Натадка аб трансфармацыі рэлігійнай свядомасці сялянства ў ХІХ ст. ва ўмовах пераходу ў праваслаўе
Говоря человеческим языком, написанное ниже есть небольшой набросок того, как крестьянами воспринимался их переход из греко-католической конфессии в православную, после упразднения первой на территории Российской империи в 1839 г. Был ли этот переход травматичным именно на уровне сознания, и если был, то по каким причинам.
Вообще же, это большущая тема, которую, как и практически всю историю Беларуси, можно и нужно ещё исследовать и исследовать...
--------------------------------------------------------
У ХІХ стагоддзі насельніцтву Беларусі давялося перажыць ліквідацыю Берасцейскай уніі, а потым яшчэ шмат каму (асабліва пасля паўстання 1863 г.) - і перавод з каталіцтва ў праваслаўе. Гэта былі значныя гістарычныя падзеі, але, відаць, толькі не ў жыцці беларускіх сялян. Іхні ўзровень рэлігійнасці і рэлігійнай жа асветы і культуры не дазваляў ім не тое што асэнсоўваць, як адаб’ецца на душы кожнага з іх такая перамена, але і навогул бачыць у хрысціянскіх канфесіях унутраную розніцу. Канфесійны ўзровень рэлігіі быў для сялян далёкім і другасным, калі побач з ім не прысутнічалі іншыя сацыяльныя адрозненні. Для ілюстрацыі і пацьвярджэння гэтай сітуацыі магчыма ўзгадаць словы інфарматара са зборніка Паўла Шэйна, які паведамляў, што беларускія сяляне “з аднолькавым пачуццём ходзяць як у царкву, так і ў касцёл, гэта значыць з поўнай абыякавасцю” [9, с.21]. Сяляне імкнуліся пэўным чынам зняць з сябе адказнасць за неабходны канфесійны выбар, псіхалагічна ўраўноўваючы для сябе статусы абодвух цэркваў, каментуючы гэта фразай “Усё роўна хвала Боска” [9, с. 88]. У такіх умовах мы наўрад ці можам разлічваць на знаходжанне ў людзей, якіх мы даследуем трывалых высноў адносна таго ці іншага веравызнання. Даследчык Сяргей Токць спрабуе трактаваць словы, напісаныя віцебскім губернатарам у 1858 годзе як паказнік апазіцыйнасці сялян да ўз’яднальнага акту 1839 г. [8, с.82] Словы гэтыя такія: “Вяртанне ўніятаў у праваслаўе тут вельмі хісткае. Шмат хто з былых уніятаў зусім не ведаюць, якую яны вызнаюць рэлігію, называюць сябе пераваротамі” [цыт. па: 8, с.82]. На нашую ж думку, гэтыя словы не паказваюць нічога, акрамя ўстойлівай недасведчанасці тагачасных сялян у канфесійным пытанні - яны не ведалі, па сутнасці, ні свайго мінулага, ні свайго сённяшняга веравызнання, і, як мы добра бачым, яны не расстаўляюць адзнакі ніводнаму з іх, а ў сацыяльнай памяці застаўся толькі ўласна шокавы момант перамены абраду - адсюль і адзіная ідэнтэфікацыя сябе як “пераваротаў”.
Адзінае, што магло выклікасць такім чынам якія-небудзь недарэчнасці - гэта неад’емная сялянская кансерватыўнасць. У сярэдзіне ХІХ ст. навернутыя з уніятаў праваслаўныя “неахвотна наведваюць праваслаўныя цэрквы, нярэдка аддаючы перавагу касцёлам, да якіх прывучыла іх уніяцкая царква” [3, с. 691]. Выбар храму тут не быў свядомым выбарам, зробленным з-за прывабнасці той ці іншай канфесіі, а быў адно справай звычкі і шматгадовай інэрцыі. Толькі з-за гэтага ж маглі адбывацца невялічкія эксцэсы ўнутры храмаў. Напрыклад, калі ў 1830-х гг. у прыходскіх уніяцкіх храмах былі знішчаны элементы ўбранства, пазычаныя з рымска-каталіцкай традыцыі і, наадварот, уведзены элементы з традыцыі праваслаўнай, у прыватнасці, царскія вароты. Дык вось, мясцовыя сяляне з цяжкасцю ўспрымалі гэтыя знешнія перамены, якія парушалі звыклы выгляд храма, пытаючыся, напрыклад, навошта гэта ў царкве паставілі вароты [9, с. 88]? Часам рэакцыя магла быць і даволі агрэсіўнай: “Ціха, ціха! Прыйдзе француз - ён там выкіне гэтыя з царквы вароты к чорту!” [9, с.88]. Цяжка сказаць, чаму ў якасці рэлігійнага апанента тут быў выбраны менавіта француз, а не, напрыклад, паляк (магчыма, тут ёсць нешта, звязанае з падзеямі вайны 1812 г.), аднак нават тут мы бачым варожасць не паводле ацэнкі сутнасці зместу размяшчэння царскіх варотаў у храме, а толькі паводле ацэнкі ўласна іхняй там незвыклай наяўнасці.
Іншы канфлікт ва ўспрыняцці розніцы канфесійных богаслужэнняў узнікаў тады, калі справа даходзіла да таго, вялікую ўвагу чаму надавалі яшчэ праваслаўныя публіцысты ХІХ ст. - “уплыву рымска-каталіцкага духавенства і памешчыкаў”, якія да таго ж, зразумела, карысталіся ў сялян немалым аўтарытэтам проста з-за доўгага (адносна сялянскай гістарычнай памяці - насамрэч, у асноўным, не болей 200 гадоў) звыклага існавання побач. Напрыклад, калі ў ХІХ ст. у праваслаўных (і ў тым ліку былых уніяцкіх) цэрквах на Беларусі пачаўся перавод богаслужэнняў на новы (стары) лад, і ягонаю мовай ізноў станавілася царкоўнаславянская (замест польскай), дык ад некаторых сялян магчыма было нечакана пачуць: “Мы не маскале, каб спяваць “Господи, помилуй!” [9, с. 89]. Мы далёкія ад таго, каб думаць, што менавіта ў гэтым рэлігійным пытанні у сялян нечакана праяўлялася нацыянальная самаідэнтыфікацыя, якая адсутнічала ў іх у іншыя жыццёвыя моманты. Для беларускіх сялян ХІХ стагоддзя не было характэрным іменаванне “маскалямі” праваслаўных, не вельмі часта гэтак зваліся рускія і з пункту гледжання нацыянальнасці (у прыватнасці, у зборніку П. Шэйна, побач з якім ідзе вышэйпрыведзенае паведамленне). Затое, вельмі шчыльнае атаясамленне праваслаўя і “маскальства” а таксама ўплятанне рэлігійнага аспекта ў нацыянальную барацьбу магчыма заўважыць у колах, блізкіх да польскага руху супраціву Расійскай імперыі. Гэтак уніяцтва як сродак барацьбы з “маскалямі” разглядаецца, напрыклад, у “Мужыцкай праўдзе” Кастуся Каліноўскага [6, с.26]. Аб тым, каб людзі “былі палякамі” клапаціліся каталіцкія ксяндзы нават тады, калі за пераводам уніятаў менавіта ў праваслаўе быў адміністрацыйны кантроль, прычым аб тым, што існуе “польскасць” і “маскальскасць” сяляне даведваліся толькі ўласна ў касцёле [1, с.168-169]. Аднак, набраўшыся адтуль, людзі маглі (не заўсёды асэнсоўваючы) трансляваць такія погляды ў жыццё. Такім чынам, нежаданне некаторых людзей успрымаць гэты аспект пераменаў у богаслужэннях мы зноў жа можам аднесці не столькі да самастойнага адмаўлення менавта гэтай мовы ці фразы (наўрад ці беларускія сяляне прынцыпова выступалі менавіта за польскую мову богаслужэнняў), колькі зноў як спробу інэрцыйнага следвання за ранейшым, але ўжо згубленым аўтарытэтам, ды й тое эпізадычную.
Значна большая колькасць людзей, так бы мовіць, “аддавала перавагу” адной царкоўнай абрадавай форме над іншай чыста машынальна, моўчкі, без маніфестацый. Адной з такіх з’яваў была наяўнасць у сялян пэўных эстэтычных пераваг, паводле якіх яны сімпатызавалі больш абрадам той ці іншай канфесіі. Некалькі крыніц адзначаюць, што беларускім сялянам вельмі падабаўся касцёльны арган і касцёльнае ж архітэктурнае багацце [8, с. 88; 7, с 792-793; 5]. Прывабны знешні выгляд касцёла мог быць прычынай наведвання чалавекам менавіта гэтага храма. З-за гэтага архітэктурна-цэрыманіяльнае спаборніцтва праваслаўя з каталіцтвам за тое, каб не адставаць у гэтай знешняй прывабнасці сваіх культавых будынкаў ішло ўсё ХІХ стагоддзе.
Іншай з’явай гэтага часу было шчырае выяўленне людзмі свайго хрысціянскага вызнання паводле той традыцыі, да якой яны былі прывучаны на працягу некалькіх пакаленняў, без усялякай варожасці да якой-небудзь іншай канфесіі, якія, як мы ўжо казалі, ўласна па сябе мелі для іх роўны статус. Напрыклад, сведка тагачаснай сітуацыі царскі чыноўнік А.К. Гейнс пісаў: “У 1863 годзе я бачыў гарадзенскіх сялян у нашай царкве і ніколі не забуду цяжкага пачуцця ад карціны, якую назіраў, -- выніку гістарычнага бязладдзя. Сяляне прыйшлі далучыцца да праваслаўнай царквы, а хрысцяцца па-каталіцку, ляжаць “крыжам” і навогул дакладна робяць усё, чаму іх даўней вучылі ксяндзы” [5].
Крыніцы паказваюць, што гэтаксама “старыны трымаліся” не толькі былыя каталікі, але і былыя уніяты. Святар Яраслаў Брэн адзначаў, што рэшткі уніцкае абраднасці захоўваліся, прынамсі ў Бельскім уедзе Гродненскай губерніі, на працягу паўстагоддзя пасля фактычнага скасавання уніі. Вось што ён піша: “...уніяцкія звычаі ў рэлігійным жыцці тутэйшага сялянства - іншыя ўжо зусім зацерліся, а іншыя... працягваюць сваё існаванне, часцей за ўсё пад аховаю хатняга вогнішча.” [4, с.6].
Той жа Я. Брэн вызначае рэшткі уніяцкіх абрадаў у крыжовым ходзе вакол палёў: “Цікава, што амаль ва ўсіх прыходах тутэйшае мясцовасці да апошніга часу крыжовыя хады вакол палёў хадзілі па сонцу, а ня супраць сонца (па-тутэйшаму, “на апакі”), і толькі год таму ўзбуджана было пытанне аб тым, каб і ў палёх хадзіць супраць сонца. Але ж вакол цэркваў пачалі хадзіць “на апакі” толькі з пачатку 60-х гадоў.” [4, с.17]. Святар Ян Берман у сваіх запісах адзначаў, што Масленічны тыдзень лічыўся сярод сялян “мясаедам”, таму што: “сяляне ў тутэйшым краі... у часы уніі прызвычаіліся есці мяса ў гэтыя дні” [2, с.8].
Ва ўсіх гэтых дзеяннях не было свядомай апазіцыі праваслаўю, альбо такога ж мэтанакіраванага следвання іншым канфесійным вызнанням. Часцей за ўсё сяляне проста выяўлялі сваю веру так, як яны ўмелі, а крыніцы дэ-факта фіксавалі адпаведнасць гэтых выяўленняў пэўным канонам. Калі сяляне і праяўлялі якую-небудзь непрыязнасць ці прыязнасць да элементаў царкоўнага культу, дык гэтыя эмоцыі тычыліся адно стасункаў паміж гэтым элементам і чалавекам у часе - калі рэч была нязвыклая, яна ўспрымалася насцярожана, а пасля пэўнага тэрміну гэтая рэч ужо сама станавілася цяжкавыцясняльным элементам звычкі.
Вообще же, это большущая тема, которую, как и практически всю историю Беларуси, можно и нужно ещё исследовать и исследовать...
--------------------------------------------------------
У ХІХ стагоддзі насельніцтву Беларусі давялося перажыць ліквідацыю Берасцейскай уніі, а потым яшчэ шмат каму (асабліва пасля паўстання 1863 г.) - і перавод з каталіцтва ў праваслаўе. Гэта былі значныя гістарычныя падзеі, але, відаць, толькі не ў жыцці беларускіх сялян. Іхні ўзровень рэлігійнасці і рэлігійнай жа асветы і культуры не дазваляў ім не тое што асэнсоўваць, як адаб’ецца на душы кожнага з іх такая перамена, але і навогул бачыць у хрысціянскіх канфесіях унутраную розніцу. Канфесійны ўзровень рэлігіі быў для сялян далёкім і другасным, калі побач з ім не прысутнічалі іншыя сацыяльныя адрозненні. Для ілюстрацыі і пацьвярджэння гэтай сітуацыі магчыма ўзгадаць словы інфарматара са зборніка Паўла Шэйна, які паведамляў, што беларускія сяляне “з аднолькавым пачуццём ходзяць як у царкву, так і ў касцёл, гэта значыць з поўнай абыякавасцю” [9, с.21]. Сяляне імкнуліся пэўным чынам зняць з сябе адказнасць за неабходны канфесійны выбар, псіхалагічна ўраўноўваючы для сябе статусы абодвух цэркваў, каментуючы гэта фразай “Усё роўна хвала Боска” [9, с. 88]. У такіх умовах мы наўрад ці можам разлічваць на знаходжанне ў людзей, якіх мы даследуем трывалых высноў адносна таго ці іншага веравызнання. Даследчык Сяргей Токць спрабуе трактаваць словы, напісаныя віцебскім губернатарам у 1858 годзе як паказнік апазіцыйнасці сялян да ўз’яднальнага акту 1839 г. [8, с.82] Словы гэтыя такія: “Вяртанне ўніятаў у праваслаўе тут вельмі хісткае. Шмат хто з былых уніятаў зусім не ведаюць, якую яны вызнаюць рэлігію, называюць сябе пераваротамі” [цыт. па: 8, с.82]. На нашую ж думку, гэтыя словы не паказваюць нічога, акрамя ўстойлівай недасведчанасці тагачасных сялян у канфесійным пытанні - яны не ведалі, па сутнасці, ні свайго мінулага, ні свайго сённяшняга веравызнання, і, як мы добра бачым, яны не расстаўляюць адзнакі ніводнаму з іх, а ў сацыяльнай памяці застаўся толькі ўласна шокавы момант перамены абраду - адсюль і адзіная ідэнтэфікацыя сябе як “пераваротаў”.
Адзінае, што магло выклікасць такім чынам якія-небудзь недарэчнасці - гэта неад’емная сялянская кансерватыўнасць. У сярэдзіне ХІХ ст. навернутыя з уніятаў праваслаўныя “неахвотна наведваюць праваслаўныя цэрквы, нярэдка аддаючы перавагу касцёлам, да якіх прывучыла іх уніяцкая царква” [3, с. 691]. Выбар храму тут не быў свядомым выбарам, зробленным з-за прывабнасці той ці іншай канфесіі, а быў адно справай звычкі і шматгадовай інэрцыі. Толькі з-за гэтага ж маглі адбывацца невялічкія эксцэсы ўнутры храмаў. Напрыклад, калі ў 1830-х гг. у прыходскіх уніяцкіх храмах былі знішчаны элементы ўбранства, пазычаныя з рымска-каталіцкай традыцыі і, наадварот, уведзены элементы з традыцыі праваслаўнай, у прыватнасці, царскія вароты. Дык вось, мясцовыя сяляне з цяжкасцю ўспрымалі гэтыя знешнія перамены, якія парушалі звыклы выгляд храма, пытаючыся, напрыклад, навошта гэта ў царкве паставілі вароты [9, с. 88]? Часам рэакцыя магла быць і даволі агрэсіўнай: “Ціха, ціха! Прыйдзе француз - ён там выкіне гэтыя з царквы вароты к чорту!” [9, с.88]. Цяжка сказаць, чаму ў якасці рэлігійнага апанента тут быў выбраны менавіта француз, а не, напрыклад, паляк (магчыма, тут ёсць нешта, звязанае з падзеямі вайны 1812 г.), аднак нават тут мы бачым варожасць не паводле ацэнкі сутнасці зместу размяшчэння царскіх варотаў у храме, а толькі паводле ацэнкі ўласна іхняй там незвыклай наяўнасці.
Іншы канфлікт ва ўспрыняцці розніцы канфесійных богаслужэнняў узнікаў тады, калі справа даходзіла да таго, вялікую ўвагу чаму надавалі яшчэ праваслаўныя публіцысты ХІХ ст. - “уплыву рымска-каталіцкага духавенства і памешчыкаў”, якія да таго ж, зразумела, карысталіся ў сялян немалым аўтарытэтам проста з-за доўгага (адносна сялянскай гістарычнай памяці - насамрэч, у асноўным, не болей 200 гадоў) звыклага існавання побач. Напрыклад, калі ў ХІХ ст. у праваслаўных (і ў тым ліку былых уніяцкіх) цэрквах на Беларусі пачаўся перавод богаслужэнняў на новы (стары) лад, і ягонаю мовай ізноў станавілася царкоўнаславянская (замест польскай), дык ад некаторых сялян магчыма было нечакана пачуць: “Мы не маскале, каб спяваць “Господи, помилуй!” [9, с. 89]. Мы далёкія ад таго, каб думаць, што менавіта ў гэтым рэлігійным пытанні у сялян нечакана праяўлялася нацыянальная самаідэнтыфікацыя, якая адсутнічала ў іх у іншыя жыццёвыя моманты. Для беларускіх сялян ХІХ стагоддзя не было характэрным іменаванне “маскалямі” праваслаўных, не вельмі часта гэтак зваліся рускія і з пункту гледжання нацыянальнасці (у прыватнасці, у зборніку П. Шэйна, побач з якім ідзе вышэйпрыведзенае паведамленне). Затое, вельмі шчыльнае атаясамленне праваслаўя і “маскальства” а таксама ўплятанне рэлігійнага аспекта ў нацыянальную барацьбу магчыма заўважыць у колах, блізкіх да польскага руху супраціву Расійскай імперыі. Гэтак уніяцтва як сродак барацьбы з “маскалямі” разглядаецца, напрыклад, у “Мужыцкай праўдзе” Кастуся Каліноўскага [6, с.26]. Аб тым, каб людзі “былі палякамі” клапаціліся каталіцкія ксяндзы нават тады, калі за пераводам уніятаў менавіта ў праваслаўе быў адміністрацыйны кантроль, прычым аб тым, што існуе “польскасць” і “маскальскасць” сяляне даведваліся толькі ўласна ў касцёле [1, с.168-169]. Аднак, набраўшыся адтуль, людзі маглі (не заўсёды асэнсоўваючы) трансляваць такія погляды ў жыццё. Такім чынам, нежаданне некаторых людзей успрымаць гэты аспект пераменаў у богаслужэннях мы зноў жа можам аднесці не столькі да самастойнага адмаўлення менавта гэтай мовы ці фразы (наўрад ці беларускія сяляне прынцыпова выступалі менавіта за польскую мову богаслужэнняў), колькі зноў як спробу інэрцыйнага следвання за ранейшым, але ўжо згубленым аўтарытэтам, ды й тое эпізадычную.
Значна большая колькасць людзей, так бы мовіць, “аддавала перавагу” адной царкоўнай абрадавай форме над іншай чыста машынальна, моўчкі, без маніфестацый. Адной з такіх з’яваў была наяўнасць у сялян пэўных эстэтычных пераваг, паводле якіх яны сімпатызавалі больш абрадам той ці іншай канфесіі. Некалькі крыніц адзначаюць, што беларускім сялянам вельмі падабаўся касцёльны арган і касцёльнае ж архітэктурнае багацце [8, с. 88; 7, с 792-793; 5]. Прывабны знешні выгляд касцёла мог быць прычынай наведвання чалавекам менавіта гэтага храма. З-за гэтага архітэктурна-цэрыманіяльнае спаборніцтва праваслаўя з каталіцтвам за тое, каб не адставаць у гэтай знешняй прывабнасці сваіх культавых будынкаў ішло ўсё ХІХ стагоддзе.
Іншай з’явай гэтага часу было шчырае выяўленне людзмі свайго хрысціянскага вызнання паводле той традыцыі, да якой яны былі прывучаны на працягу некалькіх пакаленняў, без усялякай варожасці да якой-небудзь іншай канфесіі, якія, як мы ўжо казалі, ўласна па сябе мелі для іх роўны статус. Напрыклад, сведка тагачаснай сітуацыі царскі чыноўнік А.К. Гейнс пісаў: “У 1863 годзе я бачыў гарадзенскіх сялян у нашай царкве і ніколі не забуду цяжкага пачуцця ад карціны, якую назіраў, -- выніку гістарычнага бязладдзя. Сяляне прыйшлі далучыцца да праваслаўнай царквы, а хрысцяцца па-каталіцку, ляжаць “крыжам” і навогул дакладна робяць усё, чаму іх даўней вучылі ксяндзы” [5].
Крыніцы паказваюць, што гэтаксама “старыны трымаліся” не толькі былыя каталікі, але і былыя уніяты. Святар Яраслаў Брэн адзначаў, што рэшткі уніцкае абраднасці захоўваліся, прынамсі ў Бельскім уедзе Гродненскай губерніі, на працягу паўстагоддзя пасля фактычнага скасавання уніі. Вось што ён піша: “...уніяцкія звычаі ў рэлігійным жыцці тутэйшага сялянства - іншыя ўжо зусім зацерліся, а іншыя... працягваюць сваё існаванне, часцей за ўсё пад аховаю хатняга вогнішча.” [4, с.6].
Той жа Я. Брэн вызначае рэшткі уніяцкіх абрадаў у крыжовым ходзе вакол палёў: “Цікава, што амаль ва ўсіх прыходах тутэйшае мясцовасці да апошніга часу крыжовыя хады вакол палёў хадзілі па сонцу, а ня супраць сонца (па-тутэйшаму, “на апакі”), і толькі год таму ўзбуджана было пытанне аб тым, каб і ў палёх хадзіць супраць сонца. Але ж вакол цэркваў пачалі хадзіць “на апакі” толькі з пачатку 60-х гадоў.” [4, с.17]. Святар Ян Берман у сваіх запісах адзначаў, што Масленічны тыдзень лічыўся сярод сялян “мясаедам”, таму што: “сяляне ў тутэйшым краі... у часы уніі прызвычаіліся есці мяса ў гэтыя дні” [2, с.8].
Ва ўсіх гэтых дзеяннях не было свядомай апазіцыі праваслаўю, альбо такога ж мэтанакіраванага следвання іншым канфесійным вызнанням. Часцей за ўсё сяляне проста выяўлялі сваю веру так, як яны ўмелі, а крыніцы дэ-факта фіксавалі адпаведнасць гэтых выяўленняў пэўным канонам. Калі сяляне і праяўлялі якую-небудзь непрыязнасць ці прыязнасць да элементаў царкоўнага культу, дык гэтыя эмоцыі тычыліся адно стасункаў паміж гэтым элементам і чалавекам у часе - калі рэч была нязвыклая, яна ўспрымалася насцярожана, а пасля пэўнага тэрміну гэтая рэч ужо сама станавілася цяжкавыцясняльным элементам звычкі.