Тау авылы.
Бы урынға иң перенче Хөснетдин исемле геше (кеше) килеп ултырған. Иртышның пийек йарынта. Урыны йақшы булған. Аннар ары Қорбан, Рәҗәп, Арзыбай, Аллам исемле гешеләр килепте (килгәннәр). Башта пер урамнан торған аwыл булған инде. 1840 нчы йылларда Рәсәйнең пер йеренән Мөхәммәтйан исемле геше киләте, мәчет салаты. Анда мулла Рәхмәтулла болаларға гәрәп телен өйрәткән. Ә грамотаға Абдулла уқытқан. Йыллар усғач, мәдрәсә төзөйтләр, Қамал Мәwлүтов килеп уқытқан диләр. 1915 йылларда Қазан йақтан уқытучы Шәрипов Хафис килепте (килгән). Мәктәп салғаннар. Ул татар телен дә өйрәткән, татарча уқытқан. Күрше аwыллардан да болалар киләтханнар ғуй уқығалы. Менә алай булған тип ишеткәнем (ишеттем).
Сөйләүче: Рәхимова Гөлсара Абдулхак кызы (1949 елгы). Тау авылы
Әшеван авылы.
Шушы аwылта туып үскән (үстем). Ашаwаны аwылы атамасы шуннан игән (икән) - аша киткәннәр, песнеңке аwыл аша йөргәннәр атлар мән (белән). Районнарға йөргәннәр, монда туқтап ашап, қунып дигән шигелле. Әти-әниләр дә шушы аwылта туып үскән. Болық тота ите әтийем. Малайчықлар үсеп қайтты. Әтәй мәрхүм мулла ите, намаз уқый ите.
Ишим (елга исеме) аша Никол'ски тигән урыс аwылынта монтый скамейкалар ултыра ите. Бабайым тракторист пулып эшләте. Соңғы 25 йылны бик йақшы йәшәдек.
Сөйләүче: Сабирова Миңзифа Кәлимулла кызы (1936 елгы). Әшеван авылы
Эбаргүл (Ихсиңер) авылы.
Эбаргүл аwылыннан үч гиламетр көнбатыш қабат (ягына) Түләк исемле аwыл булған. Ул - Ибәрде исемле ханның тоқом утары. Ибәрде атамасын Алла илчесе, ул йебәргән дип төшенәмез (аңлыйбыз). 12 ғасырда Ибәрде ханлық иткәндә, Иртыш йылғасы ағымын үзгәрткән икән ғуй (бит). Түләк аwыл йардан йырақта қалған. Хан аwылны бы йергә күчерә, и Ихсиңер (Изге Тау) дип атаған. Анда Аллаға табынғаннар. Синер йуғарысында, қыр уртасына йөрөйтләр. Иртыш уртасында йәшәүче Су ийәсе бар тип, аны зурлай тоғаннар. Ибәрде ханныңқы аwылы Ихсиңерне алай ук (шулай ук) Ибәрдүл дип тә атайлар. Тора-бара ул Эбаргүл дип үзгәргән ти. Ибәрде хан һәм аның атасы үлгәч, туған аwыллары Түләктә йерлитләр. Ул сиарат (зират) «Қарағай қыр» тип аталаты. Хан қурғанда йататы. Ул урынны әле дә изге урыннар дибес. Аwылыбыста әле дә әwәл-әwәлдәге сынны (кебек) себер татарлары йәшәй. Палық тотатқаннар, ауға йөрөй булатханнар, йемеш йыйыпты (җыйганнар).
Мәчет булған. Сәwит бласте (<власть) килгәч, мәчетне мәктәпкә үзгәртәләр. Гражданнар суғышы wақытында, ақлар килгәнтә гешеләр палалары, маллары мән Күчү-Уба дигән саслыққа китеп торхалы булғаннар. Аwыл халқы қачып йәшәгән земл'анкалар әле дә сақланған. Суғышка хадәр мәктәп, ике қатлы интернат бар ите.
Күрше аwыллартан та килеп уқығаннар. Мәктәп 1940 йылда йанып, интернатны Илчебаға аwылына күчергәннәр. Палалар кәсер көчкүнетән (кечкенәдән) башлап күрше Йәркәүтә (авыл исеме) уқыйтлар. Әле аwылда 250 ләп кеше йәшәйте, 80 йорт.
Антай (шундый) пер легенда да бар. 300-400 йыл элгәре монта Эбаризий, Қамал, Илчебақ дигән бертуғаннар кочевайтә булатхан. Мал, ат сақлағаннар (асраганнар). Эбаризий исеменнән бәлки песнең аwыл аталаты.
Сөйләүче: Рәхмәтуллина Сәрвәр Нияз кызы (1929 елгы). Эбаргүл авылы
Илчебага авылы.
Монтағы аwылға пер қарт урын эшләгән игән. Аны Илче тип қуйғаннар әле. Илне қарап йөрүче. Аннан ары аның исеме пағы булғанмы. Аwылға Илчебаға тип исем биргәннәр. Әwәл бит пағы тигән исемнәр булған, йә (әйе). Менә ул ил ғарап йөрөп, әле қайа урнашқаны. Алый әйтеп пес (без) олулартан ишеткән итек. Пестән олу (олы), пес алартан олу. Алай сәүләгәннәр. Инте татарча песне қурты ғына тип қуйғаннар. Қурты палығын беләсесме? Менә монтай йуwан (зур) ул. Йәйнекен аны ашағалы йарамай та. Қышын соу суытса ғына тейзәр аны. Русча Налим(п). Песнеке аwылны Қурты аwылы тип әнә улай әйтелгән. Аwылға пыйыл 614 йыл була, 6 аугыста (август аенда). Әwәл татар аwылы ите монта. Түрт ғиламетр. Уны Йаңаwыл тигәннәр ите. Ул аwыл бөткән. Алар аннан соңыннан Йарқауата йәшәтеләр. Йарқауатан таралып киткән, хәсер Омыскита.
Йул та, күл тә тиләр. Менә исем антый бирелгән аңа. Анта әwәл күл арйагынта урыс аwыллар булған. Пы йул буйынта қалған. Урыс аwылға барғаннар. Күрше аwылға палық сатқалы (сатарга) барабыс. Бы гүлтән беснеңке әти палық тотайы. Анта күл пуйлары матур. Менә кәртүшкә күмер wақыт йетте. Бечән чабу гирәк. Пы йақ қырта әркем сатыпты (сатып алған), калхуз беткәч, йерне. Қайбер йерләртә йамқыр булмағач, қыраларта бечән йуқ. Көскесен (көзен) сатыб алтық пы йақны. Иртеш арйағынта чабалар. Иртешне кисеп, анта бечән чабалар. Аны қышқысын йетеш булмағанчы, булмый. Ташый булмый, потому что Иртеш туңса ғына от (ат) мән чығаң (чыгасың) бит. Йәркәүтә йартылаш татар, йартылаш урыс. Хәсер байтақ барғаным йуқ Йәркәүгә.
Сөйләүче: Аппасова Сәрвәр Сафиулла кызы (1928 елгы). Илчебага (Курты) авылы
Каенавыл.
Қайынаwыл тип менә Старицаның ул йағына теккә цықсаң, березоwый роща - қайынлық - булған. Унта туже йуан-йуан (зур-зур) күлләр. Тек - ул тауға менәң тә, унта қайынғыр. Қайыннар күп булғанға Қайынауыл тип аталаты. Сәмте тигән йертә, инәм Зөлхәмитә туған йертә, убатан (югары, күтәренке урын, калкулык) қарап булаты. Теккә цықсаң, аwылны қарасан, матур. Унта Сәмте тигән аwыл булған. Тек пер генә. Бик пийек түгел, күлтән ул йаққа цықсаң, высота сынны (шикелле). Сәмте тип ататқайдылар. Ул аwыл Иртеш аша ғына. Мосолманнар иде анта гелән. Дүрт кенә өй қалған унта.
Аwылға катер-паром мән йөрипес йәйнең көнө. Ул көчкөнә катер «Заря». Бес көчкөнә аwыл. Зур аwыллар бар. Күлләр кән (күп). Килкүр күле аwыл эцентә. «Килеп күрегес» сүсентән (сүзеннән). Старица-кормилица. Помнит итмәстек (хәтерләмибез) бес анын татарца сүсен. Ул приток Иртыша. Иртыштан керәте аңа соу. Рәхимҗан күл бар. Анта та палықлар пар. Йалбақ күле. Киң, түп-түңәрәк булғанға. Көскө сынан (көзге сыман). Йоморо сынны.
Сөйләүчеләр: Юлдашева Зөлхәмидә Рәхмәтулла кызы (1924 елгы), Сабарметова Мансура Райзетдин кызы (1959 елгы). Каенавыл
Тайлак һәм Каенавыл.
Йеңгә (җиңги) Тайлақ тигән аwылтан. Анта Иртеш буйтан, биғ әйбәт йертән. Пер wақытны көчкөнә аwылларны берләштереп киттеләр. Кәсер ул аwылларны бөтөрөп ташлатылар. Аның қабатында (янында) Тыйулуған бар ите, Қыусы бар ите. Казанка, Уфа тигән аwылларны бөтөрөп ташлатылар.
Тайлақ аwылы. Дедушкасы Тайлақ булған, ул ултырыпты (утырып калган). Уннан улай аталаты. Олу йуwан (зур) бүрән (күл яки елга ерганагы). Анда палық тотатылар. Ул аwыл тегерәктә. Уртата бүрән. Утраwы та бар ите. Әти-әнитән суғылмасқа булып қацыцып китәйтек утырауға. Әнийең киләте. Пес йүкерешеп цығып китәбес утырауға. Обратно цығаң (чыгасың). Мин әйбәт йөзәткәйнем.
Сөйләүче: Сабарметова Мансура Райзетдин кызы (1959 елгы). Каенавыл
Козгын авылы.
Бу Қозғон территорийәсендә башта урыслар йәшәгән ғуй (бит). Аннан татарлар килгән. Монанда төп бар иде.
Хәсер инде уларны Иртеш айырып бетергән. Остроwок-остроwок булып қалғаннар. Иң перенче килеп урнашқаннар. Аңа күрә ул төпне изгеләр йатқан йер дип аңлататылар. Бы йақта паром, Иртеш йанында тар ғына йер былый қала, иң очон төп дип әйтәткәннәр.
Татарлар килгәч, урыслар китеп қалғаннар.
Аннан имеш әйтәткәннәр: «Козғон - қош ул. Менә ул қайа барып утырса, анда аwыл була», - тип. Аннары сон урыслар Тевризға китеп қалғаннар, пийек йергә. Быйақны гел соу пасқан. 71 нче йылғы соу нық булған иде, аwылғача. Бу төштә - Бүрән (күл яки елга ерганагы), күргәнсестер килгәндә.
Йыл сайын бер аwылда сабан туй була. Былтыр беснеңке аwылта перенчегә сабантуй булды. Бесдә урман йоух, тол (тал) ғына. Мәчет йаңа, беренче йыл салып торатылар. Буш өйне мәчеткә бирделәр.
Торнакүзне (мүк җиләген) састан йыйабыс. Күп кеше йыймай. Вахтаға севергә йөрөп ақча эшлителәр. Нефт', газ табатылар, йул йасайтылар, ағач эшкәртәтләр шигелле (шикелле). Йәйгесен палық (балык) тотатылар. Ничек тә йәшәргә, палаларны үстергәле (үстерергә) кирәк.
Сөйләүче: Махьянова Рәүфә Хилметдин кызы (1953 елгы). Козгын авылы
Саургач авылы.
Бес ц мән кәпләшәмез (сөйләшәбез). Әwәл бер геше булған имеш. Аныңқы исемен биргәннәр. Песнең Саургац матур. Исеме тә матур ғуй. Мәктәп хәсер тә пар. Күлләр аста, кискәц, пы йақта (Ансытау һ.б.) Күгелтәү сасы (сазлык, ылыслы урман) бар. Пестә йақындағы пер саста цийә, күк цийә (күк җиләк), мәшкәләк (гөмбә) йыйатылар. Песнеңке Сowырғац ырцықлы (ризыклы), тәүбиғлы (тәүфиклы) аwыл тип әйтәбес.
Астана песнең быйақта, анда йақшылар йататы. Менә бы йақта сәркис. Күпер басып тораты сәркис йақта. Анта йақшылар йататы. Пер хатын йатат тиме ике қысы мән. Тағын әллә кемнәр йатат. Мин уларның исемнәрен пелмәйем. Йахшыларға, астаналарға садақа бирепте (бирәләр). Муллаға садақа бирәбес. У (ул) пеләте (белә), беснеңке йахшыларнықы монтый қағазы бар игән.
Песнеке Парғы маман менә бы йәшел көйләклү (күлмәкле) Айҗамал маманның қысы. Ул қағазны пер йыл сурап килгәннәр булғаннар. Қазаннан килгәннәр. Йақшыларның қағазын циткә цығарғалы йарамай тимез. Пашқа йергә цығарғалы аwылтан йарамай тип, пескә Парғы мамам әйтте. Аны сантыққа пикләп қуйғаннар. Поронца йасылған. Аппақ цепрәккә урап қуйғаннар аны.
Сөйләүче: Ханнанова Кулкалы Низаметдин кызы (1955 елгы). Саургач авылы
Тибенде.
Бы аwылға 542 йыл пулты. Аңа 1472 йылда нигез салынған. Аwыл башта Иртешнең уң қабатында (ягында) - Қара Йарда - пулған. Ә сул қабат йарда ат көткәннәр. Аннан ары кешеләр шушы, әлеге урынға күцкәннәр. Татар аwылларыннан бы иң йуwаны (зурысы). 1868 йылда 57 өй и 317 кеше йәшәгән. Аwыл тапталған йердә барлыққа килгән, хайwан үстергәле булғаннар ғуй тапталған йердә. Йыл буйы монда ат асрағаннар. Улар бөтөрә йерне таптағаннар. Аwылныңқы исеме дә аңардан инте. Тибенде - «тибелгән» сүзеннән, тапталған урынны аңлататы. Ә минеңке атам-инәм Қазан йақтан килгән.
Сөйләүче: Бакиева Нурзия Мөхәммәтҗан кызы (1928 елгы). Тибенде авылы
Милли-мәдәни мирасыбыз: Омск өлкәсе татарлары. - Казан, 2015. - 460 б.
http://antat.ru/ru/iyli/publishing/book/