2. Թափառող գիտակցություն
Ես, սակայն, ունեմ մի ընթերցող, որ միշտ այստեղ՝ ինձ հետ է: Դա բուն հայոց լեզուն է, գրավոր հայերենը, մաշտոցյան շքեղ ավանդույթը, գեղագրական գլուխգործոց այս տառերը, որ հայ ինքնության խարաններն են՝ սրբազան սպիացող վերքերը, հայրերի բարբառը: Դա ևս ինքնագիտակցության ձև է: Հիշո՞ւմ ենք արդյոք հայերենով գրի առնված առաջին նախադասությունը՝ Սողոմոնին վերագրվող Առակաց գրքից. «Ճանաչել զ’իմաստություն և զ’խրատ, իմանալ զ’բանս հանճարոյ»: Առաջին իսկ նախադասությամբ վկայվում է այբուբենի ստեղծման բուն նպատակը. իսկ ստեղծմանը հաջորդում է բուռն թարգմանչությունը՝ Աստվածաշունչ, անտիկ հունահռոմեական գրականություն,- այսինքն՝ աշխարհի հարստությունը հայեցի հնչեցնելու, յուրացնելու այդ բնական պահանջը, որը զուտ կայսերական է: Ավաղ, երբ մոռացվում է գրավոր խոսքի այս առաքելությունը, նախնյաց վաստակով պարծենալն է մնում՝ որպես բանից անտեղյակ գավառամտություն…
Գավառական գիտակցությունը՝ որքանով որ այն անընդունակ է հասնելու ինքնագիտակցության բարձրությանը՝ դատապարտված է մնալու թափառող գիտակցություն: Այսինքն՝ մի կեղծ ես, որի հայացքը մշտապես թափառում է աջուձախ՝ երբեք կանգ չառնելով ոչնչի վրա: Կան այդպիսի անհանգիստ հայացքներ. միշտ ժլատ, տենչացող և միշտ անհագուրդ, քանզի չգիտեն իրենց ուզածը: Կան նաև ամբողջ ժողովուրդներ և հասարակություններ, որոնց ախտանիշը հենց այս թափառող գիտակցությունն է:
Երբեք ոչ մի բանի վրա վերջնական կանգ չառնող, մեկը կիսատ թողած՝ հևասպառ մյուսին հետամուտ՝ նման հասարակությունները, որպես կանոն, իրենց ուշադրության կենտրոնում մշատպես ունեն ինչ-որ մի հարց, որն իրենով սքողում-մթագնում է մնացյալ ամեն ինչ, մոռացնել տալիս նախորդը, ծածկում հեռանկարը, կլանում, իրենով անում ողջ գիտակցությունը: Սա նման գիտակցության արմատական տկարությունն է՝ մշտապես համակված լինել պատահական մի բանով՝ հիմնավորապես աչքաթող անելով մնացյալը, բայց նույնիսկ այդ մի բանը մինչև վերջ չյուրացնել, քանզի իրադարձությունների հարահոսի մեջ հերթականն արդեն կազմ ու պատրաստ սպասում է իր ժամին: Թափառող գիտակցության հայացքից, բնականաբար, վրիպում է, որ գործ ունի հոռի անվերջության հետ: Որպես կարևորագույն հետևանք՝ բացառվում է լուրջ դիսկուրսի հնարավորությունը: Եթե այս պահին ինձ հետաքրքրում է, օրինակ, դրամի արժեզրկումը կամ հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կամ կոմունալ վարձերի թանկացումը կամ ներքին կամ արտաքին քաղաքականության ինչ-որ իրադարձություն,- ապա ցանկացած այլ բանի մասին հնչող խոսք անհապաղ պիտակվում է որպես ժամանակավրեպ, ոչ տեղին, երրորդական և ուղղակի անտեսվում է: Սրանով է նաև կայսրությունը տարբերվում գավառից. կայսրությունն ընդունակ է երկարատև, խորը ու ծանր դիսկուրսի (ի դեպ՝ դիսկուրս հենց նշանակում է խորը, ծանր, հետևողական քննարկում կամ մտորում): Կան կայսերական դիսկուրսներ, որ դարեր ու հազարամյակներ են ձգվում. զորօրինակ՝ Պելագիոսի և Օգոստինոսի վեճը շնորհի և ազատության մասին, որը, տարբեր այլափոխումներով, հասավ մինչև քսաներորդ դար: Գավառը «չի կարող» նման շռայլություն թույլ տալ՝ նա ունի հույժ կարևոր, այսրոպեական խնդիրներ, որոնց զոհասեղանին հանգիստ մատաղվում է մնացյալ ամեն ինչ: Գավառը տառապում է ընթացիկ հարցի վրա հիվանդ մտասևեռմամբ:
Որևիցե պատահական, մասնավոր խնդրի կամ առարկայի՝ թափառող գիտակցության այս մշտական բոլորանվեր կերպով տրվելը միանգամայն տրամաբանական է: Գիտակցությունը, որ անկարող է հասնել ինքնա-գիտակցության, իր բնույթով կանացի է, իգական, քանզի իր մեջ սիրահոժար ընդունում է պատահական սերմը և ինքն էլ այլափոխվում ըստ այդմ: «Ես» ասելու պաթոլոգիկ անկարողությունն իրեն հայտնաբերում է երկակի, պարադոքսալ կերպով. մի կողմից ինքնամոռաց շտապողությամբ օտար գաղափարների սիրահոժար ընդունում, իսկ մյուս կողմից,- որքան էլ տարօրինակ չէ,- «ես» կամ «մենք» ասելու տևական մարմաջ: Գավառը սիրում է խոսել իր ազգային ինքնության մասին և որպես կանոն չի նկատում, որ այդ ինքնության մասին խոսում է ուրիշից յուրացրած բառապաշարով:
Գերմանական ինքնագիտակցության զարթոնքի ռահվիրաներից Գոտհոլդ Լեսինգի գրչին է պատկանում աղվեսի ու կապիկի մասին հայտնի առակը:- Կապիկը պարծենում է աղվեսի առաջ. «Կարո՞ղ ես նշել թեկուզ մի գազանի, ում ես չկարողանայի նմանվել», ինչին աղվեսը քմծիծաղելով պատասխանում է. «Ո՜վ տխմար, իսկ դու գիտե՞ս գեթ մի գազանի, ում խելքին փչեր քեզ նմանվել»:
* * *
Առանձնահատուկ տեղ է գրավում մտածողության խնդիրը: Ինչո՞վ է առանձնանում ինքնագիտակցությամբ օժտված սուբյեկտի մտածողությունը. նրանով, որ այն սեփական ատյանից, սեփական ինքնությունից բխող վերլուծություններ ու գնահատականներ է իրականացնում, այլ կերպ ասած՝ դատավճիռ է կայացնում իր անունից: Երբ Աստված ստեղծեց Ադամին, առաջին բանը, որ արեց,- արարչագործության իր այդ պսակին իր իսկ շնորհած ազատությունը անձամբ տեսնելու և հրճվելու համար,- բերեց ու հերթով նրա աչքի առջև անցկացրեց բոլոր գազաններին՝ տեսնելու, թե ինչ անուն կտա Ադամը դրանցից յուրաքանչյուրին: Եվ ինչ անուն որ տալիս էր, դա էլ լինում էր: Ադամն արարում էր անունները՝ այդ կերպ հաղորդակցվելով իր Արարչի ստեղծագործ ազատությանը:
Իսկ ինքնագիտակցությունից զուրկ գիտակցությունն ամուլ է, չի կարող անուններ արարել: Այն վերցնում է պատրաստի անունները, այն չի՛ իմաստավորում: Գավառական մտածողությունը մեկ անփոփոխ բանաձև ունի միայն՝ a=a: Առաջին a-ն առկա գոյությունն է՝ այն, ինչ ենթակա է իմացարկման, երկրորդը՝ պատրաստի անուն, պատրաստի իմաստ, որ փոխ է առնվել օտար մշակույթից: Մտածողության ողջ գործողությունն «ամփոփված է» հավասարության նշանի մեջ: Առկա իրականությունը բերել հավասարության որևէ պատրաստի հասկացության՝ սա է գավառի ողջ մտածողությունը: Փույթ չէ, նույնիսկ եթե չի գտնվում համապատասխան հասկացություն, համապատասխան a՝ որոշ դեպքերում կարելի է զոռով դնել հավասարության նշանը: Ճանաչողությունն այս կերպ հանգում է զուտ ճանաչմանը և դառնում իր հակոտնյան. ոչ թե իսկապես ճանաչել, այլ՝ պիտակավորել, համապատասխանության բերել: Այսինքն՝ ոչ մի նոր բան չես ճանաչում, փոխարենը այն, ինչ ենթակա էր բացահայտման, հավասարեցնում ես արդեն հայտնի մի բանի: Ըստ այդմ՝ միշտ մնում ես քո «իմացածի» նախապես տրված սահմաններում. գիտելիքի, ճանաչողության ձեռքբերումը սկզբունքորեն բացառվում է՝ եթե դրա տակ հասկանում ենք բուն գիտելիքը՝ բարձր, փիլիսոփայական, իմացական իմաստով: Իհարկե, չի բացառվում ուրիշի գիտելիքների քանակական կուտակումը, այլ կերպ ասած՝ օտար անունների, օտար սիմվոլների յուրացումը:
Գավառական գիտակցությունը, որ պաթոլոգիկ կերպով խուսափում է ինքնագիտակցություն դառնալուց, այսպիսով դառնում է բուն մտածողության թշնամին: a=a բանաձևից դուրս ցանկացած մտածողական գործողություն վտանգ է ներկայացնում նրա սահմանափակ գոյությանը՝ սպառնում է արժեզրկել կուտակած անուն-սիմվոլները: Գավառը զգոն աչք ունի և կասկածամիտ է բոլոր մտածող մարդկանց հանդեպ: Եթե մտածում ես, եթե արժևորում ու գնահատականներ ես տալիս, առավել ևս՝ եթե ինքնուրույն դատավճիռ ես կայացնում, ուրեմն թշնամի ես, ազգի դավաճան: Կասկածամտության այս բանաձևն իր ուրույն արտահայտությունն է գտել Մաքս Շտիրների հետևյալ տողերում. «Der Mensch, den seine Kühnheit, sein Wille, seine Rücksichtslosigkeit und Furchtlosigkeit leitet, der wird vom Staate, vom Volke mit Spionen umstellt»: Ինքնուրույն կամեցող, ինքնուրույն վճռող յուրաքանչյուր ոք ժողովրդի կողմից լրտեսներով է շրջապատվում: Միակ ընդունելի բանաձևը՝ a=a: Միտքը փոխարինված է զուտ ճանաչումով, և անծանոթ բաներ խոսացողը «մուխանաթ» մեկն է:
Գավառական այս բանաձևը հատկապես ակնհայտ է գավառի ստեղծած գրականության մեջ: Հիրավի, այդ գրականության միակ կոչումը նշված բանաձևն իրագործելը, տեքստի մեջ մարմնավորելն է: Նման մոտեցումը բավական «բեղուն» է դուրս գալիս, քանզի պատրաստի հասկացությունների պակաս չկա: Այսպես. քաջություն = քաջություն, սեր = սեր, գեղեցկություն = գեղեցկություն, ստորություն = ստորություն, դավաճանություն = դավաճանություն: Ով այսպես չի «մտածում», ենթարկվում է համաժողովրդական բանադրանքի: Մինչդեռ մեծ՝ կայսերական գրականությունը երբեք չի հետևել այդ բանաձևին: Ավելին՝ բուն գրականության նպատակը հենց ցույց տալն է, որ a-ն երբեք հավասար չէ a-յին (Ուշագրավ օրինակ. 1829 թվի ռուս-թուրքական պատերազմից վերադառնալուց հետո Պուշկինից ակնկալում էին հայրենասիրական ոգով մոնումենտալ մի գործ, իսկ նա, ի հեճուկս այդ ակնկալություններին, գրեց «Домик в Коломне» երգիծական-քաղքենական պոեմը, որը, մեղմ ասած, տարօրինակ էր նույնիսկ Պուշկինի համար): Եվ մինչ գավառական գրողը վիթխարածավալ վեպ է ձեռնարկում՝ հերթական անգամ հաստատելու համար, որ՝ ազգի հերոսը = ազգի հերոսին, կայսերական գրողը, օրինակ՝ Դոստոևսկին, պնդում է, որ a-ն, մասնավորապես, կարող է հավասար լինել ինչի ասես, միայն թե՝ ոչ a-յին: Հերոսություն = բթամտություն, վախկոտություն = խորաթափանցություն, սեր = էգոիզմ, մեղք = սրբություն, իսկ սթափություն = վախկոտություն: Հասկացությունների, մտքերի, գաղափարների դիալեկտիկ հողմապտույտ՝ սրանո՛ւմ է մտածողության դինամիկան և գրավչությունը: Գավառը խորշում, վախենում և զգուշանում է կենդանի մտքից: Իլֆի ու Պետրովի ստեղծած մեծ կոմբինատորն, ըստ էության, ստահակի մեկն է. ստահակը որպես հերոս՝ ռոմանտիկ, հմայիչ, հանդուգն ու խելացի - և նրա ֆոնին խամրում են մյուս կերպարները, մերկացվում է շրջապատի ճղճիմ քաղքենիությունը: Գավառական գրականությունը, հակառակը, որքան էլ չի պճնվում այլազան տարազներով՝ ավանդական ռոմանտիզմից մինչև պոստմոդեռնիզմ,- միևնունն է՝ մատնում է ինքն իրեն նրանով, որ միշտ հավատարիմ է մնում a=a բանաձևին: (Հատուկ մեր «գաղափարական» գրողների ու արվեստագետների համար - մի քանի օրինակ. կաշառակեր և թալանչի իշխանություն = կաշառակեր և թալանչի իշխանություն, ազնիվ և պայքարող ժողովուրդ = ազնիվ և պայքարող ժողովուրդ, առաջադեմ երիտասարդություն = առաջադեմ երիտասարդություն… հիրավի, որքա՜ն հեշտ է լցվում թղթի մակերեսը՝ բանաձևն ինքնին, փուչիկի նման, ծավալ է ապահովում, ինչպես նաև՝ անսպառ բեղունություն:)
Գավառը չի հետապնդում մտքերի ու գաղափարների համար՝ դրանց համար հետապնդում և հալածում է կայսրությունը: Կայսրությունն իսկապես ապրում է գաղափարական կյանքով. կայսրության համար չափազանց կարևոր է, թե ինչ ես դու մտածում, խոսում, գրում: Ստալինն, օրինակ, ուշադիր հետևում էր իր ժամանակի գրականությանը, ցանկացած նորատիպ գիրք կարող էր հայտնվել նրա սեղանին՝ համապատասխան հետևանքներով:
Գավառն անտարբեր է մտքերի ու գաղափարների հանդեպ: a=a, ըստ էության, անտարբեր վերարտադրության ֆորմուլա է և չի առնչվում բովանդակությանը: Եթե ինչ-որ մեկը գավառում ինքն իրեն վարկաբեկել է՝ մտածողության հանդեպ ճաշակ հայտնաբերելով, այսինքն՝ մեկ կամ մի քանի անգամ a=a դոգմատիկ սխեմայից շեղում դրսևորելով, ապա նրան դրա համար ո՛չ հալածում են, ո՛չ էլ հետապնդում - նրանից պարզապես երես են թեքում: Գավառական այս «տոլերանտությունը» անխափան գործող մեխանիզմ է:
Դժվար չէ նկատել, որ նշված բանաձևը տավտոլոգիայի սահմանումն է: Դրանում իսպառ բացակայում են մտքի անհրաժեշտ բաղկացուցիչները: Նախ՝ չկա խնդիր որպես այդպիսին, երկրորդը՝ չկա ո՛չ հակասություն, ո՛չ սինթեզ - կա միայն պարզ նույնականացում: Այդ պարզ նույնականացման ճաշակը մատնում է գավառի ևս մի կողմը՝ վախը ազատության հանդեպ: Ազատությունը ենթադրում է ինքնուրույնություն, ինքնագիտակցություն, ինչը հակացուցված է գավառին: Հետևաբար գավառը փնտրում է ոչ թե ազատություն, այլ՝ կանխատեսելիություն. գավառին անհրաժեշտ են կանխատեսելի մարդիկ, մարդիկ, որ միշտ հավասար են իրենք իրենց: Սրանումն է վարկաբեկման խորը իմաստը. թե մի անգամ սայթաքել ես, դրանից հետո որքան ուզում ես պնդի՝ a=a, քեզ արդեն չեն վստահում, երաշխիք չկա, որ մի նոր հանաք չես խաղա մարդկանց գլխին: Գավառին, ի տարբերություն կայսրության, հետաքրքիր չեն անկանխատեսելի մարդիկ. մեկ անգամ ինքն իրեն վարկաբեկած մարդու հետ ուղղակի դադարում են հաշվի նստել և վե՛րջ: Իսկ ամենաանկանխատեսելի մարդը հանճարն է: Այստեղից՝ գավառի բնածին, բնազդային թշնամանքը ոչ միայն մտածող, ոչ միայն ազատ մարդու հանդեպ, այլև՝ հանճարի: Գավառին պե՛տք չեն հանճարներ, ամենևին պետք չեն՝ նրան բավ է, որ ունենա տաղանդներ, որոնք տաղանդավոր մարմնավորում կտան պատրաստի տավտոլոգիաներին: Եվ գավառը սիրում է հպարտանալ իր տաղանդներով, իր հաղթանակներով՝ սպորտի ու մշակույթի միջազգային ասպարեզներում, իր ազգի տաղանդաշատ գենով: Գավառը չգիտի, չի ուզում հասկանալ, որ հանճարը տաղանդի գերադրական աստիճանը չէ, այլ բոլորովին այլ, նույնիսկ հակադիր մի բան: Իսկ մեծ հաշվով՝ գավառն օգտապաշտ է և ամենուր փնտրում է օգտակար մարդկանց՝ մարդկանց, որ ծառայում են ընդհանուր շինարարությանը:
Գավառում բացվում է «բորոտի» կամ «հրեայի», հասարակությունից արտամղված մարգինալ, զզվելի «բլոճի», ավելորդ մարդու թեման (Կաֆկայի թեման), որովհետև գավառը պահանջում է կանխատեսելիություն՝ ինչ-որ խիստ արմատական իմաստով: Եթե բնության գրկում հայտնվես վայրի գազանների նախրի կամ երամակի մեջ, ապա նրանք իսկույն, բնազդաբար, կզգան օտարի ներկայությունը: Դրա համար կարիք չկա, որ ինքդ քեզ վարկաբեկող արարք թույլ տաս՝ քո ողջ երևույթն արդեն իսկ վարկաբեկիչ է: Գավառը, եթե անկեղծ խոսելու լինենք, չունի հոգևոր կամ գաղափարական կյանք - այն գլխավորապես ապրում է կենդանական կյանքով, և նրանում միշտ արթուն է յուրայինին օտարից զատելու, բորոտին ու հրեային նկատելու կենդանական բնազդը: «Օտարն» ինքն էլ իր մաշկի վրա զգում է, որ պաշարված է լրտեսող հայացքներով («mit Spionen umstellt»): Այս առումով ուշագրավ է Ժան-Ժակ Ռուսսոյի դեպքը: Նրա ինքնակենսագրական վեպը պարզ ցույց է տալիս, որ տառապել է հոգեկան որոշակի խանգարումներով, սևամաղձությամբ. Ռուսսոյին շարունակ թվում էր, որ իր թիկունքում գրեթե բոլորը դավեր են նյութում անձամբ իր դեմ, և նա անասելի տանջվում էր այդ կասկածներից՝ փաստացի ինքն իրեն տեղից տեղ հալածելով: Սակայն, բացի այդ նևրոզների սուբյեկտիվ կողմից, պետք է որ «օբյեկտիվ» պատճառներ էլ լինեին: Թե ինչ պատճառներ էին դրանք՝ այստեղ տեղին չէր լինի ծավալվել, անգամ եթե մեզ առարկեն, որ Ռուսսոն ապրում և ստեղծագործում էր ոչ թե գավառում, այլ՝ իր ժամանակի ամենազարգացած կայսերական կենտրոնում, մշակութային կյանքի հենց սրտում՝ Փարիզում: Ակնարկի կարգով միայն սղագրենք, որ Ռուսսոն հակալուսավորչական ցնցող մի երևույթ էր, որ ծնվեց լուսավորչական դարի ամենաբուռն զարգացումների կենտրոնում:
Այսպիսով, գավառի «մարտավարությունը» կասկածելիների, վարկաբեկվածների, օտարների, «հրեաների» ու «բորոտների» հանդեպ միշտ նույնն է - լռությամբ շրջանցել: Գավառը տառապում է արմատական քսենոֆոբիայով: Եթե քո արարքների, խոսքերի ու մտքերի արանքից սպրդում է (сквозит) ազատության զարհուրելի դեմքը, այդ մտքերն ու խոսքերը գավառում պարզապես մնում են անարձագանք, չմեկնաբանված, լռությամբ խեղդված: Ուրիշ միջոցներ պետք չեն: (Ահա թե ինչու՝ չեն կարդալու… ահա թե ինչու գրչի այս փորձն էլ դատապարտված է և ի սկզբանե արդարացում է պահանջում:)
Կայսրությունը, որպես կանոն, չի հետաքրքրվում գավառի կյանքով՝ կայսրությունն ունի իր սեփական, բուռն հոգևոր-գաղափարական կյանքը: Կայսերական հեղինակներին կարդալիս այն դառն զգացողությունն ես ունենում, որ գավառի հետ ընդհանրապես հաշվի չեն նստում՝ ասես այն գոյություն չունի էլ (և, իրենց տեսանկյունից, դա միանգամայն տրամաբանական պահվածք է): Կայսրության համար գավառը միայն սոցիոլոգիական ու վիճակագրական հետաքրքրություն է ներկայացնում, այն էլ՝ ոչ միշտ: Թերևս դա է պատճառը, որ կայսրություն-գավառ հակադրությունը մշակութաբանության մեջ, որպես պրոբլեմ, գրեթե իսպառ բացակայում է:
Մինչդեռ գավառի հանդեպ այս արհամարհանքն ու անփութությունը արդարացված չեն (չասելու համար՝ արդարացի չեն).- գավառը, պերիֆերիան նույնպես հոգևոր ֆենոմեն է, որ փափագում է ճանաչվել, վերլուծվել: Ողբերգությունն այն է, որ գավառի ներսում էլ նման վերլուծություն չի կարող լինել՝ արդեն նշված պատճառներով, պարզ ասած՝ որովհետև գավառում դա ուղղակի ոչ մեկին պետք չէ: Այնինչ նման վերլուծությունը՝ իրականացված հենց գավառի ներսից՝ այսօր ավելի քան ակտուալ է:
Այսօր - երբ ողջ աշխարհն է աստիճանաբար վերածվում գավառի:
© Գրիգոր Սարգսյան, 2015