Աթեիստը
Աթեիզմը խորքում այլ բան չէ, քան կաթվածահար վիճակ: Աթեիզմը, իսկն ասած, երաժշտական լսողության բացակայության պես մի բան է: Իր մանկական տարիքում այն հակված է պարզապես ժխտելու երաժշտությունը. ինչը դուք երաժշտություն եք կոչում, հնչյունների, օդի տատանումների որոշակի տեղաբաշխում է, որը պատահմամբ համընկնում է ինչ-ինչ մարդկային նպատակահարմարությունների հետ: Իսկ երբ աթեիստը կռահում է, որ մարդիկ, այնուամենայնիվ, հենց երաժշտություն են լսում (առավել ևս որ շատ աթեիստներ իրենք էլ ընկալունակ են երաժշտության հանդեպ), սկսում է այն հերքելու զարտուղի ճանապարհներ փնտրել:
Որքան ապշանքի են արժան կյանքի առաջացումը բացատրել փորձող ժամանակակից գիտության պրպտումները: Ինչո՞ւ հենց այս անկյունից: Դեռ կարելի է վիճել դիալեկտիկ մատերիալիզմի մասին,- ինչպես ոմանք են անդրադառնում՝ մեծագույն միստիֆիկացիան փիլիսոփայության պատմության մեջ, երբ մատերիային վերագրվում է զարգանալու ներհատուկ կարողություն, այլ կերպ ասած՝ հակասություն սահմանման մեջ (եթե առհասարակ դեռ հիշում ենք մատերիա կատեգորիայի ճիշտ կիրառությունը),- սակայն անգամ դիալեկտիկ մատերիալիզմի երազատեսությունից սարերով ու ձորերով բաժանված կոպիտ, պարզունակ մատերիալիզմն, ահա, որոշում է, որ կյանքի հիմքը սպիտակուցն է, և եզրակացնում, որ եթե հաջողվի լաբորատոր պայմաններում սպիտակուց ստանալ, դրանով վերջնականապես կբացահայտվի կյանքի առեղծվածը: Այստեղ փիլիսոփայությունն, անշուշտ, թոշակի է անցնում, հանգստանում է: Սա ինձ ինչ-որ տեղ հիշեցնում է արհեստական ինտելեկտի մշակման ժամանակակից պրպտումները: Այսօրվա գիտնական կոչեցյալները ծույլիկ աշակերտի պես ուղղակի ծիկրակում են բանալու անցքից, որ տեսնեն, թե բնությունն ինչ է անում և ապա կապկեն նրա ստեղծածը. ընդսմին՝ դպրոցականն էլ կկռահի, որ երեք հիմնասյուները այդ նմանակման մեջ, չհաշված տրամաբանությունը, կլինեն՝ պատկերների ճանաչումը (զգայական ընկալումը), մեքենայական ուսուցումը (կամ գիտելիք ձեռք բերելու կարողությունը) և մի որոշակի սպոնտանություն՝ ազատ կամքի յուրօրինակ սուրոգատը: Սակայն այդ գիտնականներից քանիսի՞ մտքով է անցել լրջորեն զբաղվել ֆենոմենոլոգիայով և խնդրի դպրոցական դրվածքից հետո դրա լուծման տեխնիկական միջոցները փնտրելու փոխարեն խորամուխ լինել Հուսսեռլի գերբարդ և գերնուրբ դիտարկումների մեջ: Սա հռետորական հարց է:
Կյանքի առեղծվածն իջեցնել հանելուկի, հասարակ ռեբուսի, խաչբառի մակարդակի: Բոլոր հնարավոր դիտանկյուններից ընտրել այս ամենաախմախը և ձևացնել, թե պատասխանել ես... Սակայն ի՞նչ կապ ունի կյանքը սպիտակուցի հետ: Ավելի շուտ կարելի է սպիտակուցը բացատրել կյանքից, քան հակառակը: Կյանքն ինչ-որ նյո՞ւթ է, կամ՝ նյութի դրսևորո՞ւմ: Հապա նյութն ինքը ի՞նչ է: Նյութ, մատերիա ասելով հասկանում են համենայն դեպս ինչ-որ անկենդան մի բան: Չգիտակցված նպատակն, ուրեմն, սա է՝ կյանքն արտածել ոչ-կյանքից, հերքել կյանքի (իմ մետաֆորի մեջ՝ երաժշտության) բուն էությունը: Նաև միամտաբար կարծում են, որ եթե ցույց տվեցին օրգանական կյանքի նմանությունն անօրգանականին, գործն արված է:
Տերն ասում է. «Նայե՛ք հովտաշուշանին, ո՜նց է աճում»: Նա կարող էր նաև ասել՝ նայե՛ք անօրգանական բնությանը: Զորօրինակ՝ բյուրեղի աճը արագացված կինոժապավենի վրա, սառույցի, եղյամի նախշաճյուղերը: Աթեիստն այստեղ հրճվանք է ապրում, քանզի գեղեցիկի, երաժշտության ծնունդը, ինչպես ինքն է կարծում, քոքից է որսացել: Ջրի մոլեկուլի կառուցվածքն է, որ ստիպում է բյուրեղի շերտերին իրար վրա նստել խիստ երկրաչափական կանոնավորությամբ: Մնացյալը զուտ մեր էսթետիկական ապրումներն են՝ բնության մեջ չկա ոչ մի ինքնին գեղեցկություն կամ ինքնին իմաստ (այսպես, իհարկե, չեն արտահայտվի, քանզի բավականաչափ խելացի են՝ ակնհայտի դեմ չգնալու համար. աթեիստին պետք են զարտուղի ճամփաներ, որոնցից մեկն, ինչպես ասացի, այդ ամենը մատերիային վերագրելն է): Սակայն ով ականջ ունի, ով աչք ունի, այստեղ լրիվ ուրիշ բան է տեսնում: Բյուրեղի ծնունդին նախորդում է օդի խոնավության աճը մինչև մի որոշ աստիճան, ապա՝ ջերմաստիճանի կտրուկ անկումը: Ինչպես նվագախմբի կատարումից առաջ - բեմի վրա գործիքների կարգաբերման ախորժալուր դիսոնանսը, ապա՝ լռությունը: Ասես տիեզերքն է հակվել փոքրիկ եղյամի վրա և շունչը պահած հետևում: Հիրավի, օդը, խոնավությունն ու ցուրտը մեկտեղվել՝ արարչագործում են Բախի սիմֆոնիաները: Եվ մոլեկուլն իր մեջ գեղեցկության մի ամբողջ տիեզերք է պարփակում, որ լոկ սպասում է բեղմնավորման, ինքնաթավալման (Նիկոլայ Կուզացի) այս սուրբ ժամին: Անօրգանական բնությունը նույնպես կյանք ունի՝ «անօրգանական» կյանք: Մեկը մյուսով բացատրել, ասել է թե՝ մեկ անհայտը փոխարինել այլ, իսկ մեծ հաշվով՝ միևնույն անհայտով:
Աթեիստը բոլոր հարցերը լուծում է հակառակ ծայրից: Եթե մենք ունենք աչքեր, ուրեմն կա լույս: Բայց նա պնդում է, որ լույս չկա՝ մենք պարզապես խաբվում ենք մեր աչքերի գոյության փաստով: Եթե ունենք ներդաշնակության ընկալում, ուրեմն երաժշտությունը փաստ է: Եվ եթե ունենք հավատ,- այսինքն՝ տիեզերքի երաժշտությունը լսելու կարողություն,- ուրեմն կա՛ այդ արարչական կարգը: Այստեղ հնչած ուրեմն-ը, բնականաբար, չունի տրամաբանական անհրաժեշտության իմաստը: Տրամաբանությամբ դեռ ոչ ոք Աստծուն չի գտել:
Պասկալն ասում էր, որ անգամ խորաթափանց մտքերը, եթե աթեիստ են, բանը կրոնին ու հավատին հասնելիս հանկարծ դառնում են ապշելու աստիճան կարճատես ու գռեհիկ,- էնպես, որ սկսում ես կասկածել, որ այստեղ ինչ-որ կախարդանք, գերբնական մի բան կա թաքնված (թող ներվի ինձ սեփական ճակատագրի հանդեպ անփութության մասին նրա միտքն այսպես կամայականորեն վերաշարադրելը): Դեկարտը երեխայի հետևողականությամբ մարդկային բոլոր կրքերը բացատրում էր արյան շրջանառության այլազանություններից. կարիք կա՞ արձանագրելու, որ այսօրվա գիտության վրա հենց Դեկարտի կախարդված հայացքն է իշխում:
Սակայն բոլոր աթեիստներից ամենազարմանալին Սարտրի տեսակն է: Մեկը, ով իրապես լսում ու ընկալում էր երաժշտությունը, ով, սակայն, վախենում էր վստահել սեփական ընկալմանը: Երբեք չլինելով հավատացյալ՝ նա կռվում էր իր հավատի դեմ: Այս աթեիզմի հոգեբանության հիմքում ինքնախաբեության ծուղակն ընկնելու վախն է, դա էլ՝ յուրօրինակ մի կախարդանք: Այդ, այսպես ասենք՝ ֆիդեաֆոբիան հասնում է սառը մոլագարության, այն պատրաստ է հանել սեփական աչքերը, որպեսզի հանկարծ չտրվի զգայությունների խաբկանքին: Եվ հանո՜ւմ է...
«Աթեիզմը դաժան և հաստատակամություն պահանջող նախաձեռնություն է, կարծում եմ, որ գործը բարեհաջող գլուխ եմ բերել»:
Հնարավոր առարկություններից, եթե մի կողմ դնենք «տրամաբանականները», միայն երկուսն են ինձ լուրջ թվում: Մեկը՝ որ երաժշտության փաստը կարելի է և այլ կերպ բացատրել՝ այլ մետաֆիզիկական սկզբից, ինչպես դա անում է Շոպենհաուերը (բայց, համենայն դեպս՝ ոչ մատերիայից): Սակայն հենց դրա համար եմ աթեիզմը համարում կաթվածահար, կախարդված վիճակ. շոպենհաուերյան հոռետեսությունը նմանատիպ կախարդված, փակ շրջան է, որից հնարավոր չէ դուրս գալ ուղղակի տրամաբանելով, անգամ ամենասուր հայեցողականությամբ: Ինչ-որ մեկը պետք է ասի. «Վե՛ր կաց, վերցրո՛ւ քո մահիճն ու գնա՛»:
Երկրորդ փաստարկն ամենահինն է: Աշխարհում երաժշտությունն ու ներդաշնակությունը ամենևին էլ գերիշխող չեն: Չարը, անիմաստ դաժանությունն ու կույր պատահարը երբեմն այնպես ակնհայտորեն են իշխում, գոնե՝ մարդկային կյանքի վրա, որ ուզես-չուզես, եթե անզգամ չես, սկսում ես կասկածել վերին, համատիեզերական իմաստի, արարչական մեծ կարգի գոյության վրա: Այստեղ հաճախակի նաև վկայակոչում են քսաներորդ դարի սարսափները, թեպետ իմ խորին համոզմամբ նրանք, ովքեր այս հարցում դուրս են գալիս սեփական ներանձնական փորձի, սեփական ճակատագրի սահմաններից և հավակնում ինչ-որ վերացական բարձունքներից (իմա՝ դրսից) հայել «մարդկության պատմությունը»,- այդպիսիք կեղծավորությամբ են զբաղված, ձևեր են թափում:
Ասվածն, իհարկե, չի նշանակում, թե երկրաշարժի կամ ցեղասպանության մղձավանջի միջով անցած մարդու (ասենք՝ այն մոր, ում աչքի առաջ բռնաբարել ու մորթել են իր զավակին, ով դրանից խելագարվել կամ ինքնասպան է եղել),- թե այդ մարդու փորձը, որպես բացառիկ, կարելի է զանց առնել: Յուրաքանչյուրը պիտի խոսի ի՛ր, այլ ոչ թե ուրիշի փորձի, ուրիշի վշտի միջից, այսինքն՝ միայն այնքանով, որքանով ուրիշինն արդեն իրենն է: Խորհրդավոր, անմեկին կերպով յուրաքանչյուր մարդու անձնական փորձը ընդգրկում է Ամբողջը, նույնիսկ եթե այդ ընդգրկումը բացասական է: Մարդու ազատությունն է որոշում՝ ընդունել իրականությունը կամ մեջքով շուռ գալ դրան: Խորհրդավոր, անմեկին կերպով յուրաքանչյուրս կյանքում ունեցել կամ դեռ ունենալու է ճշմարտության այդ ժամը:
Գալով սարսափներին՝ դրանց գծով իսկական ճարտարագետ է Միշել Ֆուկոն: Նա հրեշավորությունների, այլազան շեղումների մի երկայն պատկերասրահ է բացում «աննորմալների» մասին իր դասախոսություներում՝ կանգնեցնելով ունկնդրին այնպիսի զարհուրելի նմուշների առջև, որոնցից ոչ միայն մեր բարոյական բնազդները՝ ողջ մեր առողջ աշխարհզգացողությունն է շփոթ ու գլխապտույտ ապրում: Սակայն դեռ հարց է՝ Ֆուկոյի այս սառը դիահերձումները ո՞ւմ ոտքերի տակ են հողն ավելի խարխլում: Մի՞թե հավատացյալը չգիտի, թե ինչ է ասում աղոթքի մեջ, երբ խոնարհաբար խնդրում է.
«Եվ մի՛ տաներ զ'մեզ ի փորձություն,
Այլ փրկեա՛ զ'մեզ ի չարէ»:
Հավատացյալի գիտակցությունն ի սկզբանե բաց է ողբերգականի առաջ, քանզի Աստծո հայտնությունը մարդու կյանքում արդեն իսկ աղետալի, տարերային մի բան է, երկրաշարժի պես մի բան:
Ինչևէ՝ փաստարկը լուրջ է: Սա այն նույն առարկությունն է, որից ծնունդ է առնում Աստծուն արդարացնելու խնդիրը աստվածաբանության մեջ: Պարզ՝ սա արդեն աստվածաբանության տիրույթն է: Ուղղակի պատասխանել հնարավոր չէ: Հավատն ինչ-որ դոգմա չէ, որն ընդունում են պասիվ հայեցման մեջ. հավատը ճանապարհ է, դժվարին ճանապարհ, որն անցնում է նաև սարսափների, անիմաստության, հուսալքման միջով: Անիմաստության միջով՝ դեպի իմաստ և Լոգոս: