Г1алг1ай йоазон никъ!
Г1алг1ай мотт дунен т1а къаьнаг1еи, д1аьхийг1еи долча метташца лоарх1аш ба. Из дика да. Бакъда, Юнескос довш д1адоалаш латтача метташта юкъе бихьаб вай мотт. Цу г1улакха бехке саг вац, г1алг1ай шоаш мара.
Вайна ховчох, г1алг1ай къам йоазонга даьнна б1аь шу а хьалдизадац. Къаман меттала йоазув дацар, аьнна, вай мотт-м, кега ца луш, цхьацца хьагучадувлача кердача х1амашта ц1ераш техкарца, дег1а ихаб. Дукха кицаш, ховли-довзалеш, сакъердаме дувцараш, фаьлгаш дувцарца метта лоаттабаьб из мотт вай даьша.
1арбий, гуржий, латиний, эрсий меттала йоазош хиннад вай, цхьацца йоазув-мотт ховча наха шоайла д1а-хьа леладеш, из а кхы 1аьдало ч1оаг1даь х1ама хиннадац.
Г1алг1ай йоазув хьакхоллара, цхьацца 1арбий йоазонца яздеш а, цунца вайна абат оттаде безам болаш а нах хиннаб.
1902 шера, Джабаг1а Ийже Висан-Гире оттадаь хиннад, 1арбий йоазон лард а йолаш, г1ал1ай абат. Цун вошас Джабаг1а Ийже Махьмада а кхелла хиннад г1алг1ай абат, латиний абата лард а йолаш. 1арбий меттала йоазув вай дийшача, наха цул хьалха а леладаьд. Масала, Хьарпхоша яхачох, 1740-1800 шерашта юкъерча хана Хьарпе хиннай духхьала ворх1 бер деша даг1аш, 1арбий йоазонца г1алг1ай метта дарсаш хьехаш моттиг.
Паччахьа 1аьдала ч1оаг1а дагадоаллаш хиннад г1алг1ай йоазон г1улакх. Х1ана аьлча, цхьатарра шоай в1ашт1ехьа даьннача меттала язде а, деша а, наха хьеха а болабенна хиннаб цхьацца лелалуш бола г1алг1ай. Дукхаг1а цар леладаьр да 1арбий йоазув. Бакъда, из г1улакх гаьндаьннадац. 1арбий йоазув леладеш хилча, г1алг1ай бусулба дингахьа д1ач1оаг1балар кхераш, Россе паччахьалкхено юхадаьккхад из г1улакх.
1908 шера Ийже Махьмада арахийцад, г1алг1ашта а нохчашта а лаьрх1а, «Ингуше-Чеченская азбука» яха абат. Арахийца хиннад боарам болаш наха тоъал. Цу хана наггахьа мара нийслуш хиннадац цу тайпара абаташ. Из арадаьлча боккха кха хиннаб цох вайнаха, къаьстта, боадонгара сердалонга бовла г1ерташ, дилла халоно букъ хьал а ца берзабайташ къахьийгача г1алг1ашта х1аьта а.
1909 - 1915 шерашка, г1алг1ай абат оттадаь хиннад эрсий графиках, г1алг1ай фольклоран а исторен а тохкама, 1илманхочо Горепекин Ивана Фомас. Ше оттадаьча г1алг1ай йоазонца дукха г1алг1ай багахбуцам д1аязбаь хиннаб цо. Из ше эрсий къамах саг хиннув. Дукхача шерашка г1алг1ашта юкъе а ваьха, ткъаь итт шу совг1а ха яьккхай цо г1алг1ай къаман мотти, г1улакхи, оамали 1омадеш. Вай уйла йича, ч1оаг1а къа да цо хьийгар, эрсе волашше, г1алг1ай мотт 1ома а баь, цунца вайна йоазув кхоллаш къахьегаш. Х1аьта, вай тахан, йоазув-мотт долашше а, из деша а нийсса мотт бувца а тигац! Вай боккхийча наха дувцачох, пхи эзар шу хьалха шоай йоазув долаш хиннад г1алг1ай къам, оалаш хиннад цу Горепекин Фомас.
1922 шера Ивана Фомас латиний графиках оттадаь абат лоамарой республикан паччахьалкхено, арахеца мара ца дезаш, т1аийца хиннад. Бакъда, к1алхарча партийнии советии органаша, цох бала пайда бац, эшаш дац из, кхоачам а бац цунгахьа, аьнна, юхадаьккхад.
1920 - шера халкъан образовани отделаца, г1алг1ай ревкома амар а хинна, 11- июле комисси в1ашаг1ъеллай, г1алг1ай абат хьакхолла лаьрх1а. Цу комиссе къахьийга баьча балхаца г1алг1ай алапата проект оттъяьй, латиний графика лард а йолаш. Болх болабаьб грамматиканнеи дошлоргаи материал кийчъера. Цу хаттарах лаьца дукха кхетачеш, дошдоашхалеш д1акхихьай меттаца къахьегарашцеи 1илман говзанчашцеи. Хьежжа мах бича, ши проект хьакъоастаяь хиннай царех. Хьалхарча проектах кхоачам хийттбац, оазий й1оахал-лоацал хьахезар а иштта кхы д1ахо а долча бахьанашца. Бакъда Малсаг-наькъан Кураза 3оврбика кулгалдеш йолча комиссе латиний графика т1а а тайжа кийчъяь хинна проект т1аийцай. Комиссе баьча балхах юххера а гучадаьннад хьалхара абат, «Наьна мотт» яхаш ц1и а йолаш.
Цул т1ехьаг1а цхьа к1еззига ха йоалашше, «Сердало» яхача газета хьалхара номер араяьннай Буро т1а май бетта хьалхарча дийнахьа 1923 шера. Пхи б1аь газет да уж эггара хьалха араяьнна хинна тираж. Из хьалхара номер арайоалача дийнахьа, цох боккха кха хинна, Наьсаре в1ашаг1а а кхийтта, Буро т1а кхо б1аь совг1а саг вахар тхо, яхаш, дувц боккхийча наха. Из йоазув хьакхоллара ди г1алг1ашта массаза а лоарх1аме хиннад.
1938 шера, март бетта ткъоалаг1ча дийнахьа эрсий графикан т1а а тайжа, юха а г1алг1ай абат в1ашаг1деллад . Цу юкъе дахад, (Ь, I) ши алап т1атохарца керда хьадаь, шийтта алап: Аь, ГI, Кх, Къ, KI, ПI, TI, Хь, XI, ЦI, ЧI, Яь. Г1алг1ай алапата чу дерригаш шовзткъеи ялх алап да. Ше приказ да укх тайпара, (Утвержден наркомом по просвещению РСФСР т. П.А. Тюркиным 20 марта 1938г. Приказ №480.) (Ингушский алфавит на русской основе и орфографии Грозный. 1938г.). Цу орфографени алапатии соцам Нохч-г1алг1ай АССР призидиума исполкомо къоабал а баь т1аийцаб 1938 шера ялхлаг1ча апреле.
А а Аь аь Б б В в Г г ГӀ гӀ Д д Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Кх кх Къ къ
КӀ кӀ Л л М м Н н О о П п ПӀ пӀ Р р
С с Т т ТӀ тӀ У у Ф ф Х х Хь хь ХӀ хӀ
Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч ЧӀ чӀ Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я Яь яь Ӏ
Цу хана денз хьадоаг1аш да вай йоазув, кхы хувца ца луш. (Оа) яха цхьа дифтонг а я вай метта юкъе лелаш. Тахан цхьацца болча йоазонхоша а 1илманхоша а (ие, уо) яха дифтонгаш юкъе йоалае еза йоах вай метта. Со, бакъдар аьлча, цу г1улакха раьза вац! Уж дифтонгаш еза, аьнна, хетача метте вай тохар оттадой, цхьаккха хало а йоацаш дешар в1ашт1ехьдаргдар. Цул дикаг1а дар хьалха вай метта юкъе леладаь, вай 1илманхоша кхелла хинна, тахан вай ца а леладеш х1ираша леладеш дола лоаца а вай юха чудахьаре метта юкъе.
Вай газета «Сердало» арадоалача хана, малаг1а ц1и тиллача бакъахьа я, аьнна, дагабаьннача 1илманхоша тайп тайпара ц1ераш яха хиннай: «Наьна мотт», «Керда вахар», «Къаман овла», «Кортмукъал», «Къаман ганз», иштта кхы а. Уж массаяраш мегаргйолаш хиттий. Х1аьта а, Кураза 3орбика аьннад: «Массехана а боадонгара сердалонга дала г1ерташ, къахьийга да вай къам, вайна сердало ч1оаг1а эшаш я, цудухь «Сердало» аьнна ц1и тиллача бакъахьа хет сона». Цу ц1ера массабаргаш раьза хинна, барт а баь, из ц1и тиллай газетах.
Газета бехктокхаме секретарь хиннув т1ех лоарх1аме вола Бек-наькъан Дордаг1а Тембот. Наьна меттагахьа ч1оаг1а говзал, хьисап долаш саг хиннув из. Юххьанца деррига къа ше хьега дезаш хиннад цун. Бакъда, цо из болх, ч1оаг1а цох доккхал деш, б1а ца къожабеш, хьабеш хиннаб. Из газета хьакхоллача а цу юкъе доккха дакъа лаьца ва из. Цу газетах доаккхалдеш, цун хьалха латта ши саг вувцаш, цох лаьца Дордаг1а Тембота язъяь, «Сердало» яхаш ц1и а йолаш, ши-кхо байт я.
Сердало
Дахалда вайна «Сердало»! -
Вай культуран чарх,
Камаьршача 1аьдало
Вайна байта малх.
Зоврбика т1ехк я хьо,
Тембота дулх да хьо,
Ткъамаш д1аьха да хьа,
Б1аргаш сийрда да хьа.
Хиланза хьалдаь, дале хьалкхийна,
Зовне екача назмех чуийна,
Вай лоаман тархаш сомйоахаш доаг1а
Хьо, заман тур, культуран д1оаг1а.
Ч1оаг1а в1аший хеттав цо шоаш шиъ. Зорбиках газета т1ех я йоах, х1аьта шийх - Темботах - газета дулх да йоах. Дулх т1адоацача т1ехкан ч1оаг1але яц, т1ехк юкъе ца йоалле дулхан а низ бац!
Г1алг1ай йоазув кхолларо дукха вай кагий нах дешара т1ахьийхаб. Массанена а дагадаьллар хиннад «Дешар сердало - цадешар боадо» яха керда даьнна кица. Цу хана гIалг1ай йоазонхошта шоаш деш долча йоазонна кепатохийта из цхьа газет мара кхы моттиг хиннаяц. Иштта дег1ааха болабеннаб Г1алг1ай йоазон мотт.
Хьалха газета «Сердало» духхьала г1алг1ай меттала хиннад, х1аьта тахан дукхаг1ча даькъе эрсий меттала да из. Фуннаг1а даь а, деррига йоазо г1алг1ай меттала хургдолаш даккха дезар из.
Тахан «Сердало» яхача газета дезткъеи итт - 90 шу даьннад. Вай уйла йича, дукха ха я из. Доаккхалде мегаргдолаш газет да из. Ч1оаг1а мах бар цун, нагахьа санна из деррига а г1алг1ай меттала арадувларе. Дала низ лолба цунна г1алг1ай меттала дала!
Хьамсара Г1алг1ай! Вай xlapaвар наьна мотт лертт1а 1омабе декхарийла ва. Ший наьна мотт хар, цун дух довзар xlара сага декхар да. Йоазон мотт боаца къам сакхат доаллаш санна да. Вай къаман мотт дийнлургбола оаг1ув е еза вай. Тахан, эшшехь, мотт д1абоалаш латт, яхаш, 1илманхой бехке бу вай. Цох г1улакх хургдац. Воашоша фу ду вай, из мотт дийнлургболаш, из д1абаргбоацаш? Из дар вай дукхаг1а теркалде дезаш!
Цу вай къахьийгача говзанчаша, вай даьша-ноаноша, цох ч1оаг1а доккхал деш, вайга хьакхоачадаьд из. Нийсъя, ц1енъяь цар воашка йита ганз лорае вай декхарийла да!
Дала бокъо йоаккхийла вай метта!
Хьарпхой Илез!
http://radio-angusht.ru