3. Ինչի՞ համար է պետությունը
Եթե պետականաշինության հարցում անդրադառնանք անտիկ մտքի երկու մեծագույն ներկայացուցիչներին՝ Պլատոնին և Արիստոտելին, ապա որոշակի շփոթմունք կարող է ծագել համապատասխան երկի ընտրության հարցում: Հասկանալի է, որ Պլատոնի դեպքում դա նախ և առաջ «Պետությունն» է, իսկ Արիստոտելի դեպքում՝ «Պոլիտիկան»: Սակայն խնդիրն իրականում այդպես միանշանակ չէ: Ուսումնասիրողները վաղուց են նկատել, որ անտիկ հեղինակների գործերում չափազանց դժվար է ճշգրիտ ժամանակագրական հաջորդականությունը վերականգնելը. Արիստոտելի երկերն այս առումով կրկնակի դժվարություն են ներկայացնում, քանզի Ստագիրիտն ինքը գրքեր չէր գրում, և այն, ինչ այսօր ունենք ձեռքի տակ, նրա և աշակերտների կոնսպեկտների ուշ խմբագրությունն է: Տարօրինակ ֆենոմեն՝ այս հեղինակների գրածներում, ի տարբերություն մեզ հարազատ եվրոպական մտավոր ավանդույթի, դժվար է գտնել հայացքների խրոնոլոգիական-կենսագրական զարգացում՝ ասես այդ հույները ողջ կյանքի ընթացքում նույն բանն են մտածել ու խոսել և միայն ժամանակ առ ժամանակ խմբագրել են իրենց տեքստերը՝ նոր մանրամասներ ավելացնելով:
Որքան էլ դա խորթ չէ ժամանակակից մտքին՝ այդուհանդերձ պարտադրում է յուրօրինակ մոտեցում. այն է՝ փնտրել դույն հեղինակների գործերում ոչ թե ժամանակագրական, այլ տրամաբանական հաջորդականություն, որն, անկասկած, առկա է նրանց տեքստերի ընդհանուր հյուսվածքի մեջ: Հայտնի է, օրինակ, որ միևնույն տեքստը պարբերաբար հայտնվում է Արիստոտելի թեմատիկ առումով միանգամայն տարբեր ստեղծագործություններում (դարձյալ՝ այդ թեմատիկ բաժանումը չի պատկանում բուն Արիստոտելին):
Մեզ տվյալ պահին հետաքրքրում է պետության ինստիտուտի վերլուծությունը Պլատոնի և Արիստոտելի գործերում: Որքան էլ ուսումնասիրողները չշեշտեն այդ երկուսի մոտեցումների արմատական տարբերությունները (Պլատոնն իդեալիստ էր, Արիստոտելը՝ իրատես), ակնհայտ է, որ նշյալ հարցում երկուսն էլ պրագմատիկներ էին և իդեալական պետության կառուցման խնդիրը դիտարկում էին առկա հումքի՝ մարդկային ռեսուրսի ռեալ հնարավորությունների լույսի ներքո: Սակայն չափազանց կարևոր է պարզել, թե ի՛նչն է տրամաբանորեն նախորդում այդ դատողություններին: Ի տարբերություն մերօրյա քաղաքագետների՝ անտիկ աշխարհի այս գիգանտները ոչ թե չոր պրագմատիկներ էին, այլ՝ հետևողական տեսաբաններ, և հասկանում էին, որ իդեալական պետության մոդելն անհնար է գտնել, եթե նախ չես ճշտել նպատակը: Եթե պետության կառուցման նպատակը մարդկանց համար հնարավորինս մեծ և կատարյալ բարիքի ստեղծումն է, ուրեմն նախ հարկավոր է պարզել, թե ինչ ենք հասկանում «բարիքի» տակ: Ժամանակակից միտքը չի առաջնորդվում նման «միամիտ» հարցադրումներով… (Ընդսմին, ժամանակակից աշխարհը, թվում է, իսպառ զուրկ է փիլիսոփայական ճաշակից: Փիլիսոփայական հարցադրումները վերջնականապես հանված են օրակարգից: Սա մի բան է նշանակում. մենք այլևս չենք հարցնում ինքներս մեզ՝ ինչպիսի՞ պետություն ենք ցանկանում կառուցել: Ոչ էլ՝ թե ինչ ենք հասկանում պետության տակ: Պատասխանները պատրաստի դրված են մեր առջև. հիրավի՝ ժամանակի սիրված ասույթն է. «Կարիք չկա վերստին հեծանիվ հայտնաբերելու»: Լ. Տեր-Պետրոսյանը ժամանակին իր «Հանդարտ խոհեր»-ում բավականին հաջող ու հակիրճ ձևակերպել է այն բոլոր նպատակադրումների համագումարը, որ ենթադրում ենք կայացած, հաջող, զարգացող պետություն ասելիս:)
Հների մոտ այս առումով ամեն ինչ հստակ է՝ պոլիտիկայի դոկտրինային տրամաբանորեն նախորդում է էթիկան՝ ուսմունքը բարոյականության մասին: Ընդսմին՝ «նախորդել» ասելով բնավ նկատի չունենք առանձին երկերի դիսցիպլինար բաժանումը. Պլատոնի դեպքում այդ ամենն արդեն առկա է «Պետություն» դիալոգի մեջ, որն ի սկզբանե խոսակցություն էր արդարության մասին, այսինքն՝ էթիկայի ոլորտից էր: Պետականաշինության հարցում Պլատոնը ռացիոնալիստ է, և դա միանգամայն օրինաչափ է.- նա, ով կատարելությունը տեսնում է բացառապես էյդոսների անհաս, վերնային աշխարհում, այս թերի աշխարհի հետ կապված առանձնապես պատրանքներ չունի տածելու: Պլատոնը մարդկային հոգին համարում էր բաղկացած երեք հիմնական նախատարրերից՝ բանականություն, ցասկոտ ոգի կամ կամք (թիմոս) և տենչանք (մարդու բնական ցանկությունները կամ՝ այսօրվա լեզվով՝ պահանջմունքները): Ըստ այդմ՝ նա պետության մեջ առանձնացնում էր երեք հիմնական խավ կամ դաս՝ 1. կառավարիչների, այսինքն՝ բանականության կրողների, պարզ ասած՝ փիլիսոփաների, 2. ռազմիկների, ովքեր թիմոսի՝ առնական, ռազմատենչ ոգու, ցասկոտ ոգու կրողներն են և - 3. հասարակ ժողովրդի կամ գործարարների դասը, այսինքն՝ մարդկանց, որ հետամուտ են բացառապես անձնական, նյութական շահին ու բարեկեցությանը և գործում են հանուն մարմնական հաճույքների: Կախված, թե այս երեք խավերից ո՛ր մեկին է պատկանում իշխանությունը՝ Պլատոնը դասակարգում էր պետության կամ հասարակարգի հնարավոր տեսակները: Կատարյալ պետությունը կամ պոլիթիան (ի դեպ՝ Արիստոտելը նույն բառն է օգտագործում) ենթադրում է փիլիսոփաների, բանականության հեգեմոնիա: Այնուհետև գալիս է թիմոկրատիան՝ ռազմատենչ, առնական ոգու իշխանությունը (ի դեպ՝ թիմոսի տարողունակ կատեգորիային մենք դեռ կանդրադառնանք, երբ խոսք կգնա Ֆրենսիս Ֆուկույամայի մասին): Իսկ երբ իշխանությունն անցնում է հասարակ ժողովրդին, գործարարներին, ապա չափանիշ են դառնում զուտ նյութական բարիքները: Այս դեպքում առկա է երկու տարբերակ՝ երբ իշխանությունն ընկնում է փոքրաթիվ հարուստների ձեռքը - օլիգարխիա, և երբ այն բաժին է հասնում չքավոր մեծամասնությանը - դեմոկրատիա: Բնականաբար վերջինը քարոզում է ազատություն և հավասարություն, ինչի տակ պետք է հասկանալ՝ նյութական բարիքների հավասարաչափ բաշխում և ազատություն մեծահարուստների լծից: Վերջապես, դեմոկրատիայից հետո գալիս է թիրանիան, այսինքն՝ այն վիճակը, որը բնականորեն հաջորդում է չափից դուրս ազատություններ ստացած խառնամբոխի խրախճանքին:
Պետության մոդելների կամ ֆորմացիաների հնարավոր դասակարգումն Արիստոտելի մոտ, բնականաբար, շատ ավելի սխեմատիկ ու կանոնական է: Արիստոտելն առանձնացնում է երեք հիմնական սկզբունք՝ մեկ մարդու իշխանություն, փոքրամասնության իշխանություն և մեծամասնության իշխանություն: Ըստ այդմ՝ դրանց բարի և հոռի տարբերակները՝ արքայական իշխանություն և բռնապետություն (մոնարխիա և թիրանիա), արիստոկրատիա և օլիգարխիա, պոլիթիա և դեմոկրատիա:
Սակայն խնդիրն ամենևին էլ այն չէ, թե շուրջ երկուսուկես հազարամյակ առաջ ինչպես էին պարապ ժամանակ զվարճանում այս երկու հույները՝ հորինելով ֆորմացիաների դասակարգման իրենց սրամիտ սխեմաները: Հասկանալի է, որ Արիստոտելը ձգտում էր ամեն ինչում գերազանցել իր ուսուցչին, և դա նրան գրեթե միշտ հաջողվում էր. իսկ երբեմն էլ հանիրավի ամբաստանում էր Պլատոնին: Երբեմն թվում է նաև, որ իրենց դարերի բարձրությունից այս երկուսը ծիծաղում են մեր վրա. մեր, որ ոչ մի նոր բան այդպես էլ չհորինեցինք և այսօր էլ «դեմոկրատիա», «ազատություն» ու «հավասարություն» ենք գոռում հրապարակներում:
Խնդրի էությունը մեկ հարցում է սոսկ՝ ինչի՞ համար է պետությունը: Եվ այս հարցում Պլատոնն ու Արիստոտելը ինձ թվում են հիմնականում համերաշխ: «Պետության» յոթերորդ գլխում փոթորկի պես ներխուժում է քարանձավի հայտնի առասպելը: Առանց մանրամասների մեջ մտնելու՝ մարդիկ քարանձավաբնակներ են՝ շղթայված մեջքով դեպի քարանձավի մուտքը, և տեսնում են ոչ թե հանդիպակաց լեռան գագաթից շողացող ճշմարիտ լույսը, այլ՝ այդ լույսի ձգած այլազան, վետվետող ստվերները քարանձավի պատի վրա: Հետևաբար՝ լավագույն մարդիկ նրանք են, որ պատռում են շղթաները, դուրս գալիս լույս աշխարհ և ստանում կատարյալ, անթերի իմացություն (ո՛նց չհիշել Պողոսի հայտնի խոսքը. «Այժմ տեսնում ենք աղոտ, ինչպես պատկերը հայելու մէջ. իսկ այն ժամանակ պիտի լինի դեմառդեմ: Այժմ շատից քիչը գիտեմ, իսկ այն ժամանակ կգիտենամ՝ ինչպես որ Նա ճանաչեց ինձ», Ա Կորնթ. 13.12):
Իսկ մի՞թե Արիստոտելն այլ բան է ասում: Ըստ նրա՝ մարդկային կյանքը ամբողջությամբ գործունեություն է, ակտիվություն (ἐνέργεια), իսկ մարդու բուն նպատակը բանական գործունեության մեջ է (κατά λόγον): Մարդու ակտիվությունն Արիստոտելը բաժանում էր երկու մասի՝ տեսական, զուտ իմացական գործունեություն կամ հայեցողական կյանք (βίος θεορητικός) և՝ պրակտիկ գործունեություն (βίος πρακτικός) կամ այն, ինչ ավանդաբար կոչվում է բարոյականություն, առաքինություն, պարկեշտություն և այլն: Եվ նախապատվությունը տալիս է հենց մարդու դիանոէթիկ՝ մտահայեցողական գործունեությանը - ի հակադրություն զուտ էթիկ գործունեության, որը կարելի է անվանել սոցիալական առաքինություն: Ընդսմին՝ Արիստոտելի մոտ այս մտքերն ամրագրված են ո՛չ թե «Պոլիտիկայում», այլ էթիկային նվիրված նրա տեքստերում (* տե՛ս այդ մասին՝ Аристотель, Сочинения в четырех томах, том 4, Академия наук СССР, институт философии, «Мысль», Москва - 1984, հետևյալ հոյակապ ներածական հոդվածը՝ Ф. Х. Кессиди, «Этические сочинения Аристотеля»):
Թե՛ Պլատոնը, թե՛ Արիստոտելը լիովին գիտակցում էին, որ տեսաբանը, փիլիսոփան առանձնապես պահանջված չէ ռեալ կյանքում, որ եթե նույնիսկ նրան բախտ է վիճակվում տնօրինելու պետության ճակատագիրը, ապա դա ամենևին էլ նրա ձիրքերի լավագույն կիրառությունը չէ, այլ՝ յուրօրինակ կոմպրոմիս: Պլատոնի «Պետության» մեջ հարցը դրվում է արդարության մասին: Պարզելու համար, թե ով է արդար մարդ, նախ քննվում է, թե որն է արդար պետությունը: Պլատոնն ի վերջո եզրահանգում է, որ արդար կարող է համարվել այն օրգանական կառույցը, որում ներդաշնակ են մարդկային բնության երեք նախատարրերը: Սակայն, երբ բանը հասնում է երջանկությանը, այսինքն՝ այդ երեք հոգեկան ուժերին համապատասխանող վայելքի տեսակներին, նա դրանց միջև հավասարության նշան չի դնում՝ նախապատվությունը տալով բանականությանը, իմացական կրքին: Պլատոնի համար նույնիսկ պոետներն են ավելորդ կատարյալ պետության մեջ, քանի որ նրանք էմոցիոնալ և իռացիոնալ նմանակողներ են և քանի որ նրանց ստեղծածը զուրկ է իրական գոյությունից: Այդուհանդերձ՝ փիլիսոփայի համար լավագույնը հայեցողական կյանքն է, այլ ոչ թե պետության ղեկավարումը:
Արիստոտելն իր հերթին շեշտը դնում է երջանկության կամ երանության՝ εὐδαιμονία-յի վրա: Ի դեպ, սա բարդ բառ է, որ բաղկացած է εὐ-«բարիք» և δαιμον-«աստվածություն» արմատներից, այլ կերպ ասած՝ նշանակում է աստվածային կամ աստծո կողմից օրհնված մի վիճակ (այն, ինչ քրիստոնեության մեջ կոչվում է «շնորհ»): Արիստոտելի տրամաբանությունն այս հարցում պարզ է. մարդկային կյանքը գործուն վիճակ է, իսկ գերապատվելի գործունեությունն այն գործունեությունն է, որն ինքն իր մեջ է ամփոփում սեփական նպատակը, այսինքն՝ ինքնանպատակ է. կարճ ասած՝ մտահայեցողական գործունեությունը կամ փիլիսոփայությունը: Թեպետ պրակտիկ նպատակներ հետապնդող արիստոտելյան քաղաքագիտությունն այս հարցի վրա առանձնապես չի սևեռվում, սակայն որպեսզի պարզ դառնա, որ Ստագիրիտի հայացքից, այդուհանդերձ, չի վրիպում պետականաշինության վերջնանպատակը, կատարենք երկու մեջբերում «Պոլիտիկայից», որոնցում ակնհայտորեն ամրագրված է արժեքների դասակարգման միևնույն սկզբունքը.
«Եթե այս ամենն այսպես է և եթե երջանկություն պիտի համարվի առաքինի գործունեությունը, ապա թե՛ առհասարակ ցանկացած պետության համար, թե՛, մասնավորապես, յուրաքանչյուր մարդու համար լավագույն կյանքը կլիներ գործուն կյանքը: Սակայն պրակտիկ գործունեությունը պարտադիր չէ, որ այլոց վրա ուղղված լինի՝ ինչպես կարծում են ոմանք. պրակտիկ են ոչ միայն այն գաղափարները, որ կիրառվում են հանուն բուն գործունեությունից բխող դրական հետևանքների, այլև առավել մեծ նշանակություն ունեն այն տեսություններն ու մտորումները, որոնց նպատակը - հենց իրենց մեջ է և որոնք գոյություն ունեն հանուն իրենց իսկ»:
Պոլիտիկա, գիրք յոթերորդ, 1325b, 15-25«Ողջ մարդկային կյանքը բաժանվում է զբաղմունքի և պարապության, պատերազմի և խաղաղության, իսկ մարդկային ողջ գործունեությունն ուղղված է մասամբ անհրաժեշտին և օգտակարին, մասամբ էլ՝ գեղեցիկին: Նախապատվությունն այստեղ պետք է տալ՝ ելնելով այն նույն գնահատականից, ինչ և հոգու մասերի և դրանցով պայմանավորված գործունեության համար. պատերազմը գոյություն ունի հանուն խաղաղության, զբաղմունքը՝ հանուն պարապության, անհրաժեշտն ու օգտակարը՝ հանուն գեղեցիկի»:
Պոլիտիկա, գիրք յոթերորդ, 1333a, 30-40
Հների քաղաքագիտական մտքի այս համառոտ ակնարկից հետո անդրադառնանք այսօրվան: Հազիվ թե գտնվի մեկ այլ խնդիր, որ այնպես հիմնիվեր գրավեր ժամանակակից հասարակության ուշքն ու միտքը, ինչպես պետության կառուցման խնդիրը: Ընդսմին, ինչպես արդեն ասվեց, ամեն ինչի գլխին կարգվում է տնտեսությունը, մարդկանց, քաղաքացիների նյութական բարեկեցությունը, զբաղվածությունը, ապահովությունը, առողջությունը, միով բանիվ՝ նորմալ կենսագործունեության համար անհրաժեշտ պայմանները:
Եվ այդուհանդերձ՝ դա բավարար չէ: Ժողովուրդն ասում է. «Շատին վազողը քչին էլ չի հասնում»: Իսկությունը ճիշտ հակառակն է՝ քչին վազողը այդ քչին էլ չի հասնում: Եթե նպատակդ բարեկեցիկ կյանքն է, կաշառակերությունից զերծ, նորմալ գործող կառավարական ինստիտուտները, խաղաղությունն ու զարգացող տնտեսությունը և - ոչինչ ավելին,- ապա պետք չէ զարմանալ, որ ոչ միայն այդ համեստ նպատակին չես հասնում, այլև գնալով ավելի ես հեռանում նպատակիցդ (մեր հավերժ-նորանկախ պետության քսանհինգամյա պատմությունը վկա): Սակայն նույնիսկ սրանում չէ հարցի էությունը: Սկզբունքորեն միանգամայն իրատեսական է տնտեսապես զարգացող, բարեկեցիկ ու խաղաղ «պետության» «տեսլականը». կան բազմաթիվ օրինակներ, որ հաստատում են այդ բանը (հատկապես մի շարք արևելյան երկրներ՝ Թայվան, Ճապոնիա, Սինգապուր, Թայլանդ…): Խնդրի էությունը պետության նպատակի մեջ է:
Մենք տեսանք, որ հին հույները չէին շրջանցում այդ հարցը. հակառակը՝ քննում էին այն բոլոր կողմերից, նախքան բուն պետականաշինությանն անդրադառնալը: Բոլոր շրջիկ ու մակերեսային պատասխանները՝ բարեկեցություն, հարմարավետություն և այլն՝ հերքվում էին.- քանզի այդ ամենը մարդս կարող է ունենալ նաև առանց պետության: Կան ցեղեր, որ պետություն չեն ստեղծել, բայց և այնպես՝ ունեն բոլոր վերոնշյալ բարիքները: Հետևաբար՝ պետությունն անհրաժեշտ է ոչ թե պարզապես կյանք ունենալու համար, այլ՝ շքեղ, առատ, ճոխ կյանքի համար (անհնար է խուսափել ավետարանական զուգորդումից. «Ես եկա, որպեսզի կյանք ունենան՝ լիառատ, ճոխ կյանք»): Ինչո՞վ է տարբերվում պարզապես կյանքը - լիառատ ու ճոխ կյանքից.- հենց այս հարցից է սկսվում բուն փիլիսոփայությունը: Թե՛ Արիստոտելը, թե՛ Պլատոնը նախ իրենց առջև խնդիր էին դնում պարզելու, թե ինչ բան է բարիքը, և հետո միայն խոսում պետության ամենախելամիտ ու նպատակահարմար կառուցվածքի կամ մոդելի մասին: Բնականաբար՝ ամենալավ մոդելն այն է, որ առավելագույնս համապատասխանում է բարիքի դուրս բերված բանաձևին:
Եվ այսպես, պետությունը կոչված է բարիք ստեղծել: Ինչպիսի՞ բարիք: Այդ բարիքը վերոնշյալ բարեկեցությունից ունի մի սկզբունքային տարբերություն՝ դրա տակ մենք չպիտի հասկանանք զուտ կյանքի, կենդանական կյանքի պայմանները՝ թեկուզև գերադրական աստիճանով: Եթե զուտ կյանքի համար պետք է սնվել, օթևան ունենալ, հագնվել և այլն, ապա բարիքն առատ ուտել-խմելու, դղյակում ապրելու և շքեղ հագնվելու մեջ չէ: Բարիքը որակապես տարբեր մի բան է: Քանզի եթե սովորական մարդկային գործունեությունն ուղղված է իր այդ կենդանական կարիքների ապահովմանը, ապա պետության նպատակադրումներն ընկած են այդ ոլորտից անդին: Բարիքի տակ պետք է հասկանալ զուտ մարդկային գոյության մի ոլորտ, որում նրա ընդունակություններն ու հակումները չեն ծառայում նրա բնական կարիքների բավարարմանը, այսինքն՝ ինքնանպատակ ու ինքնաբավ են: Արիստոտելն, իհարկե, նման զուտ մարդկային գործունեություն համարում էր փիլիսոփայական ստեղծագործությունը, ֆիլո-սոֆիան կամ՝ սերը ճշմարտության (իմաստության) հանդեպ, որովհետև ճշմարտությունը միակ բանն է, որ մարդ փնտրում է ոչ թե ինչ-որ կողմնակի նպատակի ծառայեցնելու համար, այլ հենց որպես բուն նպատակ, որպես վերջին արժեք: Գրեթե նույն սահմանումն է տալիս Մարքսը «Կապիտալի» երրորդ գրքի վերջում, երբ, հայտնի պարբերության մեջ, հայտարարում է, որ բուն մարդկային թագավորությունը, ազատության թագավորությունը, սկսվում է պարտադիր (հարկադրված) աշխատանքային օրվա շրջանակներից անդին և, ամենակարևորը՝ որ այն ինքնանպատակ է:
Պետությունը, հետևաբար, անհրաժեշտ է ոչ թե զարգացած տնտեսություն, հարմարավետություն, խաղաղություն և նույնիսկ արդարադատություն ունենալու համար, այլ,- որպեսզի դրան գումարած մարդիկ ունենան նաև՝ արվեստ, գրականություն, կինո, թատրոն, գիտություն, վերջապես՝ փիլիսոփայական միտք: Ավելի հակիրճ ձևակերպման դեպքում՝ պետությունն անհրաժեշտ է, որպեսզի մարդն ունենա տեսլական, հեռանկար, երազանք (այստեղ հարմար է ցանկացած բանաստեղծական բնորոշում՝ խենթություն, ցնորք, ճախրանք և այլն), միով բանիվ՝ որպեսզի ոչինչ չփակի ու չմթագնի նրա հայացքի առջև հորիզոնի գիծը, որպեսզի նա կամենա ավելին, քան իր զուտ կենդանական կարիքների բավարարումը: Եվ եթե բացակայում է ողջ այս բովանդակությունը, ապա պետք է հստակ գիտակցել, որ Արիստոտելն ու Պլատոնը միանգամայն այլ իմաստ էին դնում «պետություն» բառի մեջ, քան մեր ժամանակակիցները: Սա չափազանց կարևոր է: Ավելին՝ հին հույները համոզված էին (և իրավացի էին), որ ամեն մի ազգ չէ, ամեն մի ցեղ չէ, որ արժանի է պետություն ունենալ: Քանզի այն ազգը, որ բավարարվում է քչով ու չունի տեսլական,- նրան ավելի սազական է ստրուկ լինել պետություն կերտած, պետության վեհ գաղափարը հղացած երջանիկ ազգի տիրակալության ներքո, կատարել անհրաժեշտ սևագործ աշխատանքը՝ իր տերերի համար ժամանակ ազատելով փիլիսոփայական խոկումների համար: Այս «ցինիկ» միտքը ճշտությամբ վերարտադրում է Նիցշեն.
«Denn, meine Brüder: das Beste soll herrschen, das Beste will auch herrschen! Und wo die Lehre anders lautet, da - fehlt es am Besten»
Also sprach Zarathustra, Dritter Teil, Von alten und neuen Tafeln, 21
«Քանզի, եղբայրներ, լավագույնը պետք է իշխի, լավագույնն ուզո՛ւմ է նաև իշխել: Եվ որտեղ ուսմունքն այլ բան է հռչակում, անդ՝ չկա լավագույնը»:
Այսպես խոսեց Զրադաշտը, երրորդ մաս, Վասն հին ու նոր տախտակների, 21
* * *
Անշուշտ ես քաջ գիտեմ հնարավոր առարկությունները, որոնք նույնքան տաղտկալի են, որքան բուն առարկողները: Մարդիկ, որոնց «տեսլականի» գագաթը Փարիզում, Էյֆելյան աշտարակի տակ սուրճ խմելն է, մեզ ասում են. «Տնտեսության զարգացումն ու բարեկեցությունը հենց դրա համար էլ պետք են, որպեսզի մարդիկ ժամանակ և միջոցներ ունենան մշակութային, հոգևոր և ֆիզիկական ինքնազարգացման համար, որպեսզի ապրեն ավելի ճոխ և մարդավայել կյանքով. հարկավ՝ դա մտնում է ժամանակակաից պետության բուն ծրագրի մեջ»: Այլոք, իհարկե, կհակադարձեն, որ այս դատողություններն անարժեք են և լուրջ չեն, քանզի հաշվի չեն առնում ժամանակակից համաշխարհային իրադրությունը, պարզ ասած՝ ժամանակավրեպ են կամ չափազանց միամիտ: Թերևս կարելի է նաև ընդարձակ դատողություններ կատարել այն մասին, որ Նիցշեի վերոնշյալ խոսքը տիպիկ ֆաշիստական ուղերձ է պարունակում և ակունքներով գնում է դեպի գնոստիցիզմ, մանիքեություն, նորպլատոնականություն, հետևաբար զարմանալու բան էլ չկա, որ Պլատոնի կամ Արիստոտելի հետ որոշակի աղերս ունի:
Վերջիններին կարելի է պատասխանել, որ բոլոր ժամանակներում պետական շինարարության հարցն ունի հետևյալ կոնկրետ բովանդակությունը. ո՛չ թե ինչպիսի երկրում ես ուզում ապրել, այլ - ո՞ր ուղղությամբ ես ուզում փոխել աշխարհը: Այլընտրանք պարզապես չկա՝ կա՛մ դու ես փոխում, կա՛մ քեզ են փոխում: Փոխում են նրանք, ովքեր ռեալ պետականաշինությամբ են զբաղված: Նրա՛նք են թելադրում քո մոդան, նախասիրությունները, կյանքի չափանիշները, քո դիտած կինոն, քո լսած երաժշտությունը, քո կարդացած գրքերը, քո մտքերը, երբեմն՝ անգամ քո լեզուն: Պետք չէ տրվել պատրանքների: Պե՛տք չէ խոսել անիմաստ հայրենասիրությունից, եթե նայում ես հոլիվուդյան ֆիլմեր, լսում ռոք կամ ջազ, քշում գերմանական մեքենա, հանգստանում Հռոմում, սովորում անգլերեն և երազում, որ որդիդ Հարվարդի դիպլոմ ունենա:
Չկա երկիր-կղզի, որ կտրված լիներ աշխարհից ու զարգանար սեփական քմահաճույքով: Ցանկացած երկիր աշխարհի օրգանական մասն է և բնորոշվում է իր նպատակադրումներով, ինտենցիայով և, այս իմաստով՝ կա՛մ կայսրություն է, կա՛մ գավառ: Մարդկության շարժիչ ուժը պատմական նախագիծն է, այսինքն՝ կայսերական գաղափարախոսությունը: Ըստ էության, այն բովանդակությունը, որ Արիստոտելը դնում էր «պետություն» բառի մեջ, հենց նշանակում է կայսրություն: Եվ կան ցեղեր, որ «արժանի» են պետություն-կայսրություն ունենալ, քանզի օժտված են նրանով, ինչ Նիցշեն անվանում էր Wille zur Macht (կամք առ զորություն), իսկ կան այնպիսիք, որ իրենք իրենց դատապարտում են օտար կայսրությունների գավառը դառնալուն և մշտապես քարշ են տալիս իրենց գավառական վիճակը, մշտապես որոճում են գավառական բնույթի իրենց խնդիրները:
Անկախ ազգային պետության գաղափարը բավական վիճելի ու անհասկանալի ֆենոմեն է՝ մենք դեռ դրան կանդրադառնանք ամենայն մանրամասնությամբ: Առայժամ փաստենք, որ պետականաշինության հարցը հանգում է մեն-միակ բանի՝ հավակնություններին: Միայն մեծ, վիթխարի, համաշխարհային հավակնություններ ունեցող ցեղը կարող է պետության տեր լինել: Փոքր հավակնություններով ցեղը կարող է առավելագույնը (եթե պայմանները բարենպաստ են), տեր դառնալ տնտեսապես զարգացած գավառի,- ինչպես վերոնշյալ արևելյան երկրները, որոնցով այդքա՜ն հիանում, որոնցով հատկապես գայթակղվում են մեր տեսաբանները:
Միայն կայսրությունը կարող է համարվել պատմության ռեալ, գործուն սուբյեկտ: Միայն կասրությունն է, որ նայում է առաջ՝ դեպի իր տեսլականը: Գավառը հետ է ընկած և ուշացումով որոճում է այս կամ այն կայսրության ձեռքի տակից դուրս ելած, հաճախ արդեն ժամկետանց գաղափարները: Գավառը սիրում է նաև ետ նայել ու հպարտանալ իր «ազգային ժառանգությամբ»՝ որպես կանոն չգիտակցելով, որ այն, ինչով հպարտանում է, նույնպես կայսրության ծնունդ է: Նարեկացին հայ էր մինչև ուղն ու ծուծը, բայց և այնպես՝ Գրիգոր Նարեկացի երևույթը բյուզանդական կայսրության և ուղափառ քրիստոնեական ավանդույթի ծնունդն է (ճիշտ ինչպես Դանթեն ծնունդն է եվրոպական կաթոլիկ ավանդույթի). հենց այդ պատճառով էլ ունի կայսերական, այսինքն՝ համամարդկային կարևորություն, ինչու և խոստովանվում ու ճանաչվում է մարդկության կողմից:
Մի փոքր նույնիսկ զավեշտալի է, որ այսօր հայ մարդն իր ազգային ինքնությամբ սեփական պարծանքն արտահայտելիս սովորաբար տալիս է անուններ, որ ծնունդ են առել սովետական կայսրությունում՝ զլանալով, սակայն, հավելել, որ այդ անունները կարևոր են, որովհետև դրանք կարևորել է կայսրությունը: Թո՛ղ որ Սովետական Միությունը լավ կայսրություն չէր, թո՛ղ որ նույնիսկ ամենաայլանդակն ու արյունռուշտն էր երբևէ եղած կայսրություններից (միանգամայն վիճելի դրույթ… համենայն դեպս՝ երբ սովետական պատմությունը բացարձակ նույնացնում են ստալինյան արյունարբու բռնապետության հետ, դրանում որոշակի նենգափոխում կա. նույն այդ նենգափոխության հեղինակներն, օրինակ, երբեք գիլյոտինը կամ Նապոլեոնի արյունալի նվաճումները չեն նույնացնում ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարների ու նպատակների հետ),- այդուհանդերձ՝ դա կայսրություն էր՝ բոլոր բնորոշ դրսևորումներով: Երաժշտության մեջ՝ Արամ Խաչատրյան, գեղանկարչության մեջ՝ Մարտիրոս Սարյան, գիտության մեջ՝ Վիկտոր Համբարձումյան, կինոյում՝ Սերգեյ Փարաջանով,- բոլոր այս համաշխարհային կարևորության անունները կայսերական ծագում ունեն: Կայսրության զավակը, նկատենք, պետք չունի գնալ-հասնել կայսրության մայրաքաղաք՝ Հռոմ, Կոստանդնուպոլիս կամ Մոսկվա ու Սանկտ-Պետերբուրգ, որպեսզի իրեն նկատեն, որպեսզի իր հետ հաշվի նստեն. հակառակը՝ կայսրությունն ինքն է հետամուտ տաղանդավոր, ասելիք ունեցող մարդկանց հայտնաբերելու՝ որպեսզի ձևակերպեն իր տեսլականը: Կայսրությունն իր ոտքով կգա և Բյուրականում համաշխարհային մակարդակի աստղադիտարան կկառուցի, որպեսզի իր աստղագետն աշխատի: «Ո՛չ միայն հացիվ»,- սա է, ըստ էության, կայսրության կամ պետության (արիստոտելյան իմաստով) միակ կարգախոսը: Եվ եղո՜ւկ այն մարդուն, որ ծնվել և մեծացել է կայսրության մեջ, տեսել, զգացել և յուրացրել է կայսերական թափն ու մասշտաբը, ողջ էությամբ ապրել տեսլականի, բաց հորիզոնի հնարավորությունը,- և ապա անմիջապես հայտնվել գավառում, որտեղ ոչ մեկին պետք չեն տեսլականներ ու հեռանկարներ՝ բոլորն ապրում են միայն տնտեսությամբ («միայն հացի՛վ»): Կայսրության այդ վերջին զավակն ինքն իրեն հայտնաբերում է օտար միջավայրում, ուր ոչ ոք չի հասկանում իր լեզուն, ուր արհամարհված, անտեսված են իր իղձերը, ուր բացարձակ պահանջված չեն իր ձիրքերը, և գործում է միայն առաջարկի ու պահանջարկի շուկայական օրենքը.- եթե ուզում ես քեզ նկատեն գավառում, պիտի սովորես քեզ վաճառել…
Սակայն ինչպե՞ս ստացվեց, որ կայսրությունում ծնված և կայսրության փլուզումը վերապրած սերնդից միայն եզակիներն են գիտակցում, զգում այդ ողբերգությունը,- մեծամասնությունը ոչ միայն անտարբեր է, այլև՝ հպարտ: Հպարտ, որ հենց ի՛ր ժամանակ ու նաև ի՛ր մասնակցությամբ փլուզվեց մի վիթխարի կայսրություն (որն, ի միջի այլոց, առաջինը մարդ ուղարկեց տիեզերք): Սա շատ ուշագրավ հարց է: Կարելի է երկար բարբաջել այն մասին, թե, օրինակ, Սովետական Միությունը բացարձակ չարիք էր, որ խիստ հետադիմական բնույթ ուներ՝ միաժամանակ չգիտակցելով, որ առաջադիմության չափանիշները նույնպես այնտեղից ենք վերցրել ու սերտել… Բայց ո՞րն է կործանման, փլուզման հանդիման այս ցնծության ու հրճվանքի պատճառը: Ըստ երևույթին՝ ոչ մի կայսրություն միատարր չէ և իր մեջ պարունակում է սեփական քայքայման սաղմերը: Ըստ երևույթին՝ ցանկացած կայսրության մեջ կան մարդիկ, որ ոչինչ ընդհանուր չունեն դրա տեսլականի հետ և միայն սպասում են իրենց աստղային ժամին:
Իմ սերունդը կհիշի, թե կայսրության փլուզման հետ ինչպես փակվեցին գրեթե բոլոր գրախանութները, որոնք միայն մայրաքաղաքում մի քանի տասնյակ էին.- գավառին գիր-գրականություն պետք չի, միտք ու գաղափար, մտքի արարում պետք չի: Կհիշեն նաև, թե ինչպես փակվեցին կինոթատրոնները.- կինոն անթույլատրելի ճոխություն է գավառի համար: «Ռոսիա» կինոթատրոնը, հայրենասիրական ոգով, վերանվանվեց «Այրարատ» և ի՞նչ… Շքեղ, ֆուտուրիստական կինոթատրոնը վերածվեց, ժողովրդի լեզվով ասած, «քռչի բազառի»: Կասեն, թե փոքր պետություն ենք, սահմանափակ հնարավորություններով, և ժամանակ է պետք, որպեսզի նորից ոտքի կանգնենք, փլուզվածի տեղը նորը՝ մեր զուլալ-ազգայինը ստեղծենք: Բայց այդ սահմանափակ հնարավորություններով երկիրը շքեղ ռեստորաններ, ոսկեզօծ ու վիթխարի հյուրանոցային համալիրներ է կառուցում: Հարցը ո՛չ հնարավորությունների մեջ է, ո՛չ էլ ժամանակի: Հարցն այն է, որ գավառին պետք չէ մշակույթ որպես այդպիսին,- գավառին պետք են միայն մշակութային ինքնության սիմվոլներ: Իսկ սիմվոլի համար մեկ նմուշն էլ բավական է. ասենք՝ «Բուկինիստ» գրախանութը կամ կինո «Մոսկվան»: Դրանք նույն կարգի երևույթ-սիմվոլներ են, ինչպես հիմնը, դրոշն ու զինանշանը:
Գավառը շարունակ բարբառում է իր մշակութային կյանքի, մշակութային ինքնության, մշակութային իրադարձությունների մասին (անդուլ բլբլոց, որով լցված են ԶԼՄ-ները) և միաժամանակ գործածում է նման արտահայտություններ. «Ճիշտ ձևով աշխարհին մատուցել, աշխարհին ներկայացնել մեր արժեքները», «լսելի դարձնել մեր ձայնը» և այլն: Այս «մատուցել»-ն ու «լսելի դարձնել»-ը մաքուր գավառամտություն է: Գավառն այս խոսքերով, փաստորեն, խոստովանում է, որ ինքն այլևս աշխարհի կազմում չէ՝ ինչ-որ անջատ, ռուդիմենտար և դեգրադացված երևույթ է:
Գավառի մշակութային կյանքը սիմուլյացիա, երեսպաշտություն և կեղծիք է ոտքից գլուխ: Բոլորն այստեղ սերտել են խաղի կանոնները և բոլորն այստեղ խաղում են ներկայացման մեջ իրենց դերերը: Գավառը խորշում է մեծ բաներից. մեծությունն այստեղ համարվում է վատ տոն, անտակտություն, անճաշակություն՝ գավառը միջինի, նեղի, տեղայնացվածի ջատագովն է, գավառը, հարկավ, հոխորտում է իր ինքնությամբ՝ նրանով, ինչով առանձնանում է մյուսներից և, մյուսների միջև, իր ինքնուրույն տեղն ունի: Միայն կասրությունն է ծարավի մեծ բաների՝ մեծ հերոսների, մեծ հեղինակների, համաշխարհային իրադարձությունների, տիեզերական գաղափարների:
Ասում են՝ կայսրությունը հալածում և սպանում էր մեծ մարդկանց՝ Չարենցին, Բակունցին, Փարաջանովին… Այո՛, հալածում և սպանում էր, քանզի կայսրության համար կարևոր են գաղափարն ու դրա կրողները, կայսրությունն արժևորում է լոգոսը: Ու այստեղ էականն այն չէ, թե ինչ նշանով է արժևորում՝ մինուս թե պլյուս: Կայսրությունն աուտոդաֆեների վրա այրում է Ջորդանո Բրունոյի պեսներին, բայց չլիներ կայսրությունը - չէր լինի և Ջորդանո Բրունոն: Չարենցի պես հոգիները ծնվել ու թրծվել են հոկտեմբերյան հեղափոխության հրդեհում. չլիներ մարքսիզմը, չլինեին Լենինն ու հեղափոխությունը՝ չէր լինի նաև Չարենցը: Հասուն Չարենցի էսթետիկան, լեզուն զուտ սովետական-կայսերական է՝ նույնիսկ երբ նա խոսում է ազգայինի, քամանչայի, պոեզոզուռնայի ու նաիրյան աղջիկների մասին: Եվ, անշուշտ, Չարենցի վրա վիթխարի ազդեցություն է գործել Մայակովսկին՝ Հոկտեմբերի «ձայնեղ պարագլուխը» («горлан-главарь»): Սովետը ծնեց Չարենցին, Սովետն էլ՝ կործանեց (Ինչպես նաև Անդրեյ Պլատոնովին և շատ ուրիշների): Սակայն Չարենցի ողջ վիթխարիությունը հենց Սովետից է գալիս՝ այն կայսերական է: Մանկամտություն է ասելը, թե չլիներ Սովետը, հիմա Չարենցի պես հանճարները կապրեին ու կբարգավաճեին և կծառայեին «ի փառս հայրենյաց»: Չարենցի պես մեծություն ուղղակի չէր լինի, ինչպես որ այսօր չկա… Ովքեր սա չեն տեսնում ու չեն խոստովանում, կա՛մ տգետներ ու տխմարներ են, կա՛մ էլ երեսպաշտներ:
Կայսրությունն է, որ հաշվի է նստում մտքի և ոգու կրողների հետ: Գավառն, այո, այս իմաստով թե՛ բարի է, թե՛ բարյացկամ. եթե գավառում, այսօր, Չարենց կամ Փարաջանով ծնվի, ապա չի էլ կարողանա իրականացնել ու իրացնել իր ընդունակությունները, ոչ ոք չի էլ իմանա նրա գոյության մասին - ո՜ւր մնաց, թե հալածեն կամ սպանեն: Գավառը թքած ունի հոգևոր, մտավոր, գաղափարական կյանքի վրա - գավառում միայն կենդանական կյանքը տեղի ունի: Միաժամանակ զարմանալի երեսպաշտությամբ շարունակում է փայփայել այն անունները, որ կայսրությունից է ժառանգել՝ ուրանալով բուն կայսերական բովանդակությունը և այդ անուններին սոսնձելով «ազգայինի» անհասկանալի, աբստրակտ պիտակը: Միայն կայսրության՝ այդ չար հանճարի մեջ է մարդու հոգևոր-ստեղծագործական էությունը լիուլի բացվում և հասնում գերլարված, հիրավի՝ ողբերգական բարձրությունների: Որովհետև կայսրությունը (կամ՝ դասականների բառով ասած՝ պետությունը) հենց դրա համար էլ գոյություն ունի:
© Գրիգոր Սարգսյան, 2015