыны бу гәдәр севиб-әзизләјән Бакы алимләри ҝәрәк ки билмәмиш олмазлар: Сәфәвиләрин гәбул етдији гануна әсасән, јалныз Исламын мүбарәк Пејғәмбәринин (сәәс) гызы Һәзрәт Фатимә (ә) вә Һәзрәт Әлинин (ә) ниҝаһындан дүнјаја ҝәлән варисләр, јәни СЕЈИДЛӘР Иран шаһы олмаг һүгугуна малик идиләр. Үстәлик, тарихән - Сасаниләр вахтындан бәри, - белә бир гајда вар иди ки, Иран шаһәншаһы дүнјасыны дәјишдикдә, әҝәр өзүндән сонра варис сахламырдыса, онда Иранын “кичик” шаһларындан, јәни өлкә вилајәтләринин ханларындан бири тахта чыхмаг һүгугуна малик иди.
Һәр ики шәртин мүгабилиндә, Гаҹарларын вә онлардан әввәл Надир шаһ Әфшарын Иран тахтына чыхмасы гејри-гануни, мүсәлман кими десәк, ҺАРАМ иди!
Буна бахмајараг, бизим инди “тарихлә саваша чыхмаг” фикримиз јохдур. Нә олубса, олуб. Амма бурада биз бир мәсәләјә бир даһа ајдынлыг ҝәтирмәк истәјирик.
Фәтәли шаһын Иран тахтына отурмасынын өзү гејри-гануни олмагла бәрабәр, онун икинҹи бир ҝүнаһы да ондан ибарәт иди ки, о, нөвбәти дәфә Иран ганунларыны кобуд сурәтдә позараг, бөјүк оғлу гала-гала, ондан кичији олан Аббас Мирзәни варис елан етмишди. Индики терминләрлә десәк, Иранын о вахткы сијаси елитасы вә шиә руһаниләри һеч вәҹһлә бу икинҹи ганунсузлугла барышмаг фикриндә дејилдиләр.
Она ҝөрә дә өлкә дахилиндә өз истәдијинә наил олмагда чәтинликләрлә үзләшән Фәтәли шаһ, бирмәналы шәкилдә демәк олар ки, Иранын тарихи торпагларынын бир һиссәсини Аббас Мирзәјә гурбан верди! Ҝәлин бирликдә мүгавиләнин VII маддәсинә нәзәр јетирәк: “Иран шаһы һәзрәтләри өз әлаһәзрәт оғлу шаһзадә Аббас Мирзәнин өз вәрәсәси вә тахт-таҹын вариси тәјин етмәк илтифатында булунан кими, Бүтүн Русија императору һәзрәтләри өз достлуг мүнасибәтләрини вә бу варислик гајдасынын тәсдигинә көмәк етмәк арзусуну ачыг-ашкар сүбут етмәкдән өтрү бундан сонра шаһзадә Аббас Мирзә һәзрәтләринин симасында Иран тахт-таҹынын вәрәсәси вә варисини, онун тахта чыхмасындан сонра исә ону о дөвләтин гануни һөкмдары һесаб етмәји өһдәсинә ҝөтүрүр”.
Бах белә! Фәтәли шаһын бу һәрәкәти, шүбһәсиз, Иран дөвләтинә вә Иранын бүтүн халгларына мисли ҝөрүнмәмиш бир хәјанәт иди! Белә бир хәјанәткарын һазырда Бакыда милли гәһрәман сәвијјәсинә галдырылмасы ҹәһдләри буну едән шәхсләрин әхлагындан (әхлагсызлығындан) вә мәнәвијјатындан (мәнәвијјатсызлығындан), бир дә “бәј һавасындан” хәбәр верир! Мәнасы да будур ки, утанмасан, ојнамаға нә вар ки! Бирҹә Ҝәрај бәји чатышмыр ки...
“Көчәри вә диҝәр халглар”Һекајәтимизин бу јериндә ваҹиб һесаб етдијимиз даһа бир мәсәләјә гајытмағы лазым билдик. Түркмәнчај мүгавиләсинин V маддәсиндә јазылан “һәмин мәмләкәтләрдә јашајан бүтүн көчәри вә башга халгларын әбәди заманәдәк Русија империјасына мәхсус олдуғуну тәнтәнә илә таныјыр” ифадәси, фикримизҹә, һазырда мүзакирә олунан проблемин чох мүһүм бир һиссәсидир. Буна бахмајараг, нәдәнсә, Бакыда отуруб ағзына ҝәләни јазан алим, сијасәтчи вә журналистләр бунун үстүндән кечмәклә өз ишләрини битмиш һесаб едирләр. Амма биз белә һесаб етмирик вә онун үзәриндән кечмәк фикриндә дејилик. Нијә?
Јухарыдакы тәһлил бир даһа сүбут едир ки, һәмин мүгавилә имзаланан вахтлар нә “Азәрбајҹан дөвләти”, нә “Азәрбајҹан халгы”, нә дә бәднам “азәрбајҹанлылар” ифадәси мөвҹуд дејилди вә ола да билмәзди! Буну бир даһа вурғуламагда мәгсәдимиз нәдир?
Бунунла биз ону демәк истәјирик ки, үмумијјәтлә, Түркмәнчај мүгавиләси һазырда бир һиссәси Азәрбајҹан республикасынын әразисиндә јашамаға мәҹбур олан талыш халгынын вә диҝәр ирандилли халгларын фаҹиәси иди! Чүнки 1918-ҹи илдә, артыг дәфәләрлә гејд етдијимиз кими, гејри-гануни јолла дүнја хәритәсиндә јер алмыш “Азәрбајҹан дөвләти” јаранан ҝүндән бу халглары сөзүн бирбаша мәнасында мәһв етмәји өз гаршысына башлыҹа мәгсәдләрин бири кими гојуб. Она ҝөрә дә бу ҝүн вә сабаһ, сонадәк бу дөвләтә гаршы мүбаризә апармағын ваҹиблији, өз мүстәгиллијини вә Түркмәнчај мүгавиләси илә ләғв едилмиш милли дөвләтчилијини бәрпа етмәк талыш халгынын олум ја өлүм мәсәләсидир! Биз бурда мәлум һәгигәтләри садаламаг фикриндә дејилик. Бунунла белә, кимләринсә белә бир арзусу олса, бир даһа дејирик ки, һәр һансы бир сәвијјәдә онунла елми мүкалимә апармаға бир даһа һазырыг! Инди биз башга мәтләбләрдән данышмаг фикриндәјик.
Бу ҝүн Бакыда отуруб ҝаһ Ираны парчаламаг, ҝаһ “Бөјүк Азәрбајҹан” јаратмаг хүлјасы илә јашајан, јери ҝәлди ја ҝәлмәди, “Азәрбајҹан халгы” адындан башындан јекә гәләтләр едәнләрин һамысына билдирмәк истәјирик ки, сиз өзүнүз биләрсиниз, һара ҝедирсиниз, һансы дөвләтдә јашамаг истәјирсиниз, неҹә дејәрләр, өз ишиниздир. Халг арасында дејилдији кими, ҹан сизин, ҹәһәннәм Аллаһын! Амма буну билин ки, талышларын сизинлә бир јол ҝедәҹәји хүлјасыны башыныздан чыхарын! Бир һарамзадәнин әлиндән нечә илләрдир чәкирик, инди истәјирсиниз, ҝедиб ондан да бөјүјүнүн јарадылмасы арзусунда олаг! А ләлә, мүмкүн олан иш дејил! Бирдәфәлик әмин олун ки, талыш халгы сизин бу фитнәләриниздә иштирак етмәјәҹәк! Әксинә, биз бүтүн мүмкүн васитәләрлә сизин бу планларыныза гаршы мүбаризә апараҹағыг! Ону да билин ки, һансыса чиркин јолла әлә алдығыныз, өз намусуну вә гејрәтини, милли мәнлијини ајаглар алтына атан һансыса талыш сизә бу фитнәдә һәмаш олмаг фикринә дүшсә, онун да ҹәзасы ағыр олаҹаг! Биз һеч кими һәдәләмәк фикриндә дејилик, амма һәр бир кәси хәбәрдар етмәји өз мүсәлман борҹумуз билирик!
Бундан әлавә, јаддан чыхармајын ки, Азәрбајҹан республикасынын шиә вәтәндашлары һәлә һәдсиз сәбр нүмајиш етдирәрәк, өз сон сөзләрини демәјибләр! Анҹаг шүбһә етмәјин ки, бир ҝүн о сөз дејиләҹәк вә уҹа минарәләрдән о ҹиһад фәтвасы сәсләндириләҹәкдир! Онда бу халглар бир Ислам ордусунун, Меһди Саһибәззаманын (ә) әсҝәрләри кими сизин ганлы тахт-таҹынызы башыныза чевирәҹәк вә һарама бирдәфәлик јох дејәҹәкләр! Иншаллаһ!
Әзиз охуҹу! Бу јердә һекајәтимизи бир даһа сахламаг истәјирик ки, јаздығымызы раһатҹа охуја биләсиниз. Амма һекајәт бунунла баша чатмыр. Түркмәнчај мүгавиләси илә бағлы даһа бир сыра мәтләбләрдән, бизим Иран дөвләтинин һазыркы рәсмиләринә суалларымыздан һали олмаг истәјирсинизсә,
сајтымызы изләјин!