Պետություն
Թույլ կտամ ինձ ենթադրել, որ մտքի հստակության առումով այս հարցում դեռ ոչ ոք չի գերազանցել Արիստոտելին: Պետական կառույցի երեք հիմնական սխեմաները նա դասակարգում էր անզուգական միամտությամբ և խորամտությամբ՝ ըստ այնմ, թե ում ձեռքում է իշխանությունը. մեկ հոգու, փոքրամասնության կամ մեծամասնության: Երեք սխեմաներն, ըստ նրա, ունեն իրենց առողջ և այլասերված տարբերակները, և քանի որ կրկնությունը գիտության մայրն է, չէր խանգարի ուսյալներին էլ ևս մեկ անգամ կարդալ դրանց մասին: Մեկ հոգու իշխանության դեպքում - միապետություն կամ բռնապետություն, փոքրամասնության - ազնվականություն կամ օլիգարխիա, մեծամասնության - politeia կամ... դեմոկրատիա: Ճշմարիտ այրը, եթե կոչված է իշխանություն իրագործել, պետք է մտածի ամբողջի բարօրության մասին, իսկ նա, ով իշխանության լծակներին տիրանալով, ծառայեցնում է դրանք իր անձնական շահին, այլասերում է պետական ողջ կառույցը: Միապետությունը դառնում է բռնապետություն, արիստոկրատիան՝ օլիգարխիա, իսկ Արիստոտելի երազած կատարյալ պետական կարգը, այլասերվելով, փոխվում է դեմոկրատիայի (տե՛ս Pol. 1279a19 - 1279b10):
Սա որպես ի միջի այլոց փաստարկ նրանց դեմ, ովքեր բողոքում են, թե մեզանում դեմոկրատիա չկա: Բոլոր քիչ թե շատ լուրջ քաղաքագիտական մտքերը պնդել են, որ հավուր պատշաճի իշխանություն իրագործելու համար պետք է բավարարել որոշակի ցենզի, որ ամեն մի բոսյակ չպիտի իշխանության կրող լինի (չհաշված նրանց, որ հեղափոխությանն ի շահ կարող էին խոհարարուհուն էլ լիազորել):
Արիստոտելն ընդարձակ նյութ է տվել դատողությունների համար: Ո՞ր կարգերն են ավելի հեշտ այլասերվում կամ շտկվում, որո՞նք են ավելի կայուն, ինչպիսի՞ անցումներն են մի կարգից մյուսը ավելի հավանական և այլն: Սակայն այստեղ մենք կարող ենք հպարտանալ, կանգնել բաց ու շիտակ ճակատով՝ մեզանում այլասերման բոլոր երեք տարբերակներն էլ ակնառու են՝ բռնապետություն, օլիգարխիա և... այո՛, այո՛, և դեմոկրատիա, որի համար, չգիտես ինչու, պայքարում են: Առկա են մեկտեղ ու միաժամանակ (դարձյալ, ինչպես Բալայանի ֆիլմում՝ էսքան շատ ակորդեոն միանգամի՞ց...): Դեմոկրատիա, իմա՝ մեծամասնություն կազմող խուժանի իշխանություն: Հապա մի տեսեք ի՜նչ դեմքեր են ցցված ընտրատեղամասերում՝ նրանք, հարկավ, ինձ երբեք չեն խանգարել ընտրելիս: Օլիգարխիան մեզանում հենվում է այդ խուժանի վրա, իսկ պրեզիդենտ կոչեցյալ բռնապետն՝ օլիգարխիայի և խուժանի վրա: Այլասերման կատարյալ համերաշխություն:
Սակայն ճիշտն ասած՝ խնդիրը նույնիսկ սրանում չէ: Արիստոտելից, Հին Հունաստանից հետո էսքան դար գլուխ ջարդել և հայտարարել, որ դեմոկրատիայից լավ ոչինչ չգտա՞նք... Իսկ ո՞նց են որոշում լավն ու վատը: Չէ՞ որ խնդիրը ձևակերպված չէ: Առաջին մոտեցման դեպքում (կամ՝ հաշվի առնելով ամբողջի բարօրությունը), պետությունը լավն է, եթե իշխանության տեր են դառնում ազնիվ, շիտակ ու լայնախոհ մարդիկ, մարդիկ, որ չեն կառավարվում ճղճիմ բնազդային հակումներով: Սակայն ոչ ոք չգիտի, արդյոք այդպիսիք մեծամասնություն են կազմում, թե փոքրամասնություն: Կամ գուցե ընդամենը մե՞կը:
Հարցն, ի վերջո, գալիս է լավի ու վատի, բարիքի ու չարիքի որոշման չափանիշներ ունենալուն: Հները հենց դրանից էլ սկսում էին, բայց այսօր հոգնած Եվրոպան ձեռ է քաշել հարցին պատասխանելու հույսերից՝ այն բաշխելով ուղղակի մեծամասնությանը: Հարդյունս ունենք քաղաքագիտական մտքի անպտուղ տեղապտույտ: Ի՞նչը պիտի, իրավամբ, ոգևորի մարդուն միանալ տարազան շարժումներին, եթե նրան եղած-չեղածը հրավիրում են պայքարել հանուն պլեբսի բարօրության՝ հասկացված հենց այդ պլեբսի ձևով: Ինչ ուզում են ասեն՝ ողջ քաղաքականությունն այսօր դրված է տնտեսության, տնտեսագիտության նշանի տակ: Հնարավոր առարկություններին քիչ թե շատ ծանոթ եմ, բայց և այնպես՝ բոլոր ուտոպիաներն ու բարի մտադրությունները մնում են զուտ մտավարժանք, քանի դեռ իրերի առկա դրության մեջ տնտեսությունն է թելադրող տիրական բասը:
Երբ ասում են, թե պատճառը նյութական բարիքների պակասն է և որ նախ պետք է հանապազորյա հացի խնդիրը լուծել բոլորի համար, և ապա միայն մյուս բաները հետամտել, անձամբ ինձ մոտ նենգափոխության կասկած է զարթնում: Իցե՞ թե պատճառ և հետևանք դարձյալ խառնել են: Իցե՞ թե հիմքերից կտրված մարդկությունն անգիտակցաբար գտել է սեփական գոյությունն արդարացնելու այս կենդանական, իսկ ավելի ստույգ՝ բուսական հնարքը - բազմապատկել այն: Հոգսը ուրիշի մասին պահանջում է, որ լինի այդ ուրիշը: Որքան շատ լինեն ուրիշներ, այնքան հարցը կտեղաշարժվի ի անվերջություն: Հայտնի բան է՝ ամեն մի նոր սերունդ լույս աշխարհ է գալիս միայն և միայն մի նպատակով՝ ծնողների գոյությունն արդարացնելու համար: Մարդկությունն, այսպիսով, լենքին է տվել, ինչը բնավ չի նշանակում, թե ավելի լավն է դարձել:
Հիմնական հարցն, ուրեմն, բարիքի հարցն է, և այն ոչ ոք օրակարգից չի հանել: Այն վստահությունը, որով խոսում էին հին քաղաքագետները, պարզապես վկայում է, որ իրենք ունեին, իրենց մեջ և իրենց համար, բարիքի հստակ պատկերացումը: Ուստի և երկնում էին ամուր պետության ողջ շուքուփայլը: Ամուր՝ ոչ թե դեմոկրատական էնթրոպիայի «ինքնակարգավորման» սկզբունքով, այլ՝ որպես առնականություն և կամք՝ պահելու սեփական դիմագիծը:
Որևիցե մեկը կասի՝ դատարկ խոսքեր են, աշխարհն այսօր պիտի ելնի եղածից, մենք չունենք մաքուր թղթից սկսելու հնարավորությունը: Բացի այդ՝ որքան զարգանում են հումանիտար գիտությունները, որքան մարդն ավելի լավ է ճանաչում ինքն իրեն, այնքան խնդիրներն էլ բազմանում ու նրբանում են. պարզ, միանշանակ լուծումների համար ուղղակի տեղ չի մնում:
Մի քննարկման ժամանակ, երբ էլի խոսք գնաց նախընտրելի պետական կառույցի մասին, երկար խոսելուց հետո հանկարծ մեջս մի անբացատրելի դատարկություն հայտնաբերեցի: Զգացի՝ ինչ էլ որ ասում եմ, մի տեսակ վրիպում է, մի տեսակ շրջանցում է ամենակարևորը: Ցանկացած նոր միտք ժամանակ է պահանջում՝ բառերով ձևակերպվելու համար, այլապես դա նոր միտք չէ: Եվ ցանկացած նոր միտք սկզբում խաբում է արդեն եղած մտքերին իր նմանությամբ և մատչելիությամբ: Արդ՝ չափազանց կարևոր է որսալ այն պահը, երբ իսկապես ճշմարտությունը մի փոքր ավելի պարզ է դառնում:
Ինձ, ուրեմն, պարզ դարձավ, որ հնարավոր է քաղաքագիտական միտք՝ առանց մարդու: Երբ խոսում, քննարկում ես հարցեր և հանկարծ ինքդ քեզ որսում այն մտքի վրա, որ զրույցի սուբյեկտն, իրականում, դու չես, որ քո շուրթերով խոսում է երրորդ մեկը, և դրանից փախչելու ճար չկա, քանզի մեկ որ սկսում ես գործածել նրա բառապաշարը, արդեն տեքստն էլ պատրաստի հրամցվում է: Բայց ինչպե՞ս ստացվեց, որ երրորդ մեկը կարողանում է մեզ մտածողության ուղղություն թելադրել՝ էնպես, որ իսկի գլխի էլ չընկնենք: Մարքսի լեզվով սա կոչվում է օտարում՝ մի հասկացություն, որ տարօրինակ կերպով չի ուզում հնանալ: Ահա, ուրեմն, հնարավոր է մարդուց օտարված քաղաքագիտություն. մարդկանց մեծ մասը չեն զգում և չեն գիտակցում այդ բանը, քանի որ իրենք իրենցից էլ են օտարված:
Ըստ էության՝ գոյություն ունի միայն երկու պետական կարգ՝ լավ և վատ: Չէ՞ որ թագավորը, ազնվականներն ու ժողովուրդը,- իսկ այլ կերպ ասած՝ սոցիալական դիֆերենցացիան,- հանդես են գալիս միաժամանակ և մեկտեղ և չեն կարող լինել առանց մեկը մյուսի: Ավելին՝ արքայական և իշխանական տներն ի սկզբանե առաջանում են հենց ժողովրդի գիտակցված ընտրությամբ. երբ մարտի դաշտում քաջությամբ կամ խաղաղ կյանքում շիտակությամբ, մեծահոգությամբ ու այլ նման որակներով առանձնացած մարդուն հատուկ պատիվ են մատուցում և ամրագրում այդ պատիվը նաև իր որդիների համար: Իսկ որ իր դեմքը կորցրած, խառնամբոխի վերածված ժողովուրդը իր արգանդից ծնում է օլիգարխներ ու բռնապետներ՝ մենք առանց դասագրքերի էլ գիտենք, ականատես ենք: Ասել է թե՝ կարևորը հասարակարգը չէ, պետության կառուցվածքը չէ, այլ ինչ-որ բան՝ դեռ դրանից էլ առաջ:
Հենց այստեղ է Արիստոտելի լրջությունը: Նա իր վերլուծությունը սկսելուց առաջ հայտարարում է վստահ ձայնով՝ պետությունը պարզապես մարդկանց գոյության պայմանները ապահովելու համար չէ: Մարդը կարող է գոյատևել նաև առանց պետության, նույնիսկ վայրի բնության պայմաններում: Հետևություն՝ պետությունը ոչ թե պարզապես գոյության, այլ գերազանց գոյության, երջանկության նպատակն է հետապնդում: Բյուրեղյա հստակության այս միտքը, սակայն, այսօր էլ շատերի աչքից վրիպում է: Ովքեր, ուրեմն, քաղաքագիտական դատողություններ են անում և նկատի ունեն ոչ թե մարդկանց երջանիկ, լիարժեք կյանքը, այլ սոսկ գոյության պայմանների ապահովումը, նրանք ուղղակի բարբաջում են: Առաջին հայացքից վիճելի է, չէ՞: Շատերը կասեն՝ մարդկանց նորմալ կենսամակարդակն ապահովենք, իսկ երջանկության հարցը յուրաքանչյուրն ինքը ոնց կուզի՝ էնպես էլ կլուծի: Ահա՛ մտքի ծուղակը, որում բոլորս վաղուց հայտնվել ենք: Որովհետև այդպես ասելուց հետո մարդը դադարում է քաղաքագիտության սուբյեկտը լինել, մարդն այլևս զրկում է ինքն իրեն ձայնի իրավունքից և հայտվում արատավոր փակ շթայի մեջ. այդուհետ ինչ էլ անի, իր կյանքը միշտ լինելու է զուտ գոյատևության մշտական խնդիր, գոյության պայքար:
Դարձյալ՝ Արիստոտելի մեծությունն ու լրջությունն է, որ երկար, բարդ ու շատ սթափ վերլուծություն անելով հանդերձ՝ ոչ մի վայրկյան աչքից բաց չի թողնում ձևակերպված նպատակը՝ գտնել պետության այնպիսի կառուցվածք, որը մարդուն թույլ կտա ապրել երջանիկ կյանքով: Նրա տեքստերում չկա դեռևս մարդուց այն վերացարկվածությունը, որի հիման վրա վերածննդից սկսած զարգանում է քաղաքագիտական միտքը: Մաքիավելին քննում է այս կամ այն տիպի պետության կայունությունն ապահովելու պայմանները՝ Արիստոտելի առաջադրած հիմնախնդրի հետ բնավ հաշվի չնստելով: Ժամանակի ընթացքում այս ցինիզմը դառնում է սովորական և արդեն որպես ցինիզմ չի ընկալվում: Եվ միայն երբ արիստոտելյան չափանիշը հանկարծ նորից դուրս է լողում մտածողության մեջ, տեղի է ունենում լուրջ, բեկումնային փոփոխություն: Ցանկացողը կարող է ստուգել այս ճշմարտությունը:
Ցավն այն է, որ նշյալ հիմնախնդիրը, միևնույն է, շուտով աչքաթող են անում, և մարդը՝ իր առկա գոյության ողջ կոնկրետությամբ, դարձյալ դադարում է լինել պատմության սուբյեկտը: Պատմությունն օտարվում է մարդուց, դառնում ինքնաբավ, իսկ մարդկային զանգածներն օգտագործում է որպես կույր ուժ: Այդ կույր ուժը հլու-հնազանդ ծառայում է պրոգրեսին, ծառայում է դեմոկրատիայի հաստատմանը, և իրեն շարունակ թվում է, թե ի՛նքն է սուբյեկտը կատարվող փոփոխությունների, թե այն, ինչ իրագործվում է, հենց ի՛ր նպատակն է: Սակայն իրականում տեղի է ունենում զուտ նույնականացում: Եթե մարդկանց աշխատավարձից բռնի պահումներ են կատարում, մարդիկ, լայն սոցիալական խմբերով, ոտքի են կանգնում: Այստեղ խոսք չկա քաղաքագիտական մտքի մասին՝ արիստոտելյան իմաստով. այստեղ գործում է պրոգրեսի անտեսանելի ու անկասելի օրենքը: Դեմոկրատիան՝ շահերի և արժեքների փխրուն հավասարակշռությունը, էնթրոպիայի մարմնավորումն է քաղաքականության մեջ:
Այստեղ է պատմության բռնի դիալեկտիկան. պետք է լինի նախ բուրժուական հեղափոխություն, պիտի զարգանա կապիտալիստական տնտեսությունն ու կապիտալի հարաբերությունները, որպեսզի երևան գան կապիտալիզմի այլանդակությունները: Նախ պիտի հաստատվի այն հասարակարգը, որի համար պայքարում են, և նոր միայն մարդիկ կսկսեն զգալ սեփական մաշկի վրա, որ հայտնվել են «դրսում», որ էլ իրենց տանը չեն: Այնժամ կսկսեն գիտակցել կամաց-կամաց, որ այդ «դուրսը» որքան էլ լցոնված չէ զանազան հարմարավետություններով և ապահովություններով, միևնույն է՝ խորթ և օտար է իրենց սրտին:
Ըստ էության, մարդը կանգնած է միշտ նույն ընտրության առջև, որի իմաստը ամենևին էլ այն չէ, ինչպես կարծում են, թե պետական կառուցվածքի որ տեսակն է նախընտրելի: Ոչ, ընտրությունը շատ ավելի լուրջ է. կորցնե՞լ սեփական սուբյեկտությունը և վերածվել մարդուց օտարված պրոգրեսին ծառայող կույր ուժի, թե՞ դիմակայել ու տեր մնալ սեփական երջանկության տեսլականին: Պամտության և ոգու այս մշտական հակամարտությունն է հենց դրված Հերման Հեսսեի «Հուլունքախաղը» վեպի հիմքում: