Պատասխան Մարինե Պետրոսյանին #2
Ասեմ, որ չգիտեի, որ ինձնից բացի էլի արձագանքողներ կան, ու ոնց որ թե իմ տեսանկյանը մոտ ու համընկնող տեսանկյուններ էլ կան: Նշանակում է՝ իրոք արդիական ինչ-որ լարի ենք կպել, և ես ուրախ եմ, որ մարդիկ անտարբեր չեն էս հարցի հանդեպ: Իմ թերությունն է, որ չեմ կարողանում կարճ գրել. բայց դե մեկ որ ասել ես Ա, պիտի ասես նաև Բ :) Մի քիչ նեղվում եմ, որ խոսակցությունը սկսում է ճյուղավորվել տարբեր ուղղություններով, ու ստիպված ես լինում միանգամից տարբեր ճակատներով պատասխանել: Չգիտեմ, թե ինչքանով խոսքս ամբողջական կստացվի...
Նախ բանավեճի գլխավոր մտքերին անդրադառնամ: Եթե ուշադիր լինեիր՝ ես իմ առաջին պատասխանի մեջ գրել եմ. «Կարող են ուրիշ արժեքներ դրվել պետության կառուցման հիմքում՝ կոնկրետ, հեգևոր, ոգեղեն արժեքներ»: Էստեղ բանալի բառը «կոնկրետ»-ն է: Պարզաբանեմ: Էսօր հաճախ ասում են, որ քաղաքակրթական, համամարդկային արժեքներ են դեմոկրատիան, խոսքի ազատությունը, խղճի ազատությունը և այլն: Իսկ ես ասում եմ՝ սրանք կոնկրետ արժեքներ չեն, ավելին՝ սրանք ոչ թե արժեքներ են, այլ սկզբունքներ: Արժեքը ոչ թե խոսքի ազատությունն է, այլ այն խոսքը, որ հնչում է էդ ազատության (կամ անազատության) պայմաններում՝ եթե, իհարկե, ունես արժեքավոր խոսք: Եթե չկա էդպիսի խոսք, ազատությունն էլ սովորական փուչիկ է: Էսօր շատերն են հարցնում՝ ինչո՞ւ երբ քանդվեց սովետի դիկտատուրան, մեր գրողների գզրոցներում ոչ մի անտիպ խոսք չգտանք: Հիմա կարևոր չի՝ գտանք, թե ոչ. հուսով եմ միտքս պարզ է: Ես մի երկար տեքստ ունեմ՝ «Եվրոպա թե Ռուսաստան», որում սրան մանրամասն անդրադառնում եմ: Օրինակ՝ արժեք է ոչ թե բնապահպանությունը, այլ հենց բնությունը, որը ձգտում են պահպանել: Չկրկնվելու համար ուղղակի մեջբերում անեմ էդ տեքստից.
«Ոչ ոք այլևս չի հիշում, որ տնտեսությունն ու նյութական բարիքները ընդամենը մարդկային գոյության միջոցներ ու պայմաններ են, բայց ոչ երբեք վերջնանպատակը: Բոլորը խոսում են տնտեսության մասին` որպես վերջնական ու կարևորագույն արժեքի: Խոսում են տեխնոլոգիաների զարգացման, տնտեսության ու հասարակության արդիականացման, քաղաքականության մասին: Խոսում են մարդու իրավունքների մասին, որպեսզի չխոսեն Մարդու մասին: Խոսում են ազատությունների մասին, որպեսզի չխոսեն Ազատության մասին և թե ինչի համար է այն: Խոսում են սեռերի հավասարության մասին ու միաժամանակ կռվում սեռի խորը, մետաֆիզիկական ընկալման դեմ` նվաստացնելով այն մինչև պարզ հասարակական ֆունկցիա»:
Հենց էստեղ է իմ հակադրությունը Եսայի Բեռլինին ու շատ-շատերին: Նա ուզում է որպես կյանքի նպատակներ սահմանել սկզբունքներ, որոնք դառնում են դատարկ ֆորմաներ, հենց որ զրկվում են կոնկրետ բովանդակությունից: Նա ճգնում է վախեցնել քսաներորդ դարի սարսափներով և համոզել, որ համընդհանուր գաղափարներով ու արժեքներով առաջնորդվելը տանում է արյունահեղության և այլն: Մոտավորապես նույն բանն է, որ ասես՝ մի անգամ փորձեցինք քայլել դեպի հյուսիս, ընկանք, ոտքներս կոտրեցինք, հետո փորձեցինք քայլել դեպի արևելք՝ էլի ջարդուխուրդ եղանք. հետևություն՝ ավելի լավ է ոչ մի տեղ էլ չգնանք, տեղում դոփենք: Մեծ գաղափարներն ու գաղափարախոսությունները փորձանք են մեր գլխին, եկեք հանենք էդ ամբողջ գաղափարական բովանդակությունը մեր խոսքից ու մտքից ու քարոզենք դատարկ սկզբունքներ՝ դեմոկրատիա, խոսքի ազատություն (երբ խոսք, որպես այդպիսին, արդեն չկա), բազմակարծություն (երբ բոլոր կարծիքների վրա հավասարապես թքած ունենք) ու էսպես շարունակ: Իմ պատասխանը սրան շատ հստակ էր. եկեք, այո, հրաժարվենք էն մտքից, որ կարող ենք կառուցել երջանիկ հասարակարգ, որում բոլոր մարդկային ձգտումները կատարելապես կբավարարվեին՝ դա սկզբունքորեն անհնար է, գայթակղություն է, որ տանում է մեծ փորձանքների: Բայց միաժամանակ եկեք էդ անհնարինությունը մահանա չդարձնենք՝ հրաժարվելու համար կոնկրետ արժեքներից ու գաղափարներից. իսկ ովքեր էդպես են վարվում՝ թույլ տվեք կասկածամիտ աչքով նայել նրանց նենգափոխությանը: Սրանից պարզ էլ ո՞նց ասեմ:
Մյուս նենգափոխության մասին՝ երբ միակ ճշմարտության վրա է արգելանք դրվում: Ես օրինակներով եմ խոսել, բայց դու երևի էդ օրինակներին լուրջ չես վերաբերվում: Ճշմարտությունն առհասարակ էնպիսին բան է, որ մոնոպոլիա է պահանջում: Փոստմոդեռնիստները չնայած ասում են, որ կարող են բազմաթիվ ճշմարտություններ լինել, բայց Արիստոտելը, ով սահմանել է արևմտյան մտածողության գլխավոր սկզբունքը, կծիծաղեր դրա վրա. եթե կան բազում ճշմարտություններ, ապա ի՞նչ եմ ես, իսկն ասած, փնտրում կամ ինչպե՞ս կարող եմ փնտրել: Էստեղ էլի քսաներորդ դարի սարսափները շահարկվում են՝ փիլիսոփայական մտքի վրա արգելանքներ դնելու համար: Կրկնվեմ. իր մետաֆիզիկայում ու լոգիկայում Արիստոտելը միակ ճշմարտության ջատագովն էր, ինչը բնավ չէր խանգարում, որ էթիկային ու պրակտիկային վերաբերվող հարցերում քարոզի ոսկե միջինը ու Եսայու նման դատապարտի բոլոր ծայրահեղությունները: Էստեղ հակասություն չկա, կա նենգափոխություն, որի նպատակը հենց մտքի ու ոգու վրա կապանքներ դնելն է:
Չգիտեմ մարդիկ նկատում են էդ բանը, թե չէ, բայց բովանդակազուրկ դեմոկրատիան, համաձայն ինչ-որ այլասերված դիալեկտիկայի, սկսում է բացասել ինքն իրեն և վերածվում է իր հակոտնյային: Խոսքի ազատությունը դառնում է խոսքի անազատություն: Որովհետև հենց որ սկսում ես կոնկրետ գաղափարներ արտահայտել, օրինակ՝ կոմունիստական, միանգամից բոլոր կողմերից գոռում են՝ չեղա՜վ, դա արդեն տոտալիտարիզմ է: Եթե քրիստոնյա ես՝ մի՛ հանդգնի խաչդ շապիկիդ վրայից գցել, թե չէ կվիրավորես մուսուլմանների զգացմունքները: Շապիկիդ տակից ինչքան ուզում ես գցի, քո սենյակում ինչ ուզում ես արա, բայց հրապարակավ խոսք ասել՝ չհամարձակվե՛ս:
Մի հատ նորից կարդա մեր առաջին խոսակցությունը: Հենց որ ես արտասանեցի «ոգի» բառը, ի՞նչ եղավ քո ռեակցիան: Նախ ծաղրեցիր, հետո խորհուրդ տվեցիր Պուտինի ու Դուգինի հետ խոսել էդ թեմայով, հետո, կարծեմ, իսլամիստների, վերջում էլ ասացիր, որ «ոգի» բառը քաղաքականության մեջ պոպուլիզմ ու ֆաշիզմ է նշանակում (Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կասեր՝ ոգին կեղծ քաղաքական կատեգորիա է): Այսինքն՝ ձեռքիդ տակ եղած ողջ արսենալով փորձեցիր էնպես անել, որ վախենամ էդ բառի գործածությունից: Ու միայն երբ տեսար, որ տեղի չեմ տալիս, սկսեցիր լուրջ հիմնավորումներ փնտրել, թե ինչու չես սիրում էդ բառը: Էս էլ քեզ խոսքի ազատության վառ օրինակ:
Հիմա իմ ասածների երկիմաստության մասին: Կո՞ղմ եմ ես, օրինակ, կոմունիզմին, մարքսիզմ-լենինիզմին, թե՞ դեմ: Էստեղ մի բարդություն կա: Քո վկայակոչած հեղինակը՝ Եսային, էս հարցում անթույլատրելի ընդհանրացումներ է անում: Ռուսական կոմունիզմը շատ սպեցիֆիկ ու բարդ երևույթ է: Կարծում եմ, որ հեղափոխականները չէին ուզում, որ հոկտեմբերյան հեղափոխությունը Ստալինով վերջանա ու կանխատեսել էին դրա վտանգները: Գիտեին, թե ինչ երկիր է Ռուսաստանը, գիտեին, օրինակ, որ դեռևս Իվան IV Ահեղը էդպիսի կառույց է ստեղծել՝ опричнина կոչեցյալ՝ КГБ-ի նախամայրը, ու չէին ուզենա, որ Ստալինի պես մի նոր Իվան Ահեղ Ռուսաստանն էլի հետ գցեր իր ճահճի մեջ: Գալով մարդկային զոհերին՝ իսկ ո՞վ ասաց, որ անհատական մարդկային կյանքը բացարձակ արժեք է, ու չի կարելի միլիոններ զոհաբերել՝ ապագա երջանիկ հասարակության համար: Էդ բանը պնդելու համար պիտի որոշակի գաղափարախոսություն ունենաս՝ մի բան, որից դու սարսափում ես: Իսկ որտեղի՞ց եկավ մարդկային կյանքի էդ բացարձակ գնահատականը: Ասեմ որտեղից: Ժամանակին, երբ Բյուզանդական կայսրությունը սկսեց արաբների, մոնղոլների, թաթարների ու թուրքերի ասպատակությունների տակ խոնարհվել և արևելյան՝ ուղղափառ քրիստոնեությունը սկսեց կքել ու այլասերվել էդ բեռան տակ, եվրոպական հողը բացառիկ հնարավորություն ստացավ զարգանալու սեփական, ներքին օրինաչափություններով: Կարլոս Մեծը՝ լեգենդար մի անձնավորություն, հիմքը դրեց Եվրոպայի: Ու չնայած բարբարոս, արյունախում ցեղեր էին, բայց քրիստոնեական ճշմարտությունն աստիճանաբար բացվեց իրենց մեջ՝ ընդհուպ մինչև Վերածնունդ և Լուսավորչություն: Նկատենք, որ Լուսավորչության երկու խոշորագույն դեմքերը՝ Վոլտերն ու Ռուսսոն, հավատացյալներ էին: Իսկ Լենինն առաջնորդվում էր հենց քո հայտարարած սկզբունքով՝ քաղաքականությունը գործ ունի նրա հետ, ինչ կա: Ի վերջո, մարքսիստական գաղափարախոսությունն իրոք առաջադիմական է և ինչ-որ պահից սկսեց իր պտուղները տալ. զարգացան գիտությունը, արդյունաբերությունը, արվեստը, երկիրն իսկապես դարավոր տիղմից ոտքի հանվեց, Գագարինին տիեզերք ուղարկեցին, ակադեմիաներ բացեցին, մարդկանց կարիքները հոգացին, անվճար բժշկությունն ու կրթությունն ապահովեցին և այլն, և այլն: Հիմա արժե՞ին էդ նվաճումները միլիոնավոր զոհեր, թե ոչ՝ էդ հարցն ինքդ քեզ ուղղիր, ես պատասխանը չունեմ: Բայց եթե կարծում ես, որ իրեն-իրեն, առանց գաղափարների ու զոհերի, մարդկությունն ինչ-որ բանի կհասներ, ուրեմն շատ միամիտ ես:
Հիմա գալով իմ անձին: Քո խոսքերից դուրս է գալիս, որ ես աչքերս հառել եմ գլոբալ, համաշխարհային պրոցեսներին ու քամահրանքով լցված՝ չեմ տեսնում իմ անմիջական հարևանությամբ տառապող մարդկանց: Ու իմ սիրտը չի մղկտում սեփական որդուն թաղած էն աղքատ կնոջ համար, որ տասնյակ կիլոմետրեր ոտքով կտրում-գալիս է, որ մի երկու կոպեկով օգնեմ՝ սովից չմեռնի: Եթե հաշվի առնենք, որ դեկտեմբերի 21-ին եմ ծնվել ու մազերս էլ հետ եմ սանրում՝ դուրս ա գալիս, թե մենակ բեղերն են պակասում, որ ստալին դառնամ... Ու դու իրավամբ կարող ես իմ խոսքերը վկայակոչել՝ որ, այո, հանապազօրյա հացի խնդիրն ինձ չի ոգեշնչում, որ պայքարի դուրս գամ: Էդպես էլ կա: Գոյություն ունեն արժեքներ, որ ավելի կարևոր են, քան լիքը ստամոքսը, ուղղակի մենք մոռացել ենք դրա մասին:
Էս առթիվ մի բան եմ ուզում պատմել իմ ուսանողական անցյալից: Մենք ունեինք լավ սովորող տղերք, որ փողով կուրսային ու դիպլոմային էին գրում սրա-նրա համար: Ես նման բան երբեք չեմ արել՝ չնայած էն ժամանակ մեր ընտանիքը գտնվում էր ծայրահեղ աղքատության մեջ: Ուղղակի մտքովս չի անցել: Ու մի անգամ, երբ պատվերներն էնքան շատ էին, որ էդ տղերքն էլ գործ չէին վերցնում, զուգահեռ կուրսից մի կերած-բտած տականք ինձ դիմեց, որ կուրսային գրեմ: Շփոթվելով հրաժարվեցի: Ասեց. «Ընչի՞, որ մի երկու կոպեկ ավել ունենաս, փորդ կծակի՞»... Ավելի շփոթվեցի, չեմ հիշում, թե ինչ եմ պատասխանել: Կարող էի գրել՝ ես մեր կուրսի ամենալավ սովորողն էի: Հիմա երևի էդ պատվերով կուրսային գրողների ֆինանսական դրությունն ավելի լավ է, ավելի «անկախ» ու «ազատ» են: Իսկ ո՞վ պիտի պատասխան տա էն բանի համար, որ կեղծ դիպլոմներով տականքերը բարձր պաշտոններ ստացան ու էսօր մեր հերն անիծում են: Ո՞վ պիտի պատասխան տա 5000 դրամով իրենց ձայնը ծախած մարդկանց համար: Ե՞ս: Ես իմ ազատությունը փողի դիմաց չեմ ծախել: Ու միգուցե լավ է, որ չկա գործողություն առանց հետևանքի: Միգուցե էս նեղությունների միջով անցնելով վերջապես սթափվի՞ իմ ժողովուրդը: Դրա համար եմ ասում, որ մտավորականությունը պիտի իրերն իրենց անուններով անվանի, ոչ թե արդարացնի ժողովրդի ծախվածությունը՝ ինչ է թե ծանր վիճակում են:
Ազատությունն իրոք հոգևոր կատեգորիա է և իրոք հակադրվում է նյութականին, որովհետև նյութից ոչ թե ազատություն է ծնվում, այլ՝ անհրաժեշտություն: Քո տեքստի վերջում էս իմաստով մեծ խառնաշփոթ կա: Ես գտնում եմ, որ պետք է պահպանել մտածողության որոշակի հիգիենա ու չտրվել պաթետիկ ճառերին ու զգացմունքայնությանը: Ես ոգի ասելով շատ կոնկրետ բան եմ հասկանում, նույնիսկ առօրեական մի բան: Երբ մեկը դուրս է գալիս իրենից ֆիզիկապես ավելի ուժեղ մեկի դեմ, ասում են՝ դուխով ա: Դավիթը Գողիաթի դեմ դուրս չէր գա, եթե ոգի չունենար, քանի որ Գողիաթն իրենից ֆիզիկապես մի քանի անգամ ավելի մեծ ու հզոր էր: Մեր երկրի խնդիրներն էլ են ֆիզիկապես գերազանցում մեր հնարավորությունները, ու մեզ էս ճահճից միայն ոգին դուրս կբերի:
Քո տեքստում էսպիսի տողեր կան. «եթե մարդը հավատում ա մեկ ու միակ ճշմարտության, էդ միակ ճշմարտությունը շատ հաճախ ի վերջո դառնում ա աստծու նման մի բան, որին զոհեր են մատուցվում՝ հանձինս էդ ճշմարտությանը դեմ հանդես եկողների»: Ուզում եմ ի պատասխան ամփոփել մի բոլորովիիիիիիիիին ուրիշ Եսայու խոսքերով.
«Իմ ինչի՞ն են պետք ձեր բազմաթիվ զոհերը, -ասում է Տերը,- ես կշտացել եմ ձեր խոյերի ողջակեզներից. ձեր գառների ճարպը, ցուլերի ու նոխազների արյունը չէ, որ ուզում եմ, և ոչ էլ այն, որ գաք ու կանգնեք իմ առաջ։ Ո՞վ խնդրեց դա ձեզնից. մի՛ շարունակեք կոխոտել իմ գավիթները։ Եթե ազնիվ ալյուրի հաց մատուցեք ինձ՝ զուր է լինելու. ձեր խնկերն էլ պիղծ են ինձ համար. ձեր ամսամուտները, շաբաթները և տոնական մեծ օրը ևս անընդունելի են ինձ. ձեր պահեցողությունն ու հանգիստը, ձեր ամսամուտներն ու տօները ատեց իմ հոգին։ Կշտացել եմ ձեզնից, այլևս չեմ ների ձեր մեղքերը։ Երբ աղոթքի համար դեպի վեր բարձրացնեք ձեր ձեռքերը, երես եմ դարձնելու ձեզանից, և եթե բազմապատկեք ձեր աղոթքները, չեմ լսելու ձեզ, որովհետև ձեր ձեռքերը լի են արյունով։ Լվացվեցե՛ք, մաքրվեցե՛ք, իմ աչքի առաջ ձեր չար արարքները թոթափեցե՛ք ձեզնից, վե՛րջ տվեք ձեր չարագործություններին։ Սովորեցեք բարի՛ք գործել, արդարությո՛ւն փնտրեցեք, փրկեցե՛ք զրկվածի՛ն, արդարադա՛տ եղէք որբի հանդէպ, իրավո՛ւնք տվէք այրուն» (Ես.1:11-17)