Հավատացյալը
Հույժ հետաքրքրական է աթեիստի տարածված տեսակը:
Անզգամն ասաց իր սրտում, թե՝ «Աստված չկա»:
Ապականվեցին ու պղծվեցին իրենց անօրենության մեջ,
Եվ չկա մեկը, որ բարություն գործի:
Սաղմոս 52.1,2
Այս մարդկանց առաջին և վերջին փաստարկը՝ Եթե Աստված կա, հապա ինչո՞ւ ես նրան չեմ տեսնում, ինչո՞ւ աշխարհում ոչ մի տեղ նա չի հայտնաբերվում: Իրավամբ, ինչ-որ իմաստով մենք բոլորս, աշխարհ գալու օրվանից, ապրում ենք անաստված, ավելի ստույգ՝ աստվածազերծ իրականության մեջ: Մեր անմիջական կենսափորձն, իր էմպիրիկայով, վկայում ու փաստում է շատ բաների մասին, բայց ոչ՝ Միակի: Առարկայական աշխարհը գրոհում է բոլոր կողմերից, այն ապացույցների կարիք չունի, այն հենց առկա իրականությունն է, որ ինքն է մտնում, բոլոր հինգ զգայարաններով, մեր մեջ: Տրիվիալ պասիվությունը իր աթեիզմը ապացուցելու նույնիսկ կարիքը չունի. հավա՛տն է, որ պահանջում է քայլ անել, ճիգ անել՝ ազատվելու այդ էմպիրիկայի կախարդական միանշանակությունից: Եվ այդ քայլը չափազանց դյուրին է մեկնաբանել որպես ինքնաներշնչանք և խաբեություն:
Դե ինչ՝ դեմոկրատական դարի ոգին պահանջում է նաև սրան պատասխանել: Խոսք ասելուց առաջ պետք է նախ համաձայնության գալ հասկացության վերաբերյալ: Աստված ասելով հասկանում ենք արարիչն ու տերն ամեն ինչի, գերբնական և նույնիսկ գերբանական մի էակ, ում կամքի և կարողության դրևսորումն է ողջ ստեղծված տիեզերքը: Տիեզերքի, կյանքի, ժամանակի և տարածության արարիչն Ինքը, հարկավ, չէր կարող պատկանել իր իսկ արարչագործությանը: Եթե իմ ընկերը ինձ նամակ է գրել, ապա, կարդալով այդ նամակի տեքստը, ես կճանաչեմ նրա ձեռագիրը, նրա մտքերը, ոճը, փոխաբերական առումով՝ նաև նրա դիմագծերը: Սակայն ես հոգեկան հիվանդ կհամարվեի, եթե ընկերոջս,- ինչպես որ կա՝ ամբողջությամբ ու կենդանվույն,- փորձեի գտնել այդ նամակի մեջ: Եվ ես կլինեի ամենավերջին տխմարը, եթե նամակագրին փնտրեի այն թղթի ու թանաքի մեջ, որոնցից «բաղադրված» է նամակը: Եթե ուզում եմ երես առ երես հանդիպել ընկերոջս, պիտի մի կողմ դնեմ նամակն ու անձամբ գնամ նրան այցի: Եթե ուզում եմ հանդիպել Աստծուն, պետք է կատարեմ մի քայլ, որն ինձ դուրս կբերի առօրյա էմպիրիկ ընկալման զնդանից և կհանի այն մաքուր անձնութենական տարածությունը, ուր հնարավոր է շփումը, երկխոսությունը Արարչի և արարածի միջև: Հավատացյալի համար այդ քայլն աղոթքն է:
Սա հիմքերի հիմքն է, տարրական, առաջին դասարանի ճշմարտություն, սա այբուբենն է. Իհարկե, Աստված ներկա է ողջ արարվածի մեջ՝ ավելի կենդանի ու անմիջական ներկայությամբ, քան մարդն՝ իր գրած նամակում: Սակայն Նա մեզ հասանելի իրականության մի մասնիկը չէ, որպեսզի ճանաչվի որպես այդպիսին, Աստված ինքը չի պատկանում արարչագործությանը՝ վեր է դրանից: Նա նաև վեր է մեր պատկերացումներից իր մասին և, համենայն դեպս, չի ճանաչվում դրսից՝ որպես արտաքին օբյեկտ, որպես առարկա: Միայն ամենաանկեղծ, ամենաներքին դարձը, անձնութենական խորքում կատարված ազատության քայլը կարող են պարգևել աստվածհայտնությունը, քանզի դրսի աշխարհում մենք կորցնում ենք Աստծու հետ շփման մեր ունեցած միակ եզրը:
Աստված ինձնից դուրս գտնվող ինչ-որ մի առարկա չէ, ում ես պարզապես փնտրում եմ՝ մյուս առարկաների միջև: Ինչպե՞ս փնտրեմ, եթե արդեն չեմ գտել…
«Աստծու արքայությունը դրսից տեսանելի կերպով չի գալիս, և չեն ասի, թե՝ ահավասիկ այստեղ է կամ այնտեղ, որովհետև Աստծու արքայությունը ներսում, ձեր մեջ է»:
Ղուկաս 17.20,21
Տերունական այս խոսքին, թե՛ եկեղեցու ներսում, թե՛ եկեղեցուց դուրս, դարեր շարունակ երկուստեք դավաճանել են: Մի կողմից՝ Աստծուն սարքելով հենց պաշտամունքի առարկա, մյուս կողմից՝ ներսի արքայությունը նենգափոխելով այլաբանության, բարոյական կոդեքսի, պարզապես խղճի ձայնի, այսինքն՝ Արարչի և արարածի միջև կատարվող կենդանի շփումն ու երկխոսությունը փոխարինելով նարցիստական մենախոսությամբ:
Վախենում եմ մեղանչել ճշմարտության հանդեպ, սակայն ըստ իս իրենք իրենց հավատացյալ ու անհավատ համարողները մեծամասամբ գործնականում միմյանցից չեն տարբերվում: Հավատացյալներից քանի՞սն է ապրում աղոթական կյանքով, քանիսի՞ն է ծանոթ անվերապահ ապավինությունը Անտեսին, ավելի, քան սեփական բազկի զորությանը... Իսկ իրենք իրենց աթեիստ հռչակողներից շատերը, համոզված եմ, եթե հայտնվեն անելանելի վիճակում, եթե փոսն ընկնեն, ապա երրորդ օրը կսկսեն աղոթել. ինչ-որ ձայն մարդկային էության խորքերից ակամա գլուխ կբարձրացնի:
Աստծու հետ երես-երեսի հանդիպման բացառիկ պահերը, որ ապրվում են գոյության սահմանային վիճակներում, պատկանում են արտառոցի կարգին: Շատ փորձառու այրեր խորհուրդ են տվել չտարվել աստվածհայտնության այդ շլացուցիչ ու քաղցր ակնթարթներով, որովհետև մարդն ուրիշ բանի է կոչված, մարդը դեռ ճանապարհ ունի անցնելու: Հոգևոր լրջության առաջին նշաններից է, երբ նախապատվությունը տալիս են ոչ թե արտալուսանցքային ցնցող փորձին, այլ՝ պարզ առօրյային, որը սակայն ներսից լուսավորված ու ջերմացված է անարտաբերելի մի վստահությամբ և ներկայությամբ: Ոչ թե վազել և փարվել Նրան, ում անսահման սիրո մեջ ասես կորցնում ես ինքնությունդ, այլ՝ սեփական կյանքով, հավատարմությամբ իրականացնել այն, ինչ մտածված ու օրհնված է հավերժության մեջ:
Ես ունեցել եմ նման բացառիկ փորձ: Ճիշտ է՝ դա եղել է միայն մեկ անգամ: Մարթին Բուբերը նկատում է, որ աստվածային Դու-ի հետ նման սահմանային հանդիպումից մեր հիշողությունը ոչինչ չի կարող մտապահել. ես էլ կարող եմ վերհիշել միայն տպավորության ուժգնությունը: Ինչպես մեծ պայթյունից հետո կատարվածը կարող ես «փաստել»՝ միայն մատնացույց անելով հողի մեջ մնացած հսկա ձագարը: Ինձ հետ դա տեղի է ունեցել այնպիսի պայմաններում, որ որևիցե զգայախաբություն ուղղակի բացառվում է: Ձմեռ էր, ցերեկ, ես երկու-երեք շրջան գծեցի քաղաքի կենտրոնական փողոցներով: Ես «Հայր մեր»-ն էի անձայն ասում շուրթերով: Զգացի, որ ներսս ջերմություն է ծնվել, որը սովորաբար ընկերանում է հաջողված աղոթքին (բայց ամենևին էլ ոչ միշտ): Սակայն կանգ չառա՝ ինձ այդժամ ավելի հիմնավոր առհավատչյա և օգնություն էր պետք: Աստիճանաբար ընկղմվելով մի լուսավոր ներկայության մեջ՝ ես հանդգնեցի հատել սահմանը, որը մինչ այդ և դրանից հետո չեմ փորձել հատել... Եվ ահա, բառիս բուն իմաստով, աշխարհն ասես ետ քաշվեց: Ես լուծվել էի այդ պահին անսահման ջերմության, սիրո, կատարյալ խաղաղությամբ և ըմբռնումով շնչող մի Դու-ի մեջ, ես այդ լույսին ընդառաջ ասես մխրճված լինեի, սակայն մնում էր զվարթ դիմակայության պահը: Ես տեսնում էի այդ լույսը, տեսնում մի տեսողությամբ, որի համեմատ ավելի շուտ մեր սովորական տեսողությունն է փոխաբերություն, քան հակառակը: Չէ, իմ սովորական զգայարանները չէին դադարել գործել, ես ավելի սթափ էի, քան երբևէ: Ահավոր ցուրտ էր, ես քայլելիս լարվում էի՝ մերկասառույցին չսայթաքելու համար, օրգանիզմս աշխատում էր ամբողջությամբ,- նման պայմաններում մարդն ամենաքիչն է հակված զգայախաբության կամ երազատեսության: Իրականում դա նույն մահվան փորձառությունն էր, միայն թե՝ առանց սեփական մարմինը լքելու անհրաժեշտության: Հավանաբար ես գիտակցում էի այդ պահին, որ մի փոքր ևս՝ և կխզվի մեր միջև եղած սահմանը, և եթե դիմեի այդ քայլին, հավանաբար Աստված ինձ կընդուներ սիրով՝ առանց աննշան հանդիմանության: Բայց ես ընկրկեցի, վերադարձա, և վստահությունն այնպես խորունկ էր, ասես հենց նոր շիկացած հնոցի միջից հանված ձուլակտոր լինեի, որին չի կարող հաղթել ոչ մի սառնություն: Ես երջանիկ էի: Ոչ այն երջանկությամբ, որը մենք սովորաբար նկատի ունենք, երբ խոսքն իրականում պարզապես հանգամանքների հաջող դասավորումից ծնված գոհունակության մասին է: Ես իրապես երջանիկ էի:
Հնարավոր են, անշուշտ, աստվածհայտնության ավելի խորը և կատարյալ աստիճաններ, արդարև՝ այստեղ սահման չկա: Կարևոր չէ, թե աթեիստներն ինչպես կբացատրեն իմ կամ մեկ այլ հավատացյալի փորձը. նա, ում հետ դա պատահել է, ինքը հրաշալի գիտի, որ գտնվել է սթափության մի վիճակում, որպիսին նույնիսկ արթմնի կյանքում չի լինում՝ ուր մնաց, թե երազում: Որոշակի իմաստով՝ դա հենց բուն արթնացումն է - երբ մարդը զորում է քայլ անել արարված աշխարհից՝ առ Արարիչը: Ես համոզված եմ՝ միայն Աստծո հետ կապն է, որ ստեղծում է մարդկային իրականությունը, մնացյալը երազ է ու մշուշ: Այդ կապը կարող է իրականանալ տարբեր ճանապարհներով, նաև չգիտակցված կերպով՝ միջանձնային հարաբերությունների մեջ: Սակայն Աստծուց հեռու՝ մահվան ստվերների մռայլ աշխարհում, թե մի բան իրական է, ապա՝ այն տվայտող, անտանելի կարոտն ու թախիծը, որը զուտ բացասաբար իրականանություն է հաղորդում մեր գոյությանը:
Վերադառնալով աթեիստի տարածված տեսակին՝ ես նկատել եմ հոգեբանական մի առանձնահատկություն: Շատերը կրոնի ու հավատի դեմ ագրեսիվ-թշնամաբար են տրամադրված: Չէ թե՝ եկեղեցու, կրոնի պաշտոնական մարմնի, կղերականների,- այլ հենց հավատի, հատկապես՝ քրիստոնեական հավատի դեմ: Բայց երբ փորձում ես պարզել պատճառները, հանկարծ պատի ես դեմ առնում: Այստեղ է հավատացյալի ու աթեիստի (ես նկատի ունեմ վերջինիս տարածված տեսակը) գլխավոր հոգեբանական տարբերությունը: Հավատացյալը խոսում է իր անմիջական փորձի, իր կրոնական ապրումների մասին, վկայում է՝ չի թաքցնում: Իսկ աթեիստը հապճեպ ու, մի տեսակ, անբռնազբոս, խոսակցությունը տեղափոխում է «չեզոք» դաշտ, հնարավորինս օտարում իր անձից՝ զբաղեցնելով անաչառ դատավորի անձեռնմխելի դիրքը: Նա հղում է առ փաստերն ու այսպես կոչված օբյեկտիվ իրականությունը, խոսում գիտության, մարդկության, պատմության անունից, ում ասես՝ միայն թե ոչ հենց իր: Ես չկամ,- կարծես ասում է նա,- ես դատողությունների մաքուր սուբյեկտ եմ, բայց ահա թե ինչ են ասում գիտնականները... Տեսնում ես, որ մարդը շատ կոնկրետ, շատ անձնական թշնամությամբ է շնչում կրոնի հանդեպ, բայց բարբառում է ուրիշի անունից, վերացարկված, ընդհանուր, մետաղյա փաստարկներ է հնչեցնում: Այնտեղ, ուր մարդկությունը կրոնի ստից փրկող սթափ ու աչալուրջ մարտիկներ են ուզում ներկայանալ, խոսում են խիստ անձնական, շատ կոնկրետ թշնամանքով, երբեմն էլ՝ ուղղակի ատելությամբ: Հարցի անմիջական, անկեղծ քննարկման դիմաց նրանք, այդպիսով, օտարման պատն են շարում՝ հենց սկզբից բացառելով իրական երկխոսության հնարավորությունը, որոտալով, ինչպես անհոգի թիթեղի մի կտոր: Ինչո՞ւ նրանք երբեք չեն խոստովանում, թե ինչ կա, իրոք, իրենց սրտում...
Պատճառների մասին լռում եմ: Ինձ ոչ ոք դատավոր չի կարգել մարդկանց վրա:
Միայն, ակնարկի կարգով, ուզում եմ անդրադառնալ հատկապես քրիստոնեության դեմ ուղղված թշնամանքին: Երբ ասում ես, որ Աստված չի կարող հայտնաբերվել իր ստեղծած աշխարհում՝ որպես դրան պատկանող մի զուտ իրողություն, երբեմն բնականորեն հարց է ծագում. հա լավ, ամենակարողն Աստված հնար չունե՞ր հրաշք գործելու և գոնե մի անգամ, ինչ-որ կերպ, անձամբ ներկայանալու մարդկանց: Սակայն Քրիստոսի ավետարանը հենց նման անհավանական, խելքից-մտքից դուրս իրադարձության մասին է պատմում: «Եվ Բանը մարմին եղև»: Աստված՝ Միակը, սակայն Արարիչը՝ նաև որպես իր արարածներից մեկը, արարված և չ'արարված ի հավիտենից, որպես Հայր և Որդի, Ես և Դու և Մենք: Սուրբ Երրորդության անձեռնմխելի խորհուրդը: Մարդիկ գիտակցո՞ւմ են արդյոք, երկու հազար տարվա լաքապատումից և փոշեպատումից հետո, թե ինչ սոսկալի բաներ էր խոսում Քրիստոս: Հրեաները ամեն վայրկյան պատրաստ էին քարկոծել նրան՝ որպես մեկին, ով աննախադեպ սրբապղծություններ է բարբառում և, ի վերջո, հենց այդ մեղադրականով էլ խաչել տվեցին: Նա չէր ասում՝ մոտեցե՛ք Աստծուն, կամ էլ՝ փնտրե՛ք ձեր մեջ եղած աստվածայինը. նա ասում էր՝ եկե՛ք դեպի Ինձ, եթե ուզում եք կյանք ունենալ, քանզի Ես իսկ եմ - Ճանապարհ և Ճշմարտություն և Կյանք: Իզուր չի ասված՝ նա չէր խոսում փարիսեցիների և օրենսգետների նման, այլ՝ որպես մեկը, ով իշխանություն ունի: Թող որևիցե մեկը պատկերացնի ինքն իր մասին նման բան վկայելիս: Նույնիսկ ամենասուրբ և առաքինի կյանքով ապրելու դեպքում, նույնիսկ եթե բոլոր մնացած մարդիկ հավատան իր այդ խոսքին՝ ինքն իր մեջ, միևնույն է, միշտ կիմանա, որ ստախոս ու ստահակ է: Քրիստոսի վարդապետությունը հենց Վարդապետի անձի վրա է կառուցված, Նա՛ է անկյունաքարը, նաև՝ «վեմ գլորման և գայթակղության», որովհետև մարդկանց համար մեծագույն գայթակղություն էր, որ հասարակ հյուսնի որդին իր մասին նման բաներ է խոսում: Քրիստոսին ոչ ոք չի կարող մեծ կրոնական առաջնորդ, բարոյական քարոզիչ կամ նման մի այլ բան համարել. նա կա՛մ ստախոս ու խաբեբա էր, կա՛մ մտագար, հոգեկան հիվանդ, կա՛մ՝ նույնինքը մարմնացյալ Աստված, ով ճեղքելով մարդկության ժամանակի թանձր ժապավենը՝ մեկ անգամ և առմիշտ անձամբ հայտնվեց ու վկայեց իր մասին:
Եվ երբ որևիցե աթեիստ նայում է օրացույցին, արդյո՞ք նա տակնուվրա չի լինում մի պահ այն մտքից, որ այնտեղ նշված թվականը շատ կոնկրետ մի անձի շատ կոնկրետ ծննդյան տարեթվից է հաշվարկված:
Բայց սա արդեն այլ թեմա է: