Իմ Մարգարեն / Գարեգին Նժդեհ / մաս 1
Ամենայն Հայոց Սպարապետի և գաղափարախոսի կենսագրության ամենափառահեղ էջերը բոլորին են քաջատեղյակ: Գարեգին Նժդեհի ռազմական հանճարի փայլատակումները դեռ երկար են լուսավորելու մեր պատմության էջերը, իսկ նրա գաղափարախոսական հանճարը դեռ շատ սերունդների հոգիներ է հայաշունչ և հայրենապաշտ դարձնելու:
Նրա կենսագրության լավագույն էջերի լավագույնս լուսաբանումը թողնենք պատմաբաններին, իսկ գաղափարախոսության ուսումնասիրությունը փիլիսոփաներին, միայն նշելով, որ նրա ռազմական և գաղափարական հանճարի և մեծագործությունների լեռնաշղթայի մեջ ընդգծված վեր են խոյանում Լեռնահայաստանի ազատամարտի և ՙՑեղակրոն ուխտերի՚ հայապահպան գործունեության վեհ գագաթները:
Փորձենք բացահայտել Նժդեհի թե կենսագրության, թե գաղափարախոսության և թե ռազմական հանճարի բացառիկությունները:
Ամբողջ Խորհրդային Միությունում նա վերջին մարտնչողն էր խորհրդային հասարակարգի դեմ, ոչ միայն Հայաստանի, այլ ամբողջ գերտերության տարածքում: Երբ արդեն ջախջախված էին և’ Դենիկինը և’ Վռանգելը և’ Կոլչակը, և հուսալքված ու զինաթափված էր ամբողջ Հայաստանը, նա հենված Սյունյաց անպարտ լեռներին, ավելի էր հուսավառվում, ավելի էր արժևորում իր առաքելության կարևորությունը, դառնում ավելի անպարտ: Չնայած մարտնչում էր ոչ միայն ռուս-բոլշևիկյան զորքերի դեմ, հանձինս հետագայում իր կողմից գլխովին ջախջախված գեներալ Կուրոչկինի, այլ նաև ՙկարմիր՚ հորջորջյալ թուրքերի, մուսաֆաթ-ադրբենջանցիների, և ինչքան էլ ցավալի է, հայ բոլշևիկների դեմ նույնպես:
Նժդեհը բացառիկ է նաև իր կենսագրության վերջին էջերով: Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտին նա կամավոր հանձնվեց խորհրդային իշխանություններին ակնկալելով կյանքի վերջին տարիներին էլ ծառայել հայրենիքին: Իր իսկ խոսքերով. ՙԱրժանի չես հայրենիքիդ, եթե այն չես դավանում իբրև գերագույն նպատակ, իսկ անձդ իբրև միջոց՚: Բայց ապերախտ էր խորհրդային իշխանությունը և զորավարին վիճակված էր իր կյանքի վերջին տարիները ապրել խորհրդային և խորհրդահայ բանտում, որը դարձավ նրա Ագռավաքարը: Ցավոք մեր հողը այդպես էլ չզորեց պահել իր հերոսներին յուրաքանչյուրի առջև յուրօրինակ ագռավաքարեր բացելով: 1953-ին խորհրդային բռնակալ Ստալինի մահից հետո նա միակ քաղբանտարկյալն էր, ում խորհրդային իշխանությունները ՙչհանդգնեցին՚ ազատ արձակել, պահելով Ագռավաքարում մինչև 1955-ի վերջը, մինչև որ բոլոր ժամանակների Հայ Զորավարը կնքեց իր մահկանացուն: 1920-ին, երբ Հայաստանում բոլորը թևաթափ էին և զինաթափված, նա ավելի ոգեղեն էր իր առաքելության բացառիկությունից: Ստեղծելով Լեռնահայաստանի հանրապետությունը, մարտնչելով այն պահում է ոչ միայն մինչև Զանգեզուրը Հայաստանի անքակտելի մաս ճանաչելը, այլ մինչև որ անկախ Հայստանի տապալված իշխանությունը և հայ մտավորականաությունը, հանձինս Ավ. Ահարոնյանի, Լ. Շանթի, Ն. Աղբալյանի և այլոց, կարողացան անցնել արտասահման: Եվ դժվար է ասել մնալու դեպքում նրանցից քանիսը կփրկվեին խորհրդային չեկիստների կողմից ոչնչացումից: Այսինքն նաև Սփյուռքահայ մտավորականություն ունենալու համար էլ մենք որոշ չափով պարտական ենք Նժդեհին:
Նրա կենսագրության լավագույն էջերի լավագույնս լուսաբանումը թողնենք պատմաբաններին, իսկ գաղափարախոսության ուսումնասիրությունը փիլիսոփաներին, միայն նշելով, որ նրա ռազմական և գաղափարական հանճարի և մեծագործությունների լեռնաշղթայի մեջ ընդգծված վեր են խոյանում Լեռնահայաստանի ազատամարտի և ՙՑեղակրոն ուխտերի՚ հայապահպան գործունեության վեհ գագաթները:
Փորձենք բացահայտել Նժդեհի թե կենսագրության, թե գաղափարախոսության և թե ռազմական հանճարի բացառիկությունները:
Ամբողջ Խորհրդային Միությունում նա վերջին մարտնչողն էր խորհրդային հասարակարգի դեմ, ոչ միայն Հայաստանի, այլ ամբողջ գերտերության տարածքում: Երբ արդեն ջախջախված էին և’ Դենիկինը և’ Վռանգելը և’ Կոլչակը, և հուսալքված ու զինաթափված էր ամբողջ Հայաստանը, նա հենված Սյունյաց անպարտ լեռներին, ավելի էր հուսավառվում, ավելի էր արժևորում իր առաքելության կարևորությունը, դառնում ավելի անպարտ: Չնայած մարտնչում էր ոչ միայն ռուս-բոլշևիկյան զորքերի դեմ, հանձինս հետագայում իր կողմից գլխովին ջախջախված գեներալ Կուրոչկինի, այլ նաև ՙկարմիր՚ հորջորջյալ թուրքերի, մուսաֆաթ-ադրբենջանցիների, և ինչքան էլ ցավալի է, հայ բոլշևիկների դեմ նույնպես:
Նժդեհը բացառիկ է նաև իր կենսագրության վերջին էջերով: Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտին նա կամավոր հանձնվեց խորհրդային իշխանություններին ակնկալելով կյանքի վերջին տարիներին էլ ծառայել հայրենիքին: Իր իսկ խոսքերով. ՙԱրժանի չես հայրենիքիդ, եթե այն չես դավանում իբրև գերագույն նպատակ, իսկ անձդ իբրև միջոց՚: Բայց ապերախտ էր խորհրդային իշխանությունը և զորավարին վիճակված էր իր կյանքի վերջին տարիները ապրել խորհրդային և խորհրդահայ բանտում, որը դարձավ նրա Ագռավաքարը: Ցավոք մեր հողը այդպես էլ չզորեց պահել իր հերոսներին յուրաքանչյուրի առջև յուրօրինակ ագռավաքարեր բացելով: 1953-ին խորհրդային բռնակալ Ստալինի մահից հետո նա միակ քաղբանտարկյալն էր, ում խորհրդային իշխանությունները ՙչհանդգնեցին՚ ազատ արձակել, պահելով Ագռավաքարում մինչև 1955-ի վերջը, մինչև որ բոլոր ժամանակների Հայ Զորավարը կնքեց իր մահկանացուն: 1920-ին, երբ Հայաստանում բոլորը թևաթափ էին և զինաթափված, նա ավելի ոգեղեն էր իր առաքելության բացառիկությունից: Ստեղծելով Լեռնահայաստանի հանրապետությունը, մարտնչելով այն պահում է ոչ միայն մինչև Զանգեզուրը Հայաստանի անքակտելի մաս ճանաչելը, այլ մինչև որ անկախ Հայստանի տապալված իշխանությունը և հայ մտավորականաությունը, հանձինս Ավ. Ահարոնյանի, Լ. Շանթի, Ն. Աղբալյանի և այլոց, կարողացան անցնել արտասահման: Եվ դժվար է ասել մնալու դեպքում նրանցից քանիսը կփրկվեին խորհրդային չեկիստների կողմից ոչնչացումից: Այսինքն նաև Սփյուռքահայ մտավորականություն ունենալու համար էլ մենք որոշ չափով պարտական ենք Նժդեհին: