Актан-Ільініч. Гісторыя “рускага Гебельса”
На сюжэт, звязаны з дзейнасцю рускіх калабарацыяністаў, якія перад самым вызваленнем Беларусі ад нацыстаў заселі ў Бабруйску, мяне “вывела” гісторыя забойстваў савецкіх афіцэраў, якія здзяйснялі былыя нацысцкія памагатыя ў горадзе на Бярэзіне і ля яго ў 1944-1946 гг. Асобным момантам, які патрабаваў больш глыбокага вывучэння, была постаць кіраўніка “Саюзу барацьбы супраць бальшавізма”(СБСБ), рускага нацыста Міхаіла Ільініча (псеўданім: Актан). У гэтай публікацыі паспрабуем разабрацца ў асаблівасцях біяграфіі гэтага калабаранта.
Здраднік па ўласнай воле
Падчас Другой сусветнай вайны немцы рабілі вялікую стаўку на ідэалагічную апрацоўку ворага і жыхароў акупаваных тэрыторый. Нацысты разумелі, што школа і перыядычны друк могуць зрабіць значна больш, чым нават вялікія падраздзяленні ўзброеных калабарантаў. Таму акупанты актыўна падтрымлівалі тых, хто спрабаваў раскласці савецкае грамадства знутры, так бы мовіць, ліквідаваць яго ідэалагічны падмурак і перафарматаваць яго ўяўленні аб Айчыне.
Міхаіл Ільініч-Актан выступае ў Бабруйску, 1944 г.
Менавіта такім ідэалагічным дыверсантам быў Міхаіл Аляксандравіч Ільініч (іншыя варыянты прозвішча Ільін, Ілін). Гэты чалавек нарадзіўся ў Адэсе. Падчас Другой сусветнай вайны да свайго прозвішча Ільініч дадаваў акрэсленне “дыпламаваны інжынер”. Сапраўды, да вайны, ён працаваў інжынерам у Адэсе і нават публікаваўся ў савецкіх навуковых перыядычных выданнях. У 1941 г. гэты чалавек ваяваў у складзе Чырвонай Арміі (па некаторых дадзеных у афіцэрскім званні), аднак на Браншчыне добраахвотна перайшоў на бок германскага войска. Ужо ў студзені 1942 г. Ільініч трапіў у 612-ю роту прапаганды, якая ўваходзіла ў склад 2-й германскай танкавай арміі. Тады ж ўнтэршарфюрэр СС Э. Мюкель завербаваў яго у якасці агента СД.
Першай “працай” гэтага чалавека для немцаў стала напісанне шматстаронкавага мемарандуму, які ён падпісаў “інжынер М.А. Ільініч з Адэсы”. У гэты час немцы, відавочна, даручаюць свайму мясцоваму памагатаму працу па арганізацыі прапагандысцкай працы з акцэнтам на антысемітызм і антысаветызм. Ужо ў лютым 1942 г. у Арле Міхаіл Ільініч выдаў брашуру пад назвай “Ці з’яўляецца гэтая вайна айчыннай для народаў Расіі”(наклад другога выдання ў Смаленску склаў 100 тысяч экземпляраў). У сакавіку 1942 г. ён стаў рэдактарам калабаранцкай газеты “Рэчь”, у якой актыўна публікаваўся і сам. Наклад гэтага выдання хутка складаў 120 тысяч асобнікаў. З лістапада таго ж года да газеты стаў выдавацца гумарыстычны дадатак “Жало”.
Нямецкае пасведчанне Міхаіла Ільініча-Актана
У 1943 г. газета “Речь” стала выдаваць часопіс “Школьник”. Ільініч, які тады стаў актыўна выкарыстоўваць псеўданім “Актан”, зрабіў вельмі шмат для таго, каб яго газета распаўсюджвалася не толькі ў Арле, але і ў іншых месцах. Так, амаль 6 тысяч экземпляраў “Речи” накіроўвалася ў адзін з галоўных цэнтраў рускіх калабарацыяністаў - Лакоцкую аўтаномную акругу. Адзначым, што “папулярнасць” гэтага пранацысцкага выдання выклікала занепакоеннасць у сваецкіх партызан, якія папярэджвалі пра яго небяспеку Маскву.
У красавіку 1942 г. Актан напісаў другую сваю брашуру “Габрэі і бальшавізм”, якая была прасякнута заўзятым антысемітызмам. Пазней “рускі Гебельс” падрыхтаваў яшчэ некалькі выданняў на падобную тэматыку. Летам 1942 г. у Арле была створана Палітычная школа, дзе калабарантаў вучылі друкаванай прапагандзе і агітацыі. Ільініч-Актан быў намеснікам начальніка школы. Калабарант чытаў лекцыі па тэмах “Габрэйскае пытанне”, “Бальшавіцкая небяспека” і г.д. Пры чым, сустрэчы з ім рабіліся не толькі ў Арле, але і ў іншых гарадах і вёсках, акупаваных нацыстамі. Аднойчы Ільініч-Актан нават ездзіў у камандзіроўку ў сваю родную Адэсу, дзе знаёміўся з мясцовай калабаранцкай прэсай.
Прысяга паплечніка "СБСБ"
Відавочна ў Маскве сур’ёзна турбаваліся наконт дзейнасці гэтага калабаранта. У 1942 г. 4-ты адзел Упраўлення НКУС па Арлоўскай вобласці рыхтаваў замах на Ільініча-Актана, аднак звярыны нюх дазволіў апошняму пазбегуць савецкай кулі.
На беларускай зямлі
У ліпені 1943 г. савецкія войскі наблізілся да Арла і немцы адтуль пачалі эвакуіравацца. Увосень 1943 г. разам з газетай “Речь” Ільініч-Актан апынуўся ў Бабруйску. Вось, як гэтага чалавека апісваў бургамістр Бабруйска Б. Меньшагін: “Баброў павёў мяне пешшу паказаць Бабруйск. Горад амаль не пацягпеў ад баявых дзеянняў. Авіябомбай былі разбураны толькі два дамы ў цэнтры горада. На іх месцы быў арганізаваны сквер. Баброва пацягнула на месца яго папярэдняй працы, дзе зараз знаходзілася рэдакцыя газеты “Речь”. Мы зайшлі туды і Баброў пазнаёміў мяне з яе рэдактарам М.А. Актанам. […] Сам Актан у рэдакцыі быў у форме обер-лейтынанта пяхоты, а да Янушкевіча прыехаў у форме нямецкага танкіста таго ж чыну. На абодвух мундзірах былі прычэплены планкі ад дзевяці ордэнаў, атрыманых ім ад немцаў. Па тры ў бронзе, срэбры і золаце.
Нямецкая ўзнагарода для ўсходніх народаў
Пры мне ў Бабруйску ён атрымаў яшчэ адзін ордэн “у срэбры” “За заслугі” і ордэн, які давалі толькі немцам, таксама “За заслугі”. Мне не прыходзілася больш бачыць нікога з такой колькасцю ордэнаў. У чым заключалася яго “мужнасць”, за якую ён атрымаў дзевяць ордэнаў і ў наяўнасці ў яго мужнасці без двукосся вельмі сумняюся. Сам ён казаў, што быццам бы ездзіў у карныя экспедыцыі супраць партызан”. Немцы маглі, канешне, адзначыць прапагандысцкую працу Міхаіла Ільініча-Актана адным, дзвума медалямі. Але дзевяць…Падаецца, што сапраўды без карных акцый не абышлося. Тым больш, што рускі нацыст быў апантаным і напэўна разумеў, што “хрышчэнне кроўю” наблізіць яго да немцаў і дасць яму большыя паўнамоцтвы.
"Рускі Гебельс" Міхаіл Ільініч-Актан
У Бабруйску Міхаіл Ільініч-Актан разгарнуў актыўную грамадска-палітычную дзейнасць. У сакавіку 1944 г. быў створаны “Саюз барацьбы супраць бальшавізму”. “рускі Гебельс” стаў фактычным кіраўніком гэтай арганізацыі, а Бабруйскае абласное аддзяленне стала, па сутнасці, Цэнтральным камітэтам “СБСБ”. Відавочна з падачы “рускага Гебельса” сімваламі ўзганай арганізаці сталі георгіеўскі сцяг і георгіеўскі крыж. Апошні (без калодкі) выкарыстоўваўся як партыйны значок. “СБСБ” стала актыўна набіраць членаў сярод жыхароў Бабруйска, а таксама ў Барысаве, Крычаве і Рагачове. У арганізацыю запісваліся калектывы цэлых прадпрыемтсваў. Акцыя па прыняццю ў “СБСБ” праводзілася ў красавіку 1944 г.
Камандзір "Белай каманды" А. Буглай атрымлівае ўзнагароду ад немцаў за чарговую антыпартызанскую акцыю
Сапраўдным поспехам Ільініча-Актана было тое, што ў яго арганізацыю ўступілі ўсе жаўнеры дастаткова боездольнага калабаранцкага фарміравання, якім быў 682-гі ўсходні батальён пад камандаваннем маёра А. Буглая. Апошні пачаў удзельнічаць у антыпартызанскіх акцыях яшчэ з канца 1941 г., а потым стварыў антысавецкае фарміраванне (“Белую каманду”), якое складалася з прадстаўнікоў розных народаў СССР.
1 траўня 1944 г. у Бабруйску. Бачна эмблема "СБСБ"
Не гледзячы на гэта Ільінічу-Актану атрымалася аб’яднаць пад сцягам “барацьбы за вызвалення Расіі” і такое разнамастнае фарміраванне. Цікава тое, што пасля вайны калабарацыяністу Буглаю атрымалася збегчы ў ЗША, дзе той стаў актыўна ўдзельнічаць у дзейнасці беларускіх эмігранцкіх арганізацый, аб’яднаных вакол дзеячаў арганізаванай нацыстамі падчас Другой сусветнай вайны Беларускай цэнтральнай рады. У чэрвені 1974 г. намеснік начальніка аддзела Упраўлення Камітэта дзяржаўнай бяспекі БССР па Гомельскай вобласці адзначаў у даведцы: “Па дадзеных, якія маюцца ў УКДБ пры Савеце міністраў БССР па Гомельскай вобласці былыя служачыя “Белай каманды” Буглай Аляксандр Іванавіч пражывае ў ЗША, Арсеннеў Пётр Ефімавіч скончыў жыццё самагубствам, Кабышаў Іван памёр у 1944 г., Пархомаў Іван застраліўся летам 1944 г., Сіменкоў Іван скончыў жыццё самагубствам у Канадзе”.
Падрыхтаваць дзяцей-дыверсантаў
Галоўным лозунгам “СБСБ” была “барацьба супраць жыда-бальшавізма, за вызваленне Расіі і рускіх людзей”. Членаў арганізацыі называлі “паплечнікамі”. Ім выдаваліся сяброўскія білеты з георгіеўскім крыжом на вокладцы. У газеце “Речь” быў надрукаваны “Статут СБСБ”, які распрацаваў сам Ільініч-Актан.
Адкрыццё "дзіцячай вёсцы" у Скобраўцы
Бадай, што самым галоўным праектам “рускага Гебельса” было стварэнне “Саюза рускай моладзі” і дзіцячай вёскі ў Скобраўцы. Што тычыцца першага, то туды прымалі нават членаў “Саюза беларускай моладзі”, якіх да гэтага выхоўвалі, мякка кажучы, у антырускім духу. Аднак увесну 1944 г. немцам было не да ідыялогіі і яны ішлі на сустрэчу любым прапановам, якія, па іх меркаванні маглі дапамагчы стрымаць, ці хаця б затрымаць наступ савецкага войска.
Паплечніца "СБСБ" размаўляе з беларускімі дзецьмі ў Скобраўцы
Прадстаўнікі "адміністрацыі" "дзіцячай вёсцы Скобраўка"
Праект дзіцячай вёскі быў у гэтым сэнсе дастаткова перспектыўным. Перад стварэннем гэтага “пансіянату” немцы выселілі частку жыхароў населенага пункта. Потым туды завезлі беларускіх дзяцей з Палескай вобласці БССР. Апошніх сілай забіралі ў бацькоў. Чаго дабіваліся нацысты стварэннем такога пасялення? Адказ на гэтае пытанне часткова знаходзіцца ў Данясенні Начальніка палітупраўлення Першага Беларускага фронта генерал-маёра Галаджэва на імя Начальніка Галоўнага палітычнага ўпраўлення Чырвонай Арміі, генерал-палкоўнік Шчарбакова. У узгаданым дакуменце адзначалася, што “з траўня па ліпень 1944 г. у лагер Скобраўка было сабрана каля 2000 дзяцей у ва ўзросце ад 6 да 14 гадоў. Начальнікам пасялення быў капітан Рускага вызвольнага войска Градзюшка. У лагеры быў адзін немец, які ажыццяўляў агульнае кіраўніцтва. Увесь іншы склад персаналу быў з рускіх і беларусаў, які быў прывезены з Бабруйска”.
Члены "СБСБ"
“З матэрыялаў расследавання высветлілася, што гітлераўскія крымінальныя злачынцы пры арганізацыі дзіцячага лагера імкнуліся дасягнуць наступныя мэты:
1. Вывучыць дзяцей і больш падыходзячых выкарыстаць для дыверсійнай і шпіёнскай працы;
2. Дзяцей, якія не падыходзяць для такой працы, выкарыстоўваць для атрымання ад іх крыві для вайсковых шпіталёў”, - адзначалася ва ўзгаданым вышэй дакуменце.
Білет паплечніка "СБСБ"
Падчас аперацыі “Баграцыён” адміністрацыя паселішча збегла, а дзеці пачалі разыходзіцца. Пазней савецкія спецыяльныя органы высветлілі, што меліся факты таго, што беларускіх дзяцей сапраўды вазілі ў нямецкія шпіталі для забора крыві. Аднак часцей іх рыхтавалі для правядзення дробных дыверсій супраць часцей савецкага войска, якія наступалі на захад. Так, дзеці псавалі калодзежы, нішчылі фруктовыя сады і г.д.
Зразумела, што ў мэтах Ільініча-Актана было стварэнне своеасаблівага “гітлерюгенда”, які б заняўся дыверсійнай працай у тылах савецкіх фронтаў, аднак рэалізаваць гэты план “рускі Гебельс”, дзякуй Богу, не змог. У ліпені 1944 г. Галоўнае ўпраўленне контвыведкі “Смерш” праводзіла выяўленне і арышт былых удзельнікаў “СБСБ”.
“Ворганамі “Смерш” беларускіх франтоў ускрыта створаная немцамі на тэрыторыі Беларускай ССР фашысцкая арганізацыя, якая называлася “Саюз барацьбы супраць бальшавізма” (СБСБ) і арыштаваны шэраг яе ўдзельнікаў. Следствам па справе арыштаваных, а таксама з захопленых дакументаў усталявана, што “Саюз барацьбы супраць бальшавізма” быў створаны ў сакавіку 1944 года ў Бабруйску немцамі, якія накіроўвалі антысавецкую дзейнасць гэтага саюза. Кіраўніком “СБСБ” немцамі быў прызначаны Актан М.А., які з’яўляўся обер-лейтынантам роты прапаганды пры штабе 9-й германскай арміі (Актан збег пры адступленні праціўніка).
“СБСБ” ставіў сваёй задачай весці актыўную барацьбу супраць савецкай улады, апрацоўваць і вербаваць новых адзінадумцаў з ліку насельніцтва, ажыццяўляць выведвальныя і контрвыведвальныя функцыі і аказваць дапамогу германскім акупацыйным уладам у выяўленні партызан, камуністаў, камсамольцаў і асоб, якія праяўляюць варожасць да фашызму. […]
Прапаноўваю:
1. Начальнікам органаў “СМЕРШ” франтоў і армій прыняць неабходныя меры да выяўлення і арышту ўдзельнікаў “Саюза барацьбы супраць бальшавізму” як у размяшчэнні фронту, так і ў дзеючых часцях Чырвонай Арміі, якія магчыма пракраліся туды ў ліку новага папаўнення, мабілізаванага на вызваленай ад праціўніка тэрыторыі Беларусі. Начальнікам органаў “СМЕРШ” вайсковых акруг узмацніць агентурную-аператыўную працу ў запасных стралковых дывізіях па выяўленні і арышце удзельнікаў “СБСБ” з ліку мабілізаваных на тэрыторыі Беларускай ССР;
Актан (першы справа) падчас падаўлення Варшаўскага паўстання ў 1944 г.
2. Следства па справах арыштаваных удзельнікаў “Саюза барацьбы супраць бальшавізму” весці ў напрамку выяўлення іх сувязі з вайскоўцамі Чырвонай Арміі і органамі германскай выведкі і контрвыведкі, а таксама ўскрыцця іх практычнай падрыўной дзейнасці; 3. Пры арышце ўдзельнікаў “СБСБ” асаблівую ўвагу звяртаць на правядзенне стараннага ператрусу ў мэтах выяўлення антысавецкай літаратуры, дакументаў і іншых матэрыялаў “Саюза барацьбы супраць бальшавізму”, - адзначалася ў дырэктыве Галоўнага ўпраўлення контрвыведкі “СМЕРШ” № 50100 ад 26 ліпеня 1944 г.
Міхаіл Ільініч-Актан падчас падаўлення Варшаўскага паўстання
У абозе гітлераўцаў “інжынер з Адэсы” дабраўся да Варшавы, дзе яго мундзір танкіста фігуруе на здымках нацысцкіх калабарантаў, якія ўдзельнічалі ў падаўленні Варшаўскага паўстання ў жніўні 1944 г. Потым сляды гэтай “цёмнай” ва ўсіх сэнсах асобы губляюцца. У канцы вайны яго бачылі ў грамадзянскай вопратцы ў англійскай акупацыйнай зоне. Па дадзеных амерыканскага юрыста Д. Лофтуса пасля Другой сусветнай вайны нацысцкі пасобнік і рускі нацыяналіст Міхаіл Ільініч-Актан ўратаваўся ў Злучаных Штатах і атрымаў грамадзянства гэтай краіны. У Беларусі ж пра “Саюз” рускіх нацыстаў засталіся толькі дурная памяць, ды сотні сяброўскіх білетаў гэтай калабаранцкай арганізацыі ў адным з айчынных архіваў.
Ігар Мельнікаў,
Доктар гісторыі,
21-02-2023