Практычнае скарэнне Карпат. Chapter # 7
Скарэньне Карпат працягваецца
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ. СКАРЭННЕ КАРПАТ.
Салон гэты выклікаў не надта прыемныя пачуцці. Па першае, амаль усе доўгія лаўкі былі занятыя нейкімі бабулькамі-гандляркамі, па-другое, вольных месцаў было зусім мала, ды і лаўкі былі драўляныя і цвёрдыя. Я адразу адчуў, як цяжка будзе правесці ў такім вагоне некалькі гадзін да раніцы. Мы заплацілі па 11 грывен і разыйшліся па вагоне. Квіткі вырашылі набыць да Квасіў (Квасоў), бо, здаецца, адтуль да Гаверлы - самай высокай кропкі Украіны і ўсіх Карпат, адлегласць была самая маленькая. Але я так і не зразумеў у кантралёраў, калі мы прыедзем у Квасы. Будзіць нас, вядома, ніхто не збіраўся.
Але пра сон было думаць рана. На маленечкае драўлянае лаўцы не тое, каб спаць, а і сядзець было складана. Таварышы мае адшукалі сабе лаўкі падаўжэй, а мне прыйшлося прымаць самыя неверагодныя позы, каб хоць неяк адыйсці да сну. Вагон дабітага дызелю, які з выгляду больш нагадваў груду металалому, тануў у храпе і гамонках тых самых бабулек, які то мацюкаліся адна на адную, то расказвалі нейкія навіны і гісторыі. Пакрыху мае вочы ўсё ж заплюшчыліся, і я заснуў. Але каля 5 гадзін раніцы нечакана падхапіўся і пабег будзіць спадара Ч. Мне падалося, што ўжо самы час выходзіць. Але колькі мы не глядзелі ў вакно, ніякіх гор там і блізка не заўважылі, таму трывога апынулася заўчаснай. Я наведаў прыбіральню і зноў заняў антыгуманную позу на сваёй лаўцы. Раніца пакуль прынесла толькі холад па целе.
Новая порцыя сну пацягнула толькі на 2 гадзіны. У сем гадзін я зноў падхапіўся і, зірнуўшы ў вакно, адчуў метафізічную радасць. Там былі горы. Недзе пакрытыя лесам, недзе голыя, белаватыя, яны важна ўздымаліся над наваколлем. Я зачаравана глядзеў у вакно яшчэ некалькі хвілін, а ўжо толькі потым азірнуўся ў салон. Большасць пасажыраў ужо змянілася, бабулек, дакладна, не было. Спадара Ч. будзіць не прыйшлося, праз якія дзесяць хвілін ён сам узняўся і заняў месца побач са мной. Час нашага прыбыцця ў Квасы быў невядомы, таму мы і не надта хваляваліся, а толькі глядзелі то на горы, то ўніз, дзе весела і люта беснаваўся сваімі водамі Прут. Але вось дызель сцішыў хаду і праз некалькі момантаў супыніўся на прыпынку. Назву прыпынка ніхто не аб’яўляў і я дзеля цікавасці вырашыў паглядзець, куды ж мы прыехалі. Тое, што я ўбачыў, выклікала ў мяне вар’яцкі крык. “Квасы! Квасы!”. Наступныя пятнаццаць секунд былі проста хрэстаматыйнымі. Спадар Ч., пачуўшы гэта, пабег праз увесь салон будзіць астатніх, тыя, нічога не разумеючы, схапілі рэчы, і мы ўсе разам выскачылі з дызеля, які, можна сказаць, у той жа самы момант пакаціўся надалей. З соннымі вачыма нашы таварышы глядзелі то на нас, то на шыльду на будынку “вакзала”, а потым мы ўсе гучна пачалі рагатаць. Гэта ж трэба. Такое сапраўды магчыма, пэўна, толькі на Украіне. Потым мы гэты выпадак успаміналі яшчэ доўга. Як тут не ўспомніць.
Горы ўжо схаваліся ў густым непраглядным тумане, але і ў такім стане яны выклікалі невядомае хваляванне. Зрабіўшы некалькі фотаздымкаў, мы накіраваліся ў бок вакзальчыка. Трэба было вырашаць, што рабіць далей, хаця, шчыра кажучы, я ў такім стане вырашаць нічога не мог. І не толькі я. Вочы самі сабою заплюшчваліся. А калі дадаць ранішні холад… Мы расклалі рэчы, спадар Ч. пачаў глядзець мапы, я заняў лаўку і праз хуткі час зноў заснуў. Усё астатняе мяне зараз проста не хвалявала. Наступныя дзве гадзіны былі проста ў нейкім тумане. Я змяняў позы на ненавістнае лаўцы, ужо трэцяй за вандроўку, а ў выніку прачнуўся амаль седзячы. Часам я расплюшчваў вочы, бачыў, як ляжыць спадар А. на падлозе на спальніку, як потым ён ляжыць ужо ў спальніку, як нейкія мужыкі набываюць квіткі. Таварышы нашыя кудысьці зніклі. Калі я нарэшце “ачухаўся”, то ўстаць не здолеў. Правую нагу я проста не адчуваў, вось што значыць спаць на лаўках у нечалавечых пазіцыях. Мне нават на нейкі час стала страшна, але праз дзесяць хвілін нага “з’явілася”. Я выйшаў на вуліцу, пацягнуўся і пачаў хадзіць туды-сюды. Спадары Ч. і І.,як апынулася, спаць не жадалі і пайшлі на разведку. Каля адзінаццаці гадзін мы ўсе былі ў пойнае баявое гатоўнасці.
Але тут высветліліся новыя акалічнасці. Яны нездарма пахадзілі па мястэчку, а шмат пра што даведаліся. Напрыклад, што нам лепей пачаць сваё падарожжа не з Квасоў, а вярнуцца крыху назад, да Лазешчыны, бо там ёсць прамая дарога да Гаверлы. А тут варта самім шукаць сцежкі, і без правадніка можна заблукаць. Акрамя гэтага яны пафатаграфавалі Квасы. Апошнія апынуліся не такой і маленькай вёскай, як уяўляліся на першы погляд. Мноства маленькіх крамачак, некалькі цэркваў, сауны ды лазні - даніна выдатнаму размяшчэнню ў Карпатах. Мы спачатку нават хацелі наведаць якую-небудзь сауну, каб сустрэць горы ў чалавечым стане, але на гэта часу не хапіла. Узяўшы рэчы, мы наўпрост пайшлі на прыпынак чакаць аўтобус. Самае цікавае толькі пачыналася.
Але спачатку трэба пазнаёміцца з самімі Карпатамі. Карпаты - гэта горная сістэма ў Цэнтральнае Еўропе, на тэрыторыі Славакіі, Вугоршчыны, Польшчы, Украіны, Румыніі, Сербіі і часткова Аўстрыі. Згодна з рымскімі хронікамі I стагоддзя н. э. у дадзенай мясцовасці жыло дакійскае племя карпаў. Хоць пазнейантычныя аўтары не звязвалі карпаў з назвай Карпацкіх гор, фанетычная блізкасць слоў робіць прывабным прасачыць этымалогію назвы племені. Упершыню згадваўшы карпаў географ Пталямей, таксама ўпершыню назваў Карпаты, хоць і змясціў племя ў некаторых аддаленасці ад аднайменных гор у сілу скажонага ўяўлення аб іх працягласці і тапаграфіі. Больш ранняя крыніца, Пейцінгерава табліца, называла Усходнія Карпаты Бастарнскімі Альпамі (Alpes Bastarnicae) па імені бастарнаў, што жылі ў тых краях. Гісторыкі і лінгвісты не могуць даць адказ на пытанне: племя названа па гарах ці наадварот. Па найбольш распаўсюджанай гіпотэзе назва Карпат - вытворная ад * Sker-/ * ker-"горная камяністая мясцовасць, скалы». З сучасных моў бліжэйшы эквівалент змяшчаецца ў армянскай: kar pat - «каменная сцяна». Знешнія Усходнія Карпаты (у тым ліку Гарганы) з'яўляюцца адным з самых сейсманебяспечных рэгіёнаў Еўропы. Іх сейсмаактыўнасць адзначалі яшчэ рымскія крыніцы II-III стст., калі адбывалася рымская каланізацыя Дакіі. З канца ХVIII стагоддзя з-за інтэнсіўнага росту насельніцтва і яго урбанізацыі, шкода ад сейсмаактыўнасці Прыкарпацкае вобласці няўхільна ўзрастала. Эпіцэнтрам сейсмаактыўнасці з’яўлялася так званая зона Ўранча, дзе сіла землятрусаў дасягала 8 балаў па шкале Рыхтэра. Найбольш разбуральнымі былі Карпацкі землятрус (1940) і Бухарэсцкі землятрус (1977), штуршкі ад якіх адчуваліся па ўсёй Усходне-Еўрапейскай раўніне.
Вялікая горная сістэма Карпат пачынаецца недалёка ад Браціславы (Славакія) і сканчваецца на паўднёвым усходзе непадалёк ад "Жалезнае брамы" ў Румыніі. Даўжыня Карпацкіх гор каля 1500 км. Дугой з трох бакоў яны ахопліваюць сярэднееўрапейскую нізіну. У паўночна-заходняе частцы шырыня складае 240 км., у паўднёва-заходняй - 340, у паўночна-ўсходняй (тэрыторыя Украіны) - 100-120 км. У залежнасці ад размяшчэння і асаблівасцяў, Карпаты дзеляцца на Заходнія, Усходнія і Паўднёвыя. Заходнія размешчаны на тэрыторыі Славакіі, Чэхіі, Польшчы і часткова Вугоршчыны, дзе знаходзіцца найвышэйшая кропка Карпат - гара Герлах - 2655 м.н.у.м. Паўднёвыя Карпаты размешчаны на тэрыторыі Румыніі. Усходнія - на тэрыторыі Украіны. Сярэдняя вышыня Украінскіх Карпат - 1000 м. Горы цягнуцца з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход пры сярэдняе шырыні 100 км. амаль на 280 км. Найвышэйшая кропка - гара Гаверла - 2061 м.н.у.м. У межах Украіны Карпаты дзеляцца на вонкавыя (Бескіды, Гарганы і Пакуцка-Букавінскія Карпаты), цэнтральныя (Верхавінскія) і ўнутраныя (Паланінска-Чарнагорскія).
Карпаты - горная сістэма, арыгінальная тым, што на яе тэрыторыі захаваліся унікальныя для цэнтральнае Еўропы старажытныя лясы. Самі горы - пераважна роўныя, без скалістых выступаў. Маецца шмат вяршынь у выглядзе плата. Гэта частка гары вышэй за 1400 м., дзе няма лесу. На плата растуць брусніцы і чарніцы. Ніжэй, на схілах гор, шырока распаўсюджаныя зараснікі ажыны. Улетку на горных схілах можна ўбачыць незлічоныя колькасці атар авечак. Асноўная частка Карпат пакрыта іглічнымі і самшытавымі лясамі. Акрамя елі і бука таксама расце дуб, граб, сасна, алешына, чарэшня, арэх. У складзе букавых лясоў клён вастралісты, ясень звычайны, ільм горны, якія цяпер практычна не сустракаюцца ў многіх раёнах Карпат. На вяршынях гор - “альпійскія” лугі, дзе можна сустрэць мноства відаў раслін. Тут бяруць пачатак шмат рэк заходняга рэгіёну Украіны - Прут, Чэрэмош, Лімніца, якую лічаць адной з найчысцейшых рэк Еўропы.
Украінскія Карпаты з’яўляюцца неад’емнай часткай найстарэйшага горнага масіва Еўропы. Адпачынак ва Украінскіх Карпатах можна здзяйсняць круглы год. Для зімовага адпачынку падыходзяць папулярныя горныя лыжы, сноўборды, у любым мястэчку Карпат ёсць дамы адпачынку, лыжныя базы, санаторыі са схіламі рознага ўзроўню складанасці, сезон доўжыцца са снежня па сакавік. Адныя з самых папулярных горналыжных курортаў - гэта Слаўскае, Драгабрат і, канешне, Букавель. Карпаты летам - гэта экалагічны адпачынак, паходы, шпацыры на роварах, парапланерызм, сплавы з перашкодамі, шпацыры на конях, паляванне, рыбалка. Адпачынак ва Украінскіх Карпатах усё больш карыстаецца папулярнасцю дзякуючы лячэбным мінеральным крыніцам, чыстаму паветру, запаведным мясцінам і развітой інфраструктуры. Клімат тут умерана кантынентальны, з кароткай, снежнай, мяккай зімой (у самым халодным месяцы студзені -6 ° C) і вільготным цёплым летам (у ліпені 16 ° C). Украінскія Карпаты вядомыя не толькі чыстай мясцовасцю, але і багатай гістарычнай і культурнай спадчынай, што робіць экскурсіі па Карпатам незабыўным падарожжам. Асноўныя гістарычныя славутасці Карпат і наваколляў гэта Замак-крэпасць у Мукачава (10-16 стст.), Кафедральны сабор (1646). Сярод культурных славутасцяў можна адзначыць Мастацкі музей, Закарпацкі музей архітэктуры і побыту, Краязнаўчы музей (знаходзіцца ва Ужгарадскім замку, налічвае больш за 100 тысяч экспанатаў), Заалагічны музей, Музей кнігі. Цяжка пералічыць усе прыродныя славутасці Карпат, лепш іх проста ўбачыць. Гэта і Сіневірскае возера, найпрыгажэйшае высакагорнае возера ў Карпатах; і Даліна нарцысаў (Закарпацкая вобласць), дзе масавае красаванне раслін можна назіраць у красавіку-траўні; гара Гаверла вышынёй 2061 м. для аматараў экстрэмальнага ўзыходжання (з траўня па лістапад); возера Несамавітае, самае высакагорнае возера ў Карпатах. У Карпатах паўсюль можна ўбачыць шмат цікавага. Напрыклад, горную сасну, якая расце на гары Поп-Іван на вышыні больш за 2000 м. Ці лістоўніцу еўрапейскую непадалёк ад Рахава, вышыня якой складае 54 метры. У гарах шмат гадоў таму ўтварыліся карставыя пячоры і залежы каменнае солі. Над радовішчамі размешчаны салёныя азёры, што па лячэбных уласцівасцях нагадваюць Мёртвае мора ў Ізраілі.
Традыцыйна гэты рэгіён Украіны падзяляецца на Прыкарпацце і Закарпацце. Напэўна, дакладнай мяжы паміж імі не існуе, хаця прынята падзяляць па межах абласцей і вяршынях гор. Як вядома, нашай мэтай была Гаверла, а гэта тэрыторыя Прыкарпацця.
Па сучаснае кропцы гледжання, Прыкарпаццю належыць большая частка Івана-Франкоўскае вобласці і частка Львоўскае вобласці. Гэта такія раёны як Рагацінскі, Калушскі (!), Багарадчанскі, Тлумачскі, Городзенкаўскі, частка Галіцкага, частка Далінскага. Хоць гістарычна ў Прыкарпацце таксама ўваходзяць Байкоўшчына, Гуцульшчына, Апілля і Пакуцце.
Сярод насельніцтва украінцы складаюць 73%, рускія - 22%, на астатніх - крымскія татары, габрэі, румыны, малдаване, беларусы, балгары, паляки, вугры, цыганы - прыходзіцца 5%. Суадносна, існуе тут і некалькі рэлігій, аднак ніякіх праблем на гэтай глебе не заўважана.
Тэрыторыя Прыкарпацця характарызуецца надзвычай складанай і своеасаблівай гісторыяй засялення і гаспадарчага развіцця. Змена розных сацыяльна-эканамічных фармацый, пераход з валодання адной дзяржавы да другой сапраўды паўплывалі на характар і кірунак гаспадаркі, на асаблівасці фарміравання і ўзнаўлення насельніцтва, на дэмаграфічныя працэсы, на геаграфічнае размяшчэнне і структуру насельніцтва. Карпацкія горы займаюць усяго траціну плошчы Прыкарпацця, але менавіта горныя пейзажы сталі візітнай карткай гэтага краю. Варохта, Верхавіна і Ярэмча заўсёды былі турыстычным раем. Акрамя гэтага ў Прыкарпацці досыць шмат цікавых гісторыка-архітэктурных аб'ектаў. Напрыклад, старажытны Галіч, які адзначыў нядаўна сваё 1100-годдзе. У старажытнарускіх летапісах згадваюцца Тлумач (1143), Такмак (1158), Шчорсы (1213), Каламыя (1240 год). А яшчэ ёсць Маняўскі скіт, скалы Доўбуша, Панцелеймонаўская царква, Косаў. Тут пісаліся Галіцкае Евангелле і Галіцка-Валынскі летапіс.
Археалагічныя і гістарычныя даследванні паказваюць, што Прыкарпацце было заселена яшчэ ў дагістарычную эпоху. Гэта пацвярджаюць выяўленыя тут рэшткі стаянак ранняга, сярэдняга і позняга неаліту. Паўночныя і паўднёвыя схілы Карпат, г.зн. тэрыторыя сучаснага украінскага Прыкарпацця і Закарпацця, па сведчанні большасці гісторыкаў, былі заселеныя белымі харватамі, потым пераважна іншымі славянамі. Славянскія плямёны былі аўтахтонамі гэтай тэрыторыі, мелі высокі ўзровень культуры, адзначаліся даволі высокай шчыльнасцю насельніцтва. Гэты край быў заселены тыверцамі і белымі харватамі, калі ў канцы Х стагоддзя ўвайшоў у склад Кіеўскай Русі, у перыяд, калі князь Уладзімір цалкам завяршыў заваяванне ўсіх рускіх зямель (Перамышль, Чэрвеньскія месцы, Закарпацкая Русь і іншыя). У 1144 г. утварылася Галіцкае княства, а легендарны Данііл Галіцкі ў XIII стагоддзі зрабіў Галіцка-Валынскае княства наймагутным славянскім дзяржаўным аб'яднаннем свайго часу. Праўда, пасля яго смерці гэтыя землі раздзялілі паміж сабой палякі, аўстрыйцы і вугорцы. Гэта размеркаванне працягвалася ажно да ХХ стагоддзя. Найбуйнейшым горадам на тэрыторыі сучаснага украінскага Прыкарпацця быў Галіч - палітычны і адміністрацыйны цэнтр - Галіцка-Валынскай зямлі (XII-XIII стст.). У гэты перыяд на тэрыторыі Прыкарпацця ўзнікае шэраг іншых гарадоў (Сняцін, Перагінск, Каламыя, Калуш). У 1349 г. Польшча захапіла Галіцкую зямлю, і на Прыкарпацці пачалі развівацца таварна-грашовыя адносіны. Асновай эканомікі з XV да першай паловы XIX ст. была сельская гаспадарка, вядучымі галінамі якой сталі земляробства і жывёлагадоўля, падсобнымі - промыслы па перапрацоўцы збожжа і прадуктаў жывёлагадоўлі, рыбалоўства і іншыя.
Сярод украінскага насельніцтва Карпат і Прыкарпацця вылучаліся выразна выяўленыя этнічныя групы, якія характарызаваліся цэлым шэрагам адрозненняў у побыце, адзенні, гаворках. У першай частцы «Геаграфіі Русі» Р. Заклінскага можна прачытаць, што "русінаў, якія сядзяць у гарах нізкага Бескіда, завуць Лемкамі, другіх, якія жывуць у гарах ад ракі Аслава аж па крыніцы Лімніцы, завуць Бойкамі, а якія жывуць ля Чарнагора на баку галіцкім, букавінскім і венгерскім, завуць Гуцуламі. Акрамя таго, ёсць яшчэ жыхары роўнага поля, і тут адных называюць Падалянамі, іншых - Апалянамі, Ністравянамі, Далішнянымі Сатакамі, жыхароў лясных называюць Палісюкамі, тых, якія жывуць паміж Днястром і гарамі, называюць Підгарянамі”.
У цяперашні час гуцулы засяляюць частку горных раёнаў Івана-Франкоўскае і Чарнавіцкае абласцей і Рахаўскі раён Закарпацкае вобласці. Гэта вельмі цікавая этнічная група, якая адзначаецца надзвычай арыгінальнай матэрыяльнай і духоўнай культурай, адмысловымі характэрнымі і непаўторнымі рысамі ў забудове дамоў, у вопратцы, у народнае паэтычнае і музычнае творчасці. Бойкамі называюць этнічную групу украінскіх горных раёнаў Львоўскае і Івана-Франкоўскае абласцей, паміж рэкамі Вуж і Тарэц. Культура і побыт бойкаў, як і гуцулаў, адзначаюцца цэлым шэрагам асаблівасцяў. Лемкаўшчына размешчана па абодвух схілах Бескідаў, паміж рэкамі Сян і Папрад, а таксама на захад ад Вужа. Гэта тэрыторыя, якая адвеку стагоддзяў знаходзілася ў чужым асяроддзі, але нягледзячы на гэта яе насельніцтва захавала арыгінальную культуру, побыт і мову. Надвірнянскі раён (да Ярэмчы), Каламыйскі раён, больш за палову Сняцінскага раёна адносяцца да Пакуцця. Ярэмча, Варахта, Косаўскі, Верхавінскі раёны - гэта існыя Карпаты. Гэта ўсё можна ўбачыць па мапе, дзе размяжоўваюцца гэтыя рэгіёны. Шмат у гэтым рэгіёне карысных выкапняў. Сярод найбуйнейшых газавых радовішчаў выдзяляюцца Угерскае, Рудкоўскае, Апарскае, Хаднавіцкае, Калужскае і Косаўскае. Трасы «блакітнага агню» з Прыкарпацця праляглі ў Маскву, Кіеў, Львоў, Івана-Франкоўск, Мінск, Пецярбург, Драгобыча, Чарнаўцоў. З пачаткам горнае разведкі ў Карпатах у межах іх Перадгор'я на старажытных замкнёных мелкаводдзях і лагунах утварыліся магутныя тоўшчы каменнай і калійнай солі, гіпсу, ангідрыту, серы. Нездарма, адной з самых вядомых мінеральный крыніц Украіны з’яўляецца Маршынская ў Маршыне, а Трускавец знакаміты сваім чароўным здаровым паветрам.
Гуцульшчына (польск. Huculszczyzna, славацк. Huculsko) - украінскі этнакультурны рэгіён, край украінскіх горцаў, гуцулаў, які размешчаны на паўднёвым усходзе Украінскіх Карпат. Гуцульшчына займае ў паўднёва-ўсходняй частцы украінскіх Карпат частку Галічыны, Букавіны, Закарпацця, у сточышчы рэк Прут, Чэрэмош і Серэт, верхняй Сучавы, верхняй Надвірнянскай Быстрыцы і верхняй Цісы. Паўднёвыя і паўночныя межы Гуцульшчыны ўтвараюць першыя вышэйшыя хрыбты і рэзка звужаныя даліны рэк. Паўднёвая мяжа праходзіць па водападзельных хрыбтах Гарганаў, Чарнагору і паўночнымі схіламі Чыўчынскіх гор; паўночная этнаграфічная мяжа пралягае па лініі Зялёная - Дзеляцін - Яблуніў - Пістынь - Косаў - Куты (Косаўскі раён) - Віжніца, часам, межы Гуцульшчыны распаўсюджваюць да Каламыі, Надвірнай, Салатвіны і Манастырчаны ; на захадзе гуцулы засяляюць усю даліну Цісы па Рахаў; усходняя мяжа Гуцульшчыны - лінія Віжніца - Берегамет - Мігове - Банілаў-Падгорны. Некалькі гуцульскіх сёлаў (сяло Паляны і яго наваколлі) ёсць і на румынскае Мармарашчыне.
Гуцульшчына да 1770 г. уваходзіла ў склад Турцыі-Малдавіі, Польшчы, Вугоршчыны; пасля - Аўстрыі і Вугоршчыны; у 1920-1939 гг. у склад Румыніі, Польшчы і Чэхаславакіі. Нягледзячы на штучнае адміністрацыйнае кіраванне гуцулы стагоддзямі мелі звыклыя парадкі, горныя ўмовы, побыт, валашскае пастуховае права, паланінскую жывёлагадоўлю, агульную матэрыяльную і духоўную культуру, гаворкі. Узаемаабмену паміж гуцуламі спрыяла становішча ў глыбіні гор, удалечыні ад шляхоў зносін. Зараз уся Гуцульшчына, за выключэннем 8 сёл на румынскай Букавіне і некалькіх сёлаў на Мармарашыне, належаць Украіне. Першыя гістарычныя звесткі аб Гуцульшчыне з'явіліся ў польскіх крыніцах 14-га - пачатку 15 ст.; 1424 г. - першае згадванне аб Жаб’е; гістарычныя дадзеныя аб насельніцтве скупыя, відавочна, на Гуцульшчыне доўга не было паншчыны, толькі аплата грашыма і натурай для водкупу ад суседніх уладароў. У сярэдзіне 17 - 18 стст. ва ўсёй Гуцульшчыне дзейнічалі атрады паўстанцаў (вядомы Алекса Доўбуш), супраць паншчыны былі накіраваны паўстанні 1840-х, якія ўзначаліў на Букавінскай Гуцульшчыне Лук'ян Кабыліца. Найважнейшымі праявамі нацыянальна-грамадскага жыцця Гуцульшчыны былі арганізацыя Украінскай радыкальнай партыі ў пачатку ХХ стагоддзя і Сечы Кірыла Трылеўскага, баі Украінскіх Сечавых Стральцоў 1914-1915 гг., актыўны ўдзел у вызваленчай барацьбе 1918-1920 гг. Своеасаблівай з'явай быў арганізаваны у 1911 г. Хаткевічам аматарскі народны гуцульскі тэатр (рэжысёры Аляксей Рэмезаў, Лесь Курбас), дзе сяляне гралі п'есы на гуцульскае гаворцы.
Як кажуць мясцовыя жыхары, пры згадванні Гуцульшчыны не ў аднаго чалавека радасна заб'ецца сэрца. Улюбёны ў гэты прыгожы і суровы край ураджэнец Падолля Міхайла Ламацкі пісаў, што "тут, у гуцульскіх гарах, як нідзе, можна пачуць гул стагоддзяў і зачарпнуць сілу і веру ў будучыню, тут, у зялёна-срэбраных водах азёр і рэк можна выкупаць і ачысціць не толькі цела, але і душу, і карпацкім сонцам сагрэць яе, а, выйшаўшы на вершаліну Гаверлы, убачыць Бога і пачуць Яго дабразычлівы і ласкавы голас - голас Творцы гуцульскіх гор". Творчае натхненне на Гуцульшчыне чэрпалі Іван Франко, Леся Украінка, Міхаіл Драгаманаў, Міхаіл Паўлік, Міхаіл Грушэўскі, Антон Крушальніцкі, Васіль Стэфанік, Марка Чэрэмшына, Юры Федзковіч, Сідар Варабкевіч, Багдан Лепка, Міхаіл Кацюбінскі, Гнат Хаткевіч, Платон Варанько, Тарас Мельнічук, Змітро Паўлычка, Марыя Улад, Фёдар Зубаніч, Ліна Кастэнка. Міхаіл Стэльмах, Іван Драчоў, Сцяпан Пушык, словам, мноства самых вядомых і знакамітых украінскіх пісьменнікаў. І не толькі украінскіх. Гуцульшчына паланіла сэрцы вядомых польскіх пісьменнікаў, аўстрыйскіх, ангельскіх. І нічога дзіўнага ў гэтым няма.
Яе даследвалі тысячы святароў, этнографаў, навукоўцаў, настаўнікаў, музыказнаўцаў, мастацтвазнаўцаў, антраполагаў і проста неабыякавых да Гуцульшчыны людзей. Асабліва ўзрасла цікавасць да комплекснага параўнальна-этнаграфічнага вывучэння культуры і побыту карпацкага насельніцтва на аснове шырокага міжнароднага супрацоўніцтва. Нават была створана Міжнародная камісія па вывучэнні культуры насельніцтва Карпат, якая выдала некалькі навуковых зборнікаў і арганізавала правядзенне некалькіх міжнародных канферэнцый і семінараў. Гэтай працы спрыяе таксама правядзенне штогадовых Міжнародных гуцульскіх фальклорна-этнаграфічных фестываляў і ў іх рамках - навуковых канферэнцый па праблемах Гуцульшчыны.
Зноў жа ўзнікае пытанне, дзе ж дакладна праходзяць межы Гуцульшчыны? (І ці магу я сябе лічыць гуцулам?) На жаль, адзінага пункту гледжання да гэтага часу не існуе. Згаданы, напрыклад, ужо Міхаіл Ламацкі пра гэта пісаў так: "Гуцульшчына - гэта Усходнія Карпаты, Верхавіна, Бескід зялёны або лясістым званы. Пакрыты ўнізе ліставымі дрэвамі, букамі, яварам, клёнамі і алешынай; вышэй - маленечкімі яловымі лясамі, а яшчэ вышэй піхтай, а за імі жэрэпам ..."
Але бясспрэчна тое, што Гуцульшчына - гэта самыя высокія горы Усходніх Карпат; па адным баку хуткацечных рэк - Чэрэмошы і Дубца, - гэта Косаўскі, Надвірнянскі і раней Печаніжынскі краі; па іншым баку, на Букавіне, - гэта Віжніцкі і Старажынецкі краі, а ў Закарпацці - лясістыя прасторы над двума рэкамі Чорнай і Белай Цісай, так званая Марамарашчына. Найбольшая пасма ў гуцульскіх Карпатах - гэта Чарнагор з "каралевай" горных вяршыняў Гаверлай, "каралём" Попам-Іванам і імклівым Петросам.
Лічыцца, што найбольш поўнае вызначэнне арэала гуцульскай этнаграфічнай групы здзейсніў Уладзімір Гнацюк: "Гуцулы засяляюць Карпаты ў наваколлі Чарнагора, іх жыллё раскідана па абодва бакі Карпат і належыць да розных краін. Вядома, іх жыллё апаясваецца далінамі рэк і патокаў. У Галіччыне пачынаецца ад Надвірнянскай Быстрыцы і ідуць далінамі ракі Дубца па Дзеляцін, па плынях рэк Белай і Чорнай Чэрэмшы, у Віжніцы, далінай ракі Рыбніца па Косаў і ракі Пістынькі па Пістынь. На Букавіне гуцульскія вёскі размешчаны ў даліне ракі Пуцілаўкі, якая ўліваецца ў Чэрэмшу, і ў верхняй плыні Сучавы і Фрясы. На Марамарашчыне гуцульскія вёскі цягнуцца далінамі рэк Макранкі, Церэсулькі, Шапуркі, Кісвы, Чорнай і Белай Цісы. На поўдзень ад Сучавы мяжа ідзе патокам Бродзіна так, што па правым баку жывуць румыны, а па левым - гуцулы, ёсць нязначная колькасць гуцулаў па яго верхняй плыні, аж да рускай Малдавіцы па Брязну, Залатую Быстрыцу і раку Серэту, але тут іх мала".
Аўтары гісторыка-этнаграфічнага даследвання «Гуцульшчына», выдадзенага ў 1987 годзе, падагульняючы сабраныя да таго часу матэрыялы, на аснове этнаграфічных і культурна-моўных дадзеных лічаць, што можна ўмоўна на канец XIX - пачатак XX стагоддзяў акрэсліць тэрыторыю, заселеную гуцуламі у такіх схематычных межах. На захадзе мяжа з бойкамі праходзіла па рацэ Лімніца і далей па Закарпацкай частцы - вярхоўях рэк Берасцянкі і Турбаты, рэкі Цярэсвы і далінай ракі Малой Шапуркі да яе зліцця з Цісай, на поўдні гэтая лінія праходзіць да дзяржаўнай мяжы. На поўначы, паўночным усходзе ад ракі Лімніца мяжа перасякаецца рэкамі Быстрыца Салатвінская і Надвірнянская, захоплівае вёску Пчальнікову, далей ідзе на Дзеляцін, Яблуніў, Косаў, Віжніцу, Берегамет, Краснаільск да мяжы з Румыніяй. Па сучаснаму адміністрацыйнаму дзяленню паказаная тэрыторыя ахоплівае паўднёвыя часткі Надвірнянскага, Косаўскага раёнаў і ўвесь Верхавінскі раён Івана-Франкоўскай вобласці, паўднёвую частку Віжніцкага раёна і Пуцільскі раён Чарнавецкай вобласці і Рахаўскі раён Закарпацкай вобласці. Такая размытасць межаў Гуцульшчыны не дазваляе і дакладна вызначыць колькасць гарадоў, пасёлкаў і вёсак, якія належаць да дадзенай этнаграфічнай тэрыторыі, і насельніцтва на ёй, перш за ўсё - украінскіх гуцулаў. Уладзімір Шухевіч, напрыклад, у сваім даследванні «Гуцульшчына» сцвярджае, што ў 1880 годзе да групы жыхароў належалі 54634, у 1890 - 63265. Практычна ў гэты ж час Якаў Галавацкі падлічыў, што ў 1872-1874 гадах у Галіччыне налічвалася 68, на Букавіне - 20, у Закарпацці - 21 гуцульскае сяло, а ў іх жыло 107610 жыхароў. Пазней не раз рабіліся перапісы на розных тэрыторыях Гуцульшчыны і статыстычныя спробы іх абагульніць, аднак дакладнай карціны па ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі ўсё ж няма. Як сведчаць дадзеныя аб Гуцульшчыне па сучасным адміністрацыйным дзяленні: Верхавінскі, Косаўскі, Надвірнянскі раёны і прыпрутскія вёскі Каламыйскага раёна і тэрыторыя Ярэмчанскага гарсавета Івана-Франкоўскай вобласці, Вижніцкага і Пуцільскага раёна Чарнавецкай, Рахаўскі раён Закарпацкай абласцей. Іх тэрыторыя складае 9204 квадратных кіламетраў. Тут, у 6 гарадах і 13 пасёлках (пасёлках гарадскога тыпу) і ў 243 вёсках пражывае па дадзеных Усеукраінскага перапісу насельніцтва 2001 года 469992 жыхароў. Акрамя гэтага, больш як 40 тысяч гуцулаў пражывае ў Румыніі ў 25 горных населеных пунктах
Слова Гуцульшчына паходзіць ад назвы насельніцтва. Этымалогія гэтага слова так да гэтага часу дакладна не высветленая. Мабыць, найбольш распаўсюджанай версіяй яго паходжання з'яўляецца сугучча слова гуцул (ы) з румынскім словам “разбойнік”. Так, румыны нібыта называлі сваіх украінскіх суседзяў па распаўсюджанаму сярод іх апрышкіўскаму руху. Некаторыя аўтары выводзілі паходжанне назвы “гуцулы” ад слова “вандраваць” шляхам штучна прыдуманага пераўтварэння: вандраваць> кочулы> Гоцул> гуцулы. Некаторыя звязвалі па такім жа прынцыпе паходжанне гуцулаў з цюркскім племем узаў: повязі> УЦІ> уцулы> гуцулы або цюркскае слова “улус” - народ, людзі, дзяржава, краіна. Ёсць нават версія, па якой гуцулы атрымалі сваю назву ад мараўскага князя Гецыла. Маем у гэтым шэрагу таксама версію, якая звязвае ўзнікненне слова “гуцул” ад асабістага імя Гуц і дзеяслова “гуцаты”, ёсць і іншыя спробы растлумачыць паходжанне гэтага назоўніка. Аднак, да праўды тут яшчэ даволі далёка. Калі яе ўвогуле можна зараз адшукаць.
Калі гуцулы засялілі карпацкія схілы, таксама дакладна не вядома. Хоць археалагічныя знаходкі сведчаць, што дадзеная тэрыторыя ўжо ў найстаражытныя часы мела якое-ніякое насельніцтва і пачатковую культуру. Да гэтага часу знойдзена нямала прадметаў з каменнай эпохі. Ёсць нямала розных помнікаў тут і з рымскіх часоў. З княскіх часоў практычна таксама адсутнічаюць якія пісьмовыя сведчанні, хоць, напрыклад, у Галіцка-Валынскім летапісе згадваецца каламыйская соль, якую несумненна выраблялі на прылеглых да горада гуцульскіх саляварнях. Як адзначаў акадэмік Іван Крып’якевіч у сваёй працы «З гісторыі Гуцульшчыны», па заняпадзе Галіцкай дзяржавы (1340 г.) Гуцульшчына разам з іншымі суседнімі украінскімі землямі перайшла, напэўна, да малдаўскага ваяводства: пад польскую ўладу перайшла аж у 1395. Але на працягу XIV стагоддзя не маецца яшчэ ніякіх падрабязных звестак з гэтых наваколляў. "Толькі ў ІІ палове XV стагоддзя, - піша далей Крып'якевіч, - адкрываецца павольна нашым вачам таямнічая краіна на поўдзень ад Каламыі. Там, за Дубцом, адна за адной усплываюць новыя вёскі - сапраўды новыя, толькі ўпершыню нам вядомыя”.
У канцы XIV стагоддзя гуцульскі край паміж сабой падзялілі палякі, румыны і вугры, якія, у сваю чаргу, з часам былі заваяваны ў XVIII стагоддзі Аўстра-Вугоршчынай. Яшчэ да гэтага падзелу на тэрыторыі сучаснай Гуцульшчыны і прылеглых да яе тэрыторыях зарадзілася адна з формаў антыпрыгоннай барацьбы сялян заходнеукраінскіх земляў - “апрышкіўства”. "Падняволеныя, бітыя і пакрыўджаныя людзі, - піша Іван Франко, - не ў сілах знайсці нідзе палёгкі і справядлівасці, сышлі ў лясы, у горы, чапляліся да кучы такіх жа адчайных, і хоць чулі над сабой у кожнай хвалі пагрозу смерці, усё ж рады хоць пад той пагрозай пражыць вольна, асабліва яшчэ помсціць сваім крыўднікам". Даследаванню апрышкіўскага руху на Прыкарпацці прысвечана нямала фундаментальных прац. Бяспрэчна, што сапраўдны героем края з’яўляецца Алекса Доўбуш. Даследчыкі кажуць, што найлепшым перакладам слова “опришки» з’яўляецца слова “знішчальнікі”.
Першая сусветная вайна ў пачатку мінулага стагоддзя прывяла да распаду Аўстра-Вугорскае імперыі. На Галіччыне з'яўляецца Заходне-Украінская Народная Рэспубліка, якая ўз'ядналася з Украінскай Народнай Рэспублікай, але доўга выстаяць супраць знешніх ворагаў не здолела. Яркую старонку ў гэты трагічны для Украіны перыяд гісторыі ўпісалі слаўныя сечавыя стральцы. "З пачаткам Першай сусветнай вайны, - піша Пётр Арсеніч ў артыкуле «Гуцульшчына ў вызваленчай барацьбе 1914-1920 гадоў», - на заклік Галоўнае Украінскае Рады ў Львове і украінскае Баявой Управы змагацца супраць царскай Расіі - турмы народаў - пагадзіліся мноства добраахвотнікаў з Гуцульшчыны». Арганізацыяй добраахвотнікаў у УСС тут займаліся адвакат М. Лагадзінскі з Дзеляціна, Пётр Шакерык-Даніке з Жаб’е, сыны Івана Франко Пётр і Тарас, настаўнікі з Косава І. Усціновіч і А. Іванчук. Да стральцоў больш за ўсё далучылася юнакоў з Брустуры, Яваравага, Касмача, Кабака, Краснаілля, Крыварыўна, Жаб’е, Бярозавай. Нягаснучай славай пакрылі сябе сечавыя стральцы на франтах падчас украінска-польскае вайны, а затым вайны з бальшавікамі ў шэрагах УПА. Цмеюць косткі ў безыменных магілах, скошаных варожай куляй і лютай эпідэміяй тыфу ад Карпат і Равы-Рускай ў Жмерынцы, Вапнярты, Вінніцы і да Чорнага мора. Але сілы былі няроўнымі. Пасля няўдалае вызваленчае барацьбы Галіччына зноў аказваецца пад польскім прыгнётам, а Букавіна і Закарпацце адпаведна - пад румынскім і чэшскім. Другая сусветная вайна прыводзіць да новага перадзелу. Галіччына ў 1939 годзе адыходзіць да Савецкага Саюзу, да якога ў 1940 годзе далучаецца Букавіна, а ў 1945 - і Закарпацце. У 1991 годзе Гуцульшчына разам з усёй Українай заваявала сваю незалежнасць. Да гэтага даўно чаканага моманту ўвесь край ішоў у доўгай і цяжкай барацьбе. За свабоду загінулі сотні тысяч яго лепшых сыноў і дачок.
Вось якое прыгожае паданне ёсць пра Гуцульшчыну.
У гэтых гарах людзі жылі з даўніх часоў. Будавалі яны сабе пастарункі ў пратоках, дзе цякла вада і не было месца вятрам. Павялічылася народу ў гарах, калі гэты край пачалі руйнаваць татары. Тады горы кішэлі ўцекачамі. Больш за ўсё іх хавалася ад бяды каля высокае гары. Чорнаю гара была для ўцекачоў на новых месцах. Чорнай яна была і ў вачах ворагаў, не маглі яны яе дасягнуць, там непраходныя пушчы стаялі. Так і дагэтуль называюць тую гару Чорнай. Беглі сюды людзі нават з Кіева. Казалі, што больш за ўсё было залатароў, разбяроў, шаўцоў, ткачоў, кушняроў, майстроў і музыкаў, што сам князь сказаў ім у горных нетрах схавацца са сваімі скарбамі. Для сваёй працы гэтыя людзі дастаткова мелі матэрыялу. Тады яшчэ мноства цісавых лясоў расло тут, а дзічына сама валаклася людзям пад ногі. Было з чаго майстраваць, шыць і ткаць.
У першы раз татары панадзіліся сюды і амаль кожнай вясной і летам гойсалі па местачковых вёсках. Людзям з гор было небяспечна выходзіць са сваіх сховішчаў. Нават і тыя, якія марылі вярнуцца назад дадому, засталіся навечна ў гарах. Яны рассяліліся па горных закутах і ўзяліся за гаспадарку. Найбольшым іх багаццем стаў тавар. Ды хлеба горная зямля не магла нарадзіць на ўсіх. Яго горныя людзі шукалі па долах. Яны клалі на каней сваю працу, бо дарог для вазоў ў гарах тады не было, і вандравалі па раўнінных і падгорных вёсках у пошуках хлеба. Вандраўнікі ішлі разам. Кожны гаспадар меў для гэтага каня, на якім вёз сваю працу, і яшчэ два-тры коні са сваім дабром. Усе яны мелі зброю, таму што ніхто не мог ім гарантаваць шчаслівую дарогу. Людзі, якія жылі ў гарах, называліся гарэнамі. Калі іх павялічылася да таго, што ў патоках стала цесна, яны ўзабраліся наверх. Тых, што абжываліся па вярхах, называлі верхавінцамі.
Як людзі з гор паказваліся па долах у сваёй вопратцы, са сваімі цікаўнымі коньмі, у падалян гэта выклікала цікавасць. А да таго, каб заклікаць да свайго дабра больш купцоў, горцы гралі на флейтах. Людзі выбягалі з дамоў і на дарозе бачылі цуда. Усе падарожныя, нават жанчыны, ехалі на канях. Іх адзежа была ўпрыгожана, конская збруя гэтак жа блішчала ад упрыгожванняў, жалейка клікала да танцаў.
Калі пачыналі абменьваць горныя вырабы на збожжа, горныя людзі цягнулі жанчын ў танец і спявалі:
“Гуцаласы, гуцаласы, гуцаласы дзеўка,
Яна б сі не гуцала, калі б не жалейка”.
Як абменьваць ужо няма чаго было, то вандраўнікі ад'язджалі. А таму, што ўсё яны ўжо гуцалісі на канях, то за імі жартам выкрыквалі: «Гуцакі! Гуцканы! Гуцала! Гуцулы! "Болей за ўсё такое любілі выкрыкваць дзеці, дзяўчаты і хлопцы. Ды гэтага было ім мала, і яны яшчэ і прамаўлялі песню:
“Гуп, гуц гуцулы на сівой кабыле,
Адзін едзе на хвосціку, а другі на грыве.
Адзін едзе на хвосціку ды і ў дудачку грае,
Другі едзе на грыве і грыву разчасае.
Не той гуцул, не той гуцул, што загуцуліўся,
А той гуцул, а той гуцул, што ў гарах нарадзіўся”.
Словы «гарэны» і «горцы» не так падыходзілі мясцовым жыхарам, як гуцулы. Таму што гуцул - гэта яздок, танцоўшчык, музыка. Таму яно, гэтае слова, так прыжылося тут. Ад яго і гэты край назвалі Гуцульшчына.
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ. СКАРЭННЕ КАРПАТ.
Салон гэты выклікаў не надта прыемныя пачуцці. Па першае, амаль усе доўгія лаўкі былі занятыя нейкімі бабулькамі-гандляркамі, па-другое, вольных месцаў было зусім мала, ды і лаўкі былі драўляныя і цвёрдыя. Я адразу адчуў, як цяжка будзе правесці ў такім вагоне некалькі гадзін да раніцы. Мы заплацілі па 11 грывен і разыйшліся па вагоне. Квіткі вырашылі набыць да Квасіў (Квасоў), бо, здаецца, адтуль да Гаверлы - самай высокай кропкі Украіны і ўсіх Карпат, адлегласць была самая маленькая. Але я так і не зразумеў у кантралёраў, калі мы прыедзем у Квасы. Будзіць нас, вядома, ніхто не збіраўся.
Але пра сон было думаць рана. На маленечкае драўлянае лаўцы не тое, каб спаць, а і сядзець было складана. Таварышы мае адшукалі сабе лаўкі падаўжэй, а мне прыйшлося прымаць самыя неверагодныя позы, каб хоць неяк адыйсці да сну. Вагон дабітага дызелю, які з выгляду больш нагадваў груду металалому, тануў у храпе і гамонках тых самых бабулек, які то мацюкаліся адна на адную, то расказвалі нейкія навіны і гісторыі. Пакрыху мае вочы ўсё ж заплюшчыліся, і я заснуў. Але каля 5 гадзін раніцы нечакана падхапіўся і пабег будзіць спадара Ч. Мне падалося, што ўжо самы час выходзіць. Але колькі мы не глядзелі ў вакно, ніякіх гор там і блізка не заўважылі, таму трывога апынулася заўчаснай. Я наведаў прыбіральню і зноў заняў антыгуманную позу на сваёй лаўцы. Раніца пакуль прынесла толькі холад па целе.
Новая порцыя сну пацягнула толькі на 2 гадзіны. У сем гадзін я зноў падхапіўся і, зірнуўшы ў вакно, адчуў метафізічную радасць. Там былі горы. Недзе пакрытыя лесам, недзе голыя, белаватыя, яны важна ўздымаліся над наваколлем. Я зачаравана глядзеў у вакно яшчэ некалькі хвілін, а ўжо толькі потым азірнуўся ў салон. Большасць пасажыраў ужо змянілася, бабулек, дакладна, не было. Спадара Ч. будзіць не прыйшлося, праз якія дзесяць хвілін ён сам узняўся і заняў месца побач са мной. Час нашага прыбыцця ў Квасы быў невядомы, таму мы і не надта хваляваліся, а толькі глядзелі то на горы, то ўніз, дзе весела і люта беснаваўся сваімі водамі Прут. Але вось дызель сцішыў хаду і праз некалькі момантаў супыніўся на прыпынку. Назву прыпынка ніхто не аб’яўляў і я дзеля цікавасці вырашыў паглядзець, куды ж мы прыехалі. Тое, што я ўбачыў, выклікала ў мяне вар’яцкі крык. “Квасы! Квасы!”. Наступныя пятнаццаць секунд былі проста хрэстаматыйнымі. Спадар Ч., пачуўшы гэта, пабег праз увесь салон будзіць астатніх, тыя, нічога не разумеючы, схапілі рэчы, і мы ўсе разам выскачылі з дызеля, які, можна сказаць, у той жа самы момант пакаціўся надалей. З соннымі вачыма нашы таварышы глядзелі то на нас, то на шыльду на будынку “вакзала”, а потым мы ўсе гучна пачалі рагатаць. Гэта ж трэба. Такое сапраўды магчыма, пэўна, толькі на Украіне. Потым мы гэты выпадак успаміналі яшчэ доўга. Як тут не ўспомніць.
Горы ўжо схаваліся ў густым непраглядным тумане, але і ў такім стане яны выклікалі невядомае хваляванне. Зрабіўшы некалькі фотаздымкаў, мы накіраваліся ў бок вакзальчыка. Трэба было вырашаць, што рабіць далей, хаця, шчыра кажучы, я ў такім стане вырашаць нічога не мог. І не толькі я. Вочы самі сабою заплюшчваліся. А калі дадаць ранішні холад… Мы расклалі рэчы, спадар Ч. пачаў глядзець мапы, я заняў лаўку і праз хуткі час зноў заснуў. Усё астатняе мяне зараз проста не хвалявала. Наступныя дзве гадзіны былі проста ў нейкім тумане. Я змяняў позы на ненавістнае лаўцы, ужо трэцяй за вандроўку, а ў выніку прачнуўся амаль седзячы. Часам я расплюшчваў вочы, бачыў, як ляжыць спадар А. на падлозе на спальніку, як потым ён ляжыць ужо ў спальніку, як нейкія мужыкі набываюць квіткі. Таварышы нашыя кудысьці зніклі. Калі я нарэшце “ачухаўся”, то ўстаць не здолеў. Правую нагу я проста не адчуваў, вось што значыць спаць на лаўках у нечалавечых пазіцыях. Мне нават на нейкі час стала страшна, але праз дзесяць хвілін нага “з’явілася”. Я выйшаў на вуліцу, пацягнуўся і пачаў хадзіць туды-сюды. Спадары Ч. і І.,як апынулася, спаць не жадалі і пайшлі на разведку. Каля адзінаццаці гадзін мы ўсе былі ў пойнае баявое гатоўнасці.
Але тут высветліліся новыя акалічнасці. Яны нездарма пахадзілі па мястэчку, а шмат пра што даведаліся. Напрыклад, што нам лепей пачаць сваё падарожжа не з Квасоў, а вярнуцца крыху назад, да Лазешчыны, бо там ёсць прамая дарога да Гаверлы. А тут варта самім шукаць сцежкі, і без правадніка можна заблукаць. Акрамя гэтага яны пафатаграфавалі Квасы. Апошнія апынуліся не такой і маленькай вёскай, як уяўляліся на першы погляд. Мноства маленькіх крамачак, некалькі цэркваў, сауны ды лазні - даніна выдатнаму размяшчэнню ў Карпатах. Мы спачатку нават хацелі наведаць якую-небудзь сауну, каб сустрэць горы ў чалавечым стане, але на гэта часу не хапіла. Узяўшы рэчы, мы наўпрост пайшлі на прыпынак чакаць аўтобус. Самае цікавае толькі пачыналася.
Але спачатку трэба пазнаёміцца з самімі Карпатамі. Карпаты - гэта горная сістэма ў Цэнтральнае Еўропе, на тэрыторыі Славакіі, Вугоршчыны, Польшчы, Украіны, Румыніі, Сербіі і часткова Аўстрыі. Згодна з рымскімі хронікамі I стагоддзя н. э. у дадзенай мясцовасці жыло дакійскае племя карпаў. Хоць пазнейантычныя аўтары не звязвалі карпаў з назвай Карпацкіх гор, фанетычная блізкасць слоў робіць прывабным прасачыць этымалогію назвы племені. Упершыню згадваўшы карпаў географ Пталямей, таксама ўпершыню назваў Карпаты, хоць і змясціў племя ў некаторых аддаленасці ад аднайменных гор у сілу скажонага ўяўлення аб іх працягласці і тапаграфіі. Больш ранняя крыніца, Пейцінгерава табліца, называла Усходнія Карпаты Бастарнскімі Альпамі (Alpes Bastarnicae) па імені бастарнаў, што жылі ў тых краях. Гісторыкі і лінгвісты не могуць даць адказ на пытанне: племя названа па гарах ці наадварот. Па найбольш распаўсюджанай гіпотэзе назва Карпат - вытворная ад * Sker-/ * ker-"горная камяністая мясцовасць, скалы». З сучасных моў бліжэйшы эквівалент змяшчаецца ў армянскай: kar pat - «каменная сцяна». Знешнія Усходнія Карпаты (у тым ліку Гарганы) з'яўляюцца адным з самых сейсманебяспечных рэгіёнаў Еўропы. Іх сейсмаактыўнасць адзначалі яшчэ рымскія крыніцы II-III стст., калі адбывалася рымская каланізацыя Дакіі. З канца ХVIII стагоддзя з-за інтэнсіўнага росту насельніцтва і яго урбанізацыі, шкода ад сейсмаактыўнасці Прыкарпацкае вобласці няўхільна ўзрастала. Эпіцэнтрам сейсмаактыўнасці з’яўлялася так званая зона Ўранча, дзе сіла землятрусаў дасягала 8 балаў па шкале Рыхтэра. Найбольш разбуральнымі былі Карпацкі землятрус (1940) і Бухарэсцкі землятрус (1977), штуршкі ад якіх адчуваліся па ўсёй Усходне-Еўрапейскай раўніне.
Вялікая горная сістэма Карпат пачынаецца недалёка ад Браціславы (Славакія) і сканчваецца на паўднёвым усходзе непадалёк ад "Жалезнае брамы" ў Румыніі. Даўжыня Карпацкіх гор каля 1500 км. Дугой з трох бакоў яны ахопліваюць сярэднееўрапейскую нізіну. У паўночна-заходняе частцы шырыня складае 240 км., у паўднёва-заходняй - 340, у паўночна-ўсходняй (тэрыторыя Украіны) - 100-120 км. У залежнасці ад размяшчэння і асаблівасцяў, Карпаты дзеляцца на Заходнія, Усходнія і Паўднёвыя. Заходнія размешчаны на тэрыторыі Славакіі, Чэхіі, Польшчы і часткова Вугоршчыны, дзе знаходзіцца найвышэйшая кропка Карпат - гара Герлах - 2655 м.н.у.м. Паўднёвыя Карпаты размешчаны на тэрыторыі Румыніі. Усходнія - на тэрыторыі Украіны. Сярэдняя вышыня Украінскіх Карпат - 1000 м. Горы цягнуцца з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход пры сярэдняе шырыні 100 км. амаль на 280 км. Найвышэйшая кропка - гара Гаверла - 2061 м.н.у.м. У межах Украіны Карпаты дзеляцца на вонкавыя (Бескіды, Гарганы і Пакуцка-Букавінскія Карпаты), цэнтральныя (Верхавінскія) і ўнутраныя (Паланінска-Чарнагорскія).
Карпаты - горная сістэма, арыгінальная тым, што на яе тэрыторыі захаваліся унікальныя для цэнтральнае Еўропы старажытныя лясы. Самі горы - пераважна роўныя, без скалістых выступаў. Маецца шмат вяршынь у выглядзе плата. Гэта частка гары вышэй за 1400 м., дзе няма лесу. На плата растуць брусніцы і чарніцы. Ніжэй, на схілах гор, шырока распаўсюджаныя зараснікі ажыны. Улетку на горных схілах можна ўбачыць незлічоныя колькасці атар авечак. Асноўная частка Карпат пакрыта іглічнымі і самшытавымі лясамі. Акрамя елі і бука таксама расце дуб, граб, сасна, алешына, чарэшня, арэх. У складзе букавых лясоў клён вастралісты, ясень звычайны, ільм горны, якія цяпер практычна не сустракаюцца ў многіх раёнах Карпат. На вяршынях гор - “альпійскія” лугі, дзе можна сустрэць мноства відаў раслін. Тут бяруць пачатак шмат рэк заходняга рэгіёну Украіны - Прут, Чэрэмош, Лімніца, якую лічаць адной з найчысцейшых рэк Еўропы.
Украінскія Карпаты з’яўляюцца неад’емнай часткай найстарэйшага горнага масіва Еўропы. Адпачынак ва Украінскіх Карпатах можна здзяйсняць круглы год. Для зімовага адпачынку падыходзяць папулярныя горныя лыжы, сноўборды, у любым мястэчку Карпат ёсць дамы адпачынку, лыжныя базы, санаторыі са схіламі рознага ўзроўню складанасці, сезон доўжыцца са снежня па сакавік. Адныя з самых папулярных горналыжных курортаў - гэта Слаўскае, Драгабрат і, канешне, Букавель. Карпаты летам - гэта экалагічны адпачынак, паходы, шпацыры на роварах, парапланерызм, сплавы з перашкодамі, шпацыры на конях, паляванне, рыбалка. Адпачынак ва Украінскіх Карпатах усё больш карыстаецца папулярнасцю дзякуючы лячэбным мінеральным крыніцам, чыстаму паветру, запаведным мясцінам і развітой інфраструктуры. Клімат тут умерана кантынентальны, з кароткай, снежнай, мяккай зімой (у самым халодным месяцы студзені -6 ° C) і вільготным цёплым летам (у ліпені 16 ° C). Украінскія Карпаты вядомыя не толькі чыстай мясцовасцю, але і багатай гістарычнай і культурнай спадчынай, што робіць экскурсіі па Карпатам незабыўным падарожжам. Асноўныя гістарычныя славутасці Карпат і наваколляў гэта Замак-крэпасць у Мукачава (10-16 стст.), Кафедральны сабор (1646). Сярод культурных славутасцяў можна адзначыць Мастацкі музей, Закарпацкі музей архітэктуры і побыту, Краязнаўчы музей (знаходзіцца ва Ужгарадскім замку, налічвае больш за 100 тысяч экспанатаў), Заалагічны музей, Музей кнігі. Цяжка пералічыць усе прыродныя славутасці Карпат, лепш іх проста ўбачыць. Гэта і Сіневірскае возера, найпрыгажэйшае высакагорнае возера ў Карпатах; і Даліна нарцысаў (Закарпацкая вобласць), дзе масавае красаванне раслін можна назіраць у красавіку-траўні; гара Гаверла вышынёй 2061 м. для аматараў экстрэмальнага ўзыходжання (з траўня па лістапад); возера Несамавітае, самае высакагорнае возера ў Карпатах. У Карпатах паўсюль можна ўбачыць шмат цікавага. Напрыклад, горную сасну, якая расце на гары Поп-Іван на вышыні больш за 2000 м. Ці лістоўніцу еўрапейскую непадалёк ад Рахава, вышыня якой складае 54 метры. У гарах шмат гадоў таму ўтварыліся карставыя пячоры і залежы каменнае солі. Над радовішчамі размешчаны салёныя азёры, што па лячэбных уласцівасцях нагадваюць Мёртвае мора ў Ізраілі.
Традыцыйна гэты рэгіён Украіны падзяляецца на Прыкарпацце і Закарпацце. Напэўна, дакладнай мяжы паміж імі не існуе, хаця прынята падзяляць па межах абласцей і вяршынях гор. Як вядома, нашай мэтай была Гаверла, а гэта тэрыторыя Прыкарпацця.
Па сучаснае кропцы гледжання, Прыкарпаццю належыць большая частка Івана-Франкоўскае вобласці і частка Львоўскае вобласці. Гэта такія раёны як Рагацінскі, Калушскі (!), Багарадчанскі, Тлумачскі, Городзенкаўскі, частка Галіцкага, частка Далінскага. Хоць гістарычна ў Прыкарпацце таксама ўваходзяць Байкоўшчына, Гуцульшчына, Апілля і Пакуцце.
Сярод насельніцтва украінцы складаюць 73%, рускія - 22%, на астатніх - крымскія татары, габрэі, румыны, малдаване, беларусы, балгары, паляки, вугры, цыганы - прыходзіцца 5%. Суадносна, існуе тут і некалькі рэлігій, аднак ніякіх праблем на гэтай глебе не заўважана.
Тэрыторыя Прыкарпацця характарызуецца надзвычай складанай і своеасаблівай гісторыяй засялення і гаспадарчага развіцця. Змена розных сацыяльна-эканамічных фармацый, пераход з валодання адной дзяржавы да другой сапраўды паўплывалі на характар і кірунак гаспадаркі, на асаблівасці фарміравання і ўзнаўлення насельніцтва, на дэмаграфічныя працэсы, на геаграфічнае размяшчэнне і структуру насельніцтва. Карпацкія горы займаюць усяго траціну плошчы Прыкарпацця, але менавіта горныя пейзажы сталі візітнай карткай гэтага краю. Варохта, Верхавіна і Ярэмча заўсёды былі турыстычным раем. Акрамя гэтага ў Прыкарпацці досыць шмат цікавых гісторыка-архітэктурных аб'ектаў. Напрыклад, старажытны Галіч, які адзначыў нядаўна сваё 1100-годдзе. У старажытнарускіх летапісах згадваюцца Тлумач (1143), Такмак (1158), Шчорсы (1213), Каламыя (1240 год). А яшчэ ёсць Маняўскі скіт, скалы Доўбуша, Панцелеймонаўская царква, Косаў. Тут пісаліся Галіцкае Евангелле і Галіцка-Валынскі летапіс.
Археалагічныя і гістарычныя даследванні паказваюць, што Прыкарпацце было заселена яшчэ ў дагістарычную эпоху. Гэта пацвярджаюць выяўленыя тут рэшткі стаянак ранняга, сярэдняга і позняга неаліту. Паўночныя і паўднёвыя схілы Карпат, г.зн. тэрыторыя сучаснага украінскага Прыкарпацця і Закарпацця, па сведчанні большасці гісторыкаў, былі заселеныя белымі харватамі, потым пераважна іншымі славянамі. Славянскія плямёны былі аўтахтонамі гэтай тэрыторыі, мелі высокі ўзровень культуры, адзначаліся даволі высокай шчыльнасцю насельніцтва. Гэты край быў заселены тыверцамі і белымі харватамі, калі ў канцы Х стагоддзя ўвайшоў у склад Кіеўскай Русі, у перыяд, калі князь Уладзімір цалкам завяршыў заваяванне ўсіх рускіх зямель (Перамышль, Чэрвеньскія месцы, Закарпацкая Русь і іншыя). У 1144 г. утварылася Галіцкае княства, а легендарны Данііл Галіцкі ў XIII стагоддзі зрабіў Галіцка-Валынскае княства наймагутным славянскім дзяржаўным аб'яднаннем свайго часу. Праўда, пасля яго смерці гэтыя землі раздзялілі паміж сабой палякі, аўстрыйцы і вугорцы. Гэта размеркаванне працягвалася ажно да ХХ стагоддзя. Найбуйнейшым горадам на тэрыторыі сучаснага украінскага Прыкарпацця быў Галіч - палітычны і адміністрацыйны цэнтр - Галіцка-Валынскай зямлі (XII-XIII стст.). У гэты перыяд на тэрыторыі Прыкарпацця ўзнікае шэраг іншых гарадоў (Сняцін, Перагінск, Каламыя, Калуш). У 1349 г. Польшча захапіла Галіцкую зямлю, і на Прыкарпацці пачалі развівацца таварна-грашовыя адносіны. Асновай эканомікі з XV да першай паловы XIX ст. была сельская гаспадарка, вядучымі галінамі якой сталі земляробства і жывёлагадоўля, падсобнымі - промыслы па перапрацоўцы збожжа і прадуктаў жывёлагадоўлі, рыбалоўства і іншыя.
Сярод украінскага насельніцтва Карпат і Прыкарпацця вылучаліся выразна выяўленыя этнічныя групы, якія характарызаваліся цэлым шэрагам адрозненняў у побыце, адзенні, гаворках. У першай частцы «Геаграфіі Русі» Р. Заклінскага можна прачытаць, што "русінаў, якія сядзяць у гарах нізкага Бескіда, завуць Лемкамі, другіх, якія жывуць у гарах ад ракі Аслава аж па крыніцы Лімніцы, завуць Бойкамі, а якія жывуць ля Чарнагора на баку галіцкім, букавінскім і венгерскім, завуць Гуцуламі. Акрамя таго, ёсць яшчэ жыхары роўнага поля, і тут адных называюць Падалянамі, іншых - Апалянамі, Ністравянамі, Далішнянымі Сатакамі, жыхароў лясных называюць Палісюкамі, тых, якія жывуць паміж Днястром і гарамі, называюць Підгарянамі”.
У цяперашні час гуцулы засяляюць частку горных раёнаў Івана-Франкоўскае і Чарнавіцкае абласцей і Рахаўскі раён Закарпацкае вобласці. Гэта вельмі цікавая этнічная група, якая адзначаецца надзвычай арыгінальнай матэрыяльнай і духоўнай культурай, адмысловымі характэрнымі і непаўторнымі рысамі ў забудове дамоў, у вопратцы, у народнае паэтычнае і музычнае творчасці. Бойкамі называюць этнічную групу украінскіх горных раёнаў Львоўскае і Івана-Франкоўскае абласцей, паміж рэкамі Вуж і Тарэц. Культура і побыт бойкаў, як і гуцулаў, адзначаюцца цэлым шэрагам асаблівасцяў. Лемкаўшчына размешчана па абодвух схілах Бескідаў, паміж рэкамі Сян і Папрад, а таксама на захад ад Вужа. Гэта тэрыторыя, якая адвеку стагоддзяў знаходзілася ў чужым асяроддзі, але нягледзячы на гэта яе насельніцтва захавала арыгінальную культуру, побыт і мову. Надвірнянскі раён (да Ярэмчы), Каламыйскі раён, больш за палову Сняцінскага раёна адносяцца да Пакуцця. Ярэмча, Варахта, Косаўскі, Верхавінскі раёны - гэта існыя Карпаты. Гэта ўсё можна ўбачыць па мапе, дзе размяжоўваюцца гэтыя рэгіёны. Шмат у гэтым рэгіёне карысных выкапняў. Сярод найбуйнейшых газавых радовішчаў выдзяляюцца Угерскае, Рудкоўскае, Апарскае, Хаднавіцкае, Калужскае і Косаўскае. Трасы «блакітнага агню» з Прыкарпацця праляглі ў Маскву, Кіеў, Львоў, Івана-Франкоўск, Мінск, Пецярбург, Драгобыча, Чарнаўцоў. З пачаткам горнае разведкі ў Карпатах у межах іх Перадгор'я на старажытных замкнёных мелкаводдзях і лагунах утварыліся магутныя тоўшчы каменнай і калійнай солі, гіпсу, ангідрыту, серы. Нездарма, адной з самых вядомых мінеральный крыніц Украіны з’яўляецца Маршынская ў Маршыне, а Трускавец знакаміты сваім чароўным здаровым паветрам.
Гуцульшчына (польск. Huculszczyzna, славацк. Huculsko) - украінскі этнакультурны рэгіён, край украінскіх горцаў, гуцулаў, які размешчаны на паўднёвым усходзе Украінскіх Карпат. Гуцульшчына займае ў паўднёва-ўсходняй частцы украінскіх Карпат частку Галічыны, Букавіны, Закарпацця, у сточышчы рэк Прут, Чэрэмош і Серэт, верхняй Сучавы, верхняй Надвірнянскай Быстрыцы і верхняй Цісы. Паўднёвыя і паўночныя межы Гуцульшчыны ўтвараюць першыя вышэйшыя хрыбты і рэзка звужаныя даліны рэк. Паўднёвая мяжа праходзіць па водападзельных хрыбтах Гарганаў, Чарнагору і паўночнымі схіламі Чыўчынскіх гор; паўночная этнаграфічная мяжа пралягае па лініі Зялёная - Дзеляцін - Яблуніў - Пістынь - Косаў - Куты (Косаўскі раён) - Віжніца, часам, межы Гуцульшчыны распаўсюджваюць да Каламыі, Надвірнай, Салатвіны і Манастырчаны ; на захадзе гуцулы засяляюць усю даліну Цісы па Рахаў; усходняя мяжа Гуцульшчыны - лінія Віжніца - Берегамет - Мігове - Банілаў-Падгорны. Некалькі гуцульскіх сёлаў (сяло Паляны і яго наваколлі) ёсць і на румынскае Мармарашчыне.
Гуцульшчына да 1770 г. уваходзіла ў склад Турцыі-Малдавіі, Польшчы, Вугоршчыны; пасля - Аўстрыі і Вугоршчыны; у 1920-1939 гг. у склад Румыніі, Польшчы і Чэхаславакіі. Нягледзячы на штучнае адміністрацыйнае кіраванне гуцулы стагоддзямі мелі звыклыя парадкі, горныя ўмовы, побыт, валашскае пастуховае права, паланінскую жывёлагадоўлю, агульную матэрыяльную і духоўную культуру, гаворкі. Узаемаабмену паміж гуцуламі спрыяла становішча ў глыбіні гор, удалечыні ад шляхоў зносін. Зараз уся Гуцульшчына, за выключэннем 8 сёл на румынскай Букавіне і некалькіх сёлаў на Мармарашыне, належаць Украіне. Першыя гістарычныя звесткі аб Гуцульшчыне з'явіліся ў польскіх крыніцах 14-га - пачатку 15 ст.; 1424 г. - першае згадванне аб Жаб’е; гістарычныя дадзеныя аб насельніцтве скупыя, відавочна, на Гуцульшчыне доўга не было паншчыны, толькі аплата грашыма і натурай для водкупу ад суседніх уладароў. У сярэдзіне 17 - 18 стст. ва ўсёй Гуцульшчыне дзейнічалі атрады паўстанцаў (вядомы Алекса Доўбуш), супраць паншчыны былі накіраваны паўстанні 1840-х, якія ўзначаліў на Букавінскай Гуцульшчыне Лук'ян Кабыліца. Найважнейшымі праявамі нацыянальна-грамадскага жыцця Гуцульшчыны былі арганізацыя Украінскай радыкальнай партыі ў пачатку ХХ стагоддзя і Сечы Кірыла Трылеўскага, баі Украінскіх Сечавых Стральцоў 1914-1915 гг., актыўны ўдзел у вызваленчай барацьбе 1918-1920 гг. Своеасаблівай з'явай быў арганізаваны у 1911 г. Хаткевічам аматарскі народны гуцульскі тэатр (рэжысёры Аляксей Рэмезаў, Лесь Курбас), дзе сяляне гралі п'есы на гуцульскае гаворцы.
Як кажуць мясцовыя жыхары, пры згадванні Гуцульшчыны не ў аднаго чалавека радасна заб'ецца сэрца. Улюбёны ў гэты прыгожы і суровы край ураджэнец Падолля Міхайла Ламацкі пісаў, што "тут, у гуцульскіх гарах, як нідзе, можна пачуць гул стагоддзяў і зачарпнуць сілу і веру ў будучыню, тут, у зялёна-срэбраных водах азёр і рэк можна выкупаць і ачысціць не толькі цела, але і душу, і карпацкім сонцам сагрэць яе, а, выйшаўшы на вершаліну Гаверлы, убачыць Бога і пачуць Яго дабразычлівы і ласкавы голас - голас Творцы гуцульскіх гор". Творчае натхненне на Гуцульшчыне чэрпалі Іван Франко, Леся Украінка, Міхаіл Драгаманаў, Міхаіл Паўлік, Міхаіл Грушэўскі, Антон Крушальніцкі, Васіль Стэфанік, Марка Чэрэмшына, Юры Федзковіч, Сідар Варабкевіч, Багдан Лепка, Міхаіл Кацюбінскі, Гнат Хаткевіч, Платон Варанько, Тарас Мельнічук, Змітро Паўлычка, Марыя Улад, Фёдар Зубаніч, Ліна Кастэнка. Міхаіл Стэльмах, Іван Драчоў, Сцяпан Пушык, словам, мноства самых вядомых і знакамітых украінскіх пісьменнікаў. І не толькі украінскіх. Гуцульшчына паланіла сэрцы вядомых польскіх пісьменнікаў, аўстрыйскіх, ангельскіх. І нічога дзіўнага ў гэтым няма.
Яе даследвалі тысячы святароў, этнографаў, навукоўцаў, настаўнікаў, музыказнаўцаў, мастацтвазнаўцаў, антраполагаў і проста неабыякавых да Гуцульшчыны людзей. Асабліва ўзрасла цікавасць да комплекснага параўнальна-этнаграфічнага вывучэння культуры і побыту карпацкага насельніцтва на аснове шырокага міжнароднага супрацоўніцтва. Нават была створана Міжнародная камісія па вывучэнні культуры насельніцтва Карпат, якая выдала некалькі навуковых зборнікаў і арганізавала правядзенне некалькіх міжнародных канферэнцый і семінараў. Гэтай працы спрыяе таксама правядзенне штогадовых Міжнародных гуцульскіх фальклорна-этнаграфічных фестываляў і ў іх рамках - навуковых канферэнцый па праблемах Гуцульшчыны.
Зноў жа ўзнікае пытанне, дзе ж дакладна праходзяць межы Гуцульшчыны? (І ці магу я сябе лічыць гуцулам?) На жаль, адзінага пункту гледжання да гэтага часу не існуе. Згаданы, напрыклад, ужо Міхаіл Ламацкі пра гэта пісаў так: "Гуцульшчына - гэта Усходнія Карпаты, Верхавіна, Бескід зялёны або лясістым званы. Пакрыты ўнізе ліставымі дрэвамі, букамі, яварам, клёнамі і алешынай; вышэй - маленечкімі яловымі лясамі, а яшчэ вышэй піхтай, а за імі жэрэпам ..."
Але бясспрэчна тое, што Гуцульшчына - гэта самыя высокія горы Усходніх Карпат; па адным баку хуткацечных рэк - Чэрэмошы і Дубца, - гэта Косаўскі, Надвірнянскі і раней Печаніжынскі краі; па іншым баку, на Букавіне, - гэта Віжніцкі і Старажынецкі краі, а ў Закарпацці - лясістыя прасторы над двума рэкамі Чорнай і Белай Цісай, так званая Марамарашчына. Найбольшая пасма ў гуцульскіх Карпатах - гэта Чарнагор з "каралевай" горных вяршыняў Гаверлай, "каралём" Попам-Іванам і імклівым Петросам.
Лічыцца, што найбольш поўнае вызначэнне арэала гуцульскай этнаграфічнай групы здзейсніў Уладзімір Гнацюк: "Гуцулы засяляюць Карпаты ў наваколлі Чарнагора, іх жыллё раскідана па абодва бакі Карпат і належыць да розных краін. Вядома, іх жыллё апаясваецца далінамі рэк і патокаў. У Галіччыне пачынаецца ад Надвірнянскай Быстрыцы і ідуць далінамі ракі Дубца па Дзеляцін, па плынях рэк Белай і Чорнай Чэрэмшы, у Віжніцы, далінай ракі Рыбніца па Косаў і ракі Пістынькі па Пістынь. На Букавіне гуцульскія вёскі размешчаны ў даліне ракі Пуцілаўкі, якая ўліваецца ў Чэрэмшу, і ў верхняй плыні Сучавы і Фрясы. На Марамарашчыне гуцульскія вёскі цягнуцца далінамі рэк Макранкі, Церэсулькі, Шапуркі, Кісвы, Чорнай і Белай Цісы. На поўдзень ад Сучавы мяжа ідзе патокам Бродзіна так, што па правым баку жывуць румыны, а па левым - гуцулы, ёсць нязначная колькасць гуцулаў па яго верхняй плыні, аж да рускай Малдавіцы па Брязну, Залатую Быстрыцу і раку Серэту, але тут іх мала".
Аўтары гісторыка-этнаграфічнага даследвання «Гуцульшчына», выдадзенага ў 1987 годзе, падагульняючы сабраныя да таго часу матэрыялы, на аснове этнаграфічных і культурна-моўных дадзеных лічаць, што можна ўмоўна на канец XIX - пачатак XX стагоддзяў акрэсліць тэрыторыю, заселеную гуцуламі у такіх схематычных межах. На захадзе мяжа з бойкамі праходзіла па рацэ Лімніца і далей па Закарпацкай частцы - вярхоўях рэк Берасцянкі і Турбаты, рэкі Цярэсвы і далінай ракі Малой Шапуркі да яе зліцця з Цісай, на поўдні гэтая лінія праходзіць да дзяржаўнай мяжы. На поўначы, паўночным усходзе ад ракі Лімніца мяжа перасякаецца рэкамі Быстрыца Салатвінская і Надвірнянская, захоплівае вёску Пчальнікову, далей ідзе на Дзеляцін, Яблуніў, Косаў, Віжніцу, Берегамет, Краснаільск да мяжы з Румыніяй. Па сучаснаму адміністрацыйнаму дзяленню паказаная тэрыторыя ахоплівае паўднёвыя часткі Надвірнянскага, Косаўскага раёнаў і ўвесь Верхавінскі раён Івана-Франкоўскай вобласці, паўднёвую частку Віжніцкага раёна і Пуцільскі раён Чарнавецкай вобласці і Рахаўскі раён Закарпацкай вобласці. Такая размытасць межаў Гуцульшчыны не дазваляе і дакладна вызначыць колькасць гарадоў, пасёлкаў і вёсак, якія належаць да дадзенай этнаграфічнай тэрыторыі, і насельніцтва на ёй, перш за ўсё - украінскіх гуцулаў. Уладзімір Шухевіч, напрыклад, у сваім даследванні «Гуцульшчына» сцвярджае, што ў 1880 годзе да групы жыхароў належалі 54634, у 1890 - 63265. Практычна ў гэты ж час Якаў Галавацкі падлічыў, што ў 1872-1874 гадах у Галіччыне налічвалася 68, на Букавіне - 20, у Закарпацці - 21 гуцульскае сяло, а ў іх жыло 107610 жыхароў. Пазней не раз рабіліся перапісы на розных тэрыторыях Гуцульшчыны і статыстычныя спробы іх абагульніць, аднак дакладнай карціны па ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі ўсё ж няма. Як сведчаць дадзеныя аб Гуцульшчыне па сучасным адміністрацыйным дзяленні: Верхавінскі, Косаўскі, Надвірнянскі раёны і прыпрутскія вёскі Каламыйскага раёна і тэрыторыя Ярэмчанскага гарсавета Івана-Франкоўскай вобласці, Вижніцкага і Пуцільскага раёна Чарнавецкай, Рахаўскі раён Закарпацкай абласцей. Іх тэрыторыя складае 9204 квадратных кіламетраў. Тут, у 6 гарадах і 13 пасёлках (пасёлках гарадскога тыпу) і ў 243 вёсках пражывае па дадзеных Усеукраінскага перапісу насельніцтва 2001 года 469992 жыхароў. Акрамя гэтага, больш як 40 тысяч гуцулаў пражывае ў Румыніі ў 25 горных населеных пунктах
Слова Гуцульшчына паходзіць ад назвы насельніцтва. Этымалогія гэтага слова так да гэтага часу дакладна не высветленая. Мабыць, найбольш распаўсюджанай версіяй яго паходжання з'яўляецца сугучча слова гуцул (ы) з румынскім словам “разбойнік”. Так, румыны нібыта называлі сваіх украінскіх суседзяў па распаўсюджанаму сярод іх апрышкіўскаму руху. Некаторыя аўтары выводзілі паходжанне назвы “гуцулы” ад слова “вандраваць” шляхам штучна прыдуманага пераўтварэння: вандраваць> кочулы> Гоцул> гуцулы. Некаторыя звязвалі па такім жа прынцыпе паходжанне гуцулаў з цюркскім племем узаў: повязі> УЦІ> уцулы> гуцулы або цюркскае слова “улус” - народ, людзі, дзяржава, краіна. Ёсць нават версія, па якой гуцулы атрымалі сваю назву ад мараўскага князя Гецыла. Маем у гэтым шэрагу таксама версію, якая звязвае ўзнікненне слова “гуцул” ад асабістага імя Гуц і дзеяслова “гуцаты”, ёсць і іншыя спробы растлумачыць паходжанне гэтага назоўніка. Аднак, да праўды тут яшчэ даволі далёка. Калі яе ўвогуле можна зараз адшукаць.
Калі гуцулы засялілі карпацкія схілы, таксама дакладна не вядома. Хоць археалагічныя знаходкі сведчаць, што дадзеная тэрыторыя ўжо ў найстаражытныя часы мела якое-ніякое насельніцтва і пачатковую культуру. Да гэтага часу знойдзена нямала прадметаў з каменнай эпохі. Ёсць нямала розных помнікаў тут і з рымскіх часоў. З княскіх часоў практычна таксама адсутнічаюць якія пісьмовыя сведчанні, хоць, напрыклад, у Галіцка-Валынскім летапісе згадваецца каламыйская соль, якую несумненна выраблялі на прылеглых да горада гуцульскіх саляварнях. Як адзначаў акадэмік Іван Крып’якевіч у сваёй працы «З гісторыі Гуцульшчыны», па заняпадзе Галіцкай дзяржавы (1340 г.) Гуцульшчына разам з іншымі суседнімі украінскімі землямі перайшла, напэўна, да малдаўскага ваяводства: пад польскую ўладу перайшла аж у 1395. Але на працягу XIV стагоддзя не маецца яшчэ ніякіх падрабязных звестак з гэтых наваколляў. "Толькі ў ІІ палове XV стагоддзя, - піша далей Крып'якевіч, - адкрываецца павольна нашым вачам таямнічая краіна на поўдзень ад Каламыі. Там, за Дубцом, адна за адной усплываюць новыя вёскі - сапраўды новыя, толькі ўпершыню нам вядомыя”.
У канцы XIV стагоддзя гуцульскі край паміж сабой падзялілі палякі, румыны і вугры, якія, у сваю чаргу, з часам былі заваяваны ў XVIII стагоддзі Аўстра-Вугоршчынай. Яшчэ да гэтага падзелу на тэрыторыі сучаснай Гуцульшчыны і прылеглых да яе тэрыторыях зарадзілася адна з формаў антыпрыгоннай барацьбы сялян заходнеукраінскіх земляў - “апрышкіўства”. "Падняволеныя, бітыя і пакрыўджаныя людзі, - піша Іван Франко, - не ў сілах знайсці нідзе палёгкі і справядлівасці, сышлі ў лясы, у горы, чапляліся да кучы такіх жа адчайных, і хоць чулі над сабой у кожнай хвалі пагрозу смерці, усё ж рады хоць пад той пагрозай пражыць вольна, асабліва яшчэ помсціць сваім крыўднікам". Даследаванню апрышкіўскага руху на Прыкарпацці прысвечана нямала фундаментальных прац. Бяспрэчна, што сапраўдны героем края з’яўляецца Алекса Доўбуш. Даследчыкі кажуць, што найлепшым перакладам слова “опришки» з’яўляецца слова “знішчальнікі”.
Першая сусветная вайна ў пачатку мінулага стагоддзя прывяла да распаду Аўстра-Вугорскае імперыі. На Галіччыне з'яўляецца Заходне-Украінская Народная Рэспубліка, якая ўз'ядналася з Украінскай Народнай Рэспублікай, але доўга выстаяць супраць знешніх ворагаў не здолела. Яркую старонку ў гэты трагічны для Украіны перыяд гісторыі ўпісалі слаўныя сечавыя стральцы. "З пачаткам Першай сусветнай вайны, - піша Пётр Арсеніч ў артыкуле «Гуцульшчына ў вызваленчай барацьбе 1914-1920 гадоў», - на заклік Галоўнае Украінскае Рады ў Львове і украінскае Баявой Управы змагацца супраць царскай Расіі - турмы народаў - пагадзіліся мноства добраахвотнікаў з Гуцульшчыны». Арганізацыяй добраахвотнікаў у УСС тут займаліся адвакат М. Лагадзінскі з Дзеляціна, Пётр Шакерык-Даніке з Жаб’е, сыны Івана Франко Пётр і Тарас, настаўнікі з Косава І. Усціновіч і А. Іванчук. Да стральцоў больш за ўсё далучылася юнакоў з Брустуры, Яваравага, Касмача, Кабака, Краснаілля, Крыварыўна, Жаб’е, Бярозавай. Нягаснучай славай пакрылі сябе сечавыя стральцы на франтах падчас украінска-польскае вайны, а затым вайны з бальшавікамі ў шэрагах УПА. Цмеюць косткі ў безыменных магілах, скошаных варожай куляй і лютай эпідэміяй тыфу ад Карпат і Равы-Рускай ў Жмерынцы, Вапнярты, Вінніцы і да Чорнага мора. Але сілы былі няроўнымі. Пасля няўдалае вызваленчае барацьбы Галіччына зноў аказваецца пад польскім прыгнётам, а Букавіна і Закарпацце адпаведна - пад румынскім і чэшскім. Другая сусветная вайна прыводзіць да новага перадзелу. Галіччына ў 1939 годзе адыходзіць да Савецкага Саюзу, да якога ў 1940 годзе далучаецца Букавіна, а ў 1945 - і Закарпацце. У 1991 годзе Гуцульшчына разам з усёй Українай заваявала сваю незалежнасць. Да гэтага даўно чаканага моманту ўвесь край ішоў у доўгай і цяжкай барацьбе. За свабоду загінулі сотні тысяч яго лепшых сыноў і дачок.
Вось якое прыгожае паданне ёсць пра Гуцульшчыну.
У гэтых гарах людзі жылі з даўніх часоў. Будавалі яны сабе пастарункі ў пратоках, дзе цякла вада і не было месца вятрам. Павялічылася народу ў гарах, калі гэты край пачалі руйнаваць татары. Тады горы кішэлі ўцекачамі. Больш за ўсё іх хавалася ад бяды каля высокае гары. Чорнаю гара была для ўцекачоў на новых месцах. Чорнай яна была і ў вачах ворагаў, не маглі яны яе дасягнуць, там непраходныя пушчы стаялі. Так і дагэтуль называюць тую гару Чорнай. Беглі сюды людзі нават з Кіева. Казалі, што больш за ўсё было залатароў, разбяроў, шаўцоў, ткачоў, кушняроў, майстроў і музыкаў, што сам князь сказаў ім у горных нетрах схавацца са сваімі скарбамі. Для сваёй працы гэтыя людзі дастаткова мелі матэрыялу. Тады яшчэ мноства цісавых лясоў расло тут, а дзічына сама валаклася людзям пад ногі. Было з чаго майстраваць, шыць і ткаць.
У першы раз татары панадзіліся сюды і амаль кожнай вясной і летам гойсалі па местачковых вёсках. Людзям з гор было небяспечна выходзіць са сваіх сховішчаў. Нават і тыя, якія марылі вярнуцца назад дадому, засталіся навечна ў гарах. Яны рассяліліся па горных закутах і ўзяліся за гаспадарку. Найбольшым іх багаццем стаў тавар. Ды хлеба горная зямля не магла нарадзіць на ўсіх. Яго горныя людзі шукалі па долах. Яны клалі на каней сваю працу, бо дарог для вазоў ў гарах тады не было, і вандравалі па раўнінных і падгорных вёсках у пошуках хлеба. Вандраўнікі ішлі разам. Кожны гаспадар меў для гэтага каня, на якім вёз сваю працу, і яшчэ два-тры коні са сваім дабром. Усе яны мелі зброю, таму што ніхто не мог ім гарантаваць шчаслівую дарогу. Людзі, якія жылі ў гарах, называліся гарэнамі. Калі іх павялічылася да таго, што ў патоках стала цесна, яны ўзабраліся наверх. Тых, што абжываліся па вярхах, называлі верхавінцамі.
Як людзі з гор паказваліся па долах у сваёй вопратцы, са сваімі цікаўнымі коньмі, у падалян гэта выклікала цікавасць. А да таго, каб заклікаць да свайго дабра больш купцоў, горцы гралі на флейтах. Людзі выбягалі з дамоў і на дарозе бачылі цуда. Усе падарожныя, нават жанчыны, ехалі на канях. Іх адзежа была ўпрыгожана, конская збруя гэтак жа блішчала ад упрыгожванняў, жалейка клікала да танцаў.
Калі пачыналі абменьваць горныя вырабы на збожжа, горныя людзі цягнулі жанчын ў танец і спявалі:
“Гуцаласы, гуцаласы, гуцаласы дзеўка,
Яна б сі не гуцала, калі б не жалейка”.
Як абменьваць ужо няма чаго было, то вандраўнікі ад'язджалі. А таму, што ўсё яны ўжо гуцалісі на канях, то за імі жартам выкрыквалі: «Гуцакі! Гуцканы! Гуцала! Гуцулы! "Болей за ўсё такое любілі выкрыкваць дзеці, дзяўчаты і хлопцы. Ды гэтага было ім мала, і яны яшчэ і прамаўлялі песню:
“Гуп, гуц гуцулы на сівой кабыле,
Адзін едзе на хвосціку, а другі на грыве.
Адзін едзе на хвосціку ды і ў дудачку грае,
Другі едзе на грыве і грыву разчасае.
Не той гуцул, не той гуцул, што загуцуліўся,
А той гуцул, а той гуцул, што ў гарах нарадзіўся”.
Словы «гарэны» і «горцы» не так падыходзілі мясцовым жыхарам, як гуцулы. Таму што гуцул - гэта яздок, танцоўшчык, музыка. Таму яно, гэтае слова, так прыжылося тут. Ад яго і гэты край назвалі Гуцульшчына.