Царкоўная абраднасць у свядомасці беларускіх сялян ХІХ ст.
О богослужениях в православных и католических храмах и сегодня возникают многочисленные вопросы и споры: об их форме, длительности, необходимости вообще и мн. др. А каким образом относились к этому наши предки в 19 веке? Позитивным или негативным был их взгляд на храмовые службы и таинства? Как это сочеталось с распространёнными в деревенской среде суевериями? Об этом написано в этой статье.
-------------------------------------------------------------
Жыццё беларускіх сялян у ХІХ ст. было паўсюльна пранізанае абрадамі, якімі яны абкружалі кожнае значнае сваё дзеянне. Відавочна, што пры такім найвялікшым месца, якое сяляне адводзілі Богу як факту быцця, мусіў сфармавацца і вялікі комплекс абрадавага рэлігійнага жыцця.
Ад продкаў беларусам засталося шмат каляндарных ды сацыяльных абрадаў і святаў, аднак яны наўрад ці неяк суадносіліся з вымярэннем боскага, хутчэй пэўным чынам пазначалі этапы побытавага сялянскага жыцця на працягу года. Да таго ж гэтыя абрады і святы, зразумела ж, не былі прадстаўлены адмысловым культавым інстытутам і былі, так бы мовіць, самадзейнасцю насельніцтва на аснове старажытнай традыцыі. Зусім інакш справы ішлі ў хрысціянскай царкве, якая і ў гэтай сфэры з’яўлялася ў ХІХ ст. відавочным лідарам. Гэтак жа, як хрысціянства пераўтварала “тэалагічныя” погляды сялян, іхняе абрадавае жыццё ўсё больш стасавалася з царквою, дзе людзі праз богаслужэнні маглі знаходзіць непасрэдны малітоўны шлях да Бога. Гэтае не заставалася па-за ўвагаю этнографаў, якія вывучалі беларускі побыт. Напрыклад, Еўдакім Раманаў адзначаў, што “беларускі селянін вельмі рэлігійны і любіць царкоўныя, асабліва ўрачыстыя, богаслужэнні” [11, с.33], а магілёўскі гэнэрал-губэрнатар А. Дэмбавецкі ставіць слынную сялянскую рэлігійнасць на першае месца сярод добрых якасцяў насельніцтва на падначаленых яму землях і піша: “Сяляне вельмі набожныя; моцна трымаюцца праваслаўнае веры і намагаюцца дбайна выконваць абрады, якія вызначаныя ўставамі” [7, с.500]. Прычым памыліцца той, хто ў апошніх словах убачыць, згодна дзіўнага сучаснага пункту гледжанне, што царкоўнае жыццё з’ўлялася для людзёў нейкай навязанай павіннасцю. Якраз наадварот, тут чалавека заўсёды чакалі элемэнты свята, асабістай творчасці і прыемнай ды адказнай духоўнай працы. Нават знешне паход у царкву ў недзельны дзень, або ў дзень свята быў для селяніна нагодаю выйсці ў свет з усёй сям’ёю ды апрануць сваё найлепшае адзенне [1, с.240-241]. Святары Ў ХІХ ст. з цікавасцю адзначалі, што ў святочны дзень у прыходзкай царкве з радасцю сустракаюцца сваякі, а моладзь знаёміцца адзін з адным, нават прыглядаючы сабе шлюбную пару [6, с.7]. Здаецца, што і не трэба казаць пра такі вядомы факт, што паблізу храмаў у святы часьцяком знаходзіўся адмысловы кірмаш, што вабіла нават і тых, хто зважаў такі дзень як нагоду зайсці ў карчму. Кірмашы былі прымеркаваныя на Беларусі да ўсіх вялікіх і прастольных святаў [4, c.329]. Гэтае яшчэ, зразумела, не тое, што магчыма цалкам прызнаць рэлігійнасцю, аднак жа такія рэчы былі досыць прыемным жыццёвым дапаўненнем, якое пакідала ў памяці людзёў прыемныя асацыяцыі аб наведванні царквы. Такім чынам камунікацыя паміж гандлярамі (якія, дарэчы, у пераважнай большасці з’яўляліся юдэямі, аднак жа гандлявалі з хрысціянамі), мястэчкамі і вёскамі ды проста сваякамі адбываліся вакол цэнтральнай постаці царквы.
Царкоўныя цэрымоніі суправаджалі сялян і на самых галоўных падзеях асабістага жыцця. нованароджаны атрымліваў імя і прысвячэнне ў грамаду на таямніцтве хрышчэння, маладым ствараў сям’ю на таямніцтве вянчання і старым пад адпяванне адыходзіў на той свет. Кожны з пералічаных абрадаў (хрэсьбінны, вясельны, пахавальны), вядома ж, меў яшчэ і прыдуманае самім народам аздабленне, у якім прасочваліся містычныя, але не больш як забабонныя рысы, аднак яно ўжо мела пабочнае значэнне перад асноўнай цэрымоніяй у царкве. Пры гэтым трэба адзначыць, што народ і туды спрабаваў уцягнуць узгаданыя забабоны, якія, дарэчы, нават з цяжкасцю магчыма назваць язычніцкімі: напрыклад, на вянчанні пад халсціну, на якой стаялі маладыя, падкладвалі грошы; ну і, канешне ж, людзям цяжка было ўстрымацца ад відавочнай спакусы паваражыць на свечках [7, с.488].
Уласна царкоўны сэнс таямніцтваў - гэта прадстаўленне чалавека Богу, асвятленне Боскаю воляй чалавечага жыцця. Сяляне ж не былі такімі далёкабачнымі (дакладней, не ўсе з іх былі такімі), і часьцяком не заўсёды ўзгадвалі тут Бога, але казалі: “поп даў імя” [8, с.197], альбо “поп злучыў” (аб вянчанні) [8, с.200]. Людзі не заўсёды асэнсоўвалі метафізічнае значэнне службаў, але тым большая ўвага надавалася з-за гэтага адпаведным знешнім элементам. Апошнія былі ў свядомасці сялян досыць спрымітызаваныя, аднак жа карысталіся вялікаю павагаю. У звычай, напрыклад, трывала ўвайшла малітва перад тым, каб сесці за стол, а таксама пасля ежы і жагнанне перад працаю на полі [7, с.501]. Магчыма дапусціць, што такім чынам сяляне сапраўды жадалі атрымаць Боскае бласлаўленне на сваю справу, хаця тут, хутчэй за ўсё, існавала звычайнае мэханічнае дзеянне “на шчасце”. Аднак ужо тое, што гэтыя дзеянні мелі сваёю крыніцаю царкоўную культуру, сведчыць аб вялікім значэнні апошняй у жыцці людзей.
Да падобных жа напаўзабабонаў у сялянскім царкоўным жыцці магчыма аднесці адносіны да асвечаных прадметаў -- сабраных траваў, прадуктаў і асабліва свечак. Нават у наш час царква прыкладае немала намаганняў, каб выдаліць з думак простага народу непатрэбны матэрыялізм і давесці, што свечка сама па сабе не з’яўляецца крыніцаю сілы, якая ратуе ад хваробаў, грому і пажараў, а тым больш такое даводзілася рабіць у ХІХ ст., калі гэтыя ўяўлені квітнелі паўсюльна [2, с. 456-457]. Цікава адзначыць, што нават калі свечка ставілася ў царкве і шчыра прысвячалася аднаму Богу, дык мэтад, якім гэта рабілася, усё роўна заставаўся ў кайданах прадметнасці: сяляне лічылі, што да Бога даходзіць дым ад свечак [11, с.35]. Тым не менш, нават такія рэчы сведчаць, што царква ў вачох людзёў была месцам, дзе адмысловыя прадметы маглі набываць асаблівы сакральны і нават магічны статус.
Храмы ды святыя Боскія месцы (якія народ клікаў “прошчамі”), таксама мелі всаё прадметнае шанаванне. “народ любіць хадзіць на суседнія храмавыя всяты, прошчы, асабліва ў тыя цэрквы, дзе абразы шануюцца як цудатворныя” - адзначае Еўдакім Раманаў [11, с.35]. Сярод такіх месцаў этнограф адзначае, напрыклад, славутыя Жыровічы, або Боркі, куды і сённе з радасцю едуць паломнікі. Аднак жа аўтары шматтомніку “Беларусы”, відаць, паводле рэцыдываў марксісцкай мэтадалогіі, бачаць тут адшуканыя імі ж нейкія гандлёвыя адносіны ды пішуць, што “падобныя паломніцтвы мелі характар не толькі рэлігійнай цэрымоніі, але і “індульгенцыйнага сходу” (сходу, у час якога ўдзельникам адпускаюцца грахі)” [4, с.325]. Выглядае пераканаўча, асабліва для тых, хто не верыць у чалавечую шчырасць і бяскарыслівасць і думае, што нават радасць мусіць быць выгаднай. Мы не будзем адмаўляць гэтую вэрсію - здаровы глузд падказвае, што бываюць і такія недбрасумленныя людзі, -- аднак нішто не перашкаджае нам выказаць і іншае дапушчэнне: напрыклад, што, зусім наадварот, адпушчэнне грахоў было прымеркавана да гэтых вялікіх і ўрачыстых паломніцтваў, каб дадаць ім яшчэ большую важнасць. Прынамсі, мы ведаем выпадкі, калі любоў народа да хаджэння на святыя месцы не абмяжоўвалася атрыманнем відавочнае карысці - яна існавала і там, дзе ўзгаданага інстытуту “індульгенцыйных сходаў” не было, і нават там, дзе ўласна прошчы былі досыць сумніўныя [10, с.239-240]. Цікава, што ў святыя месцы сяляне неслі з сабою вельмі каштоўныя для іх саміх ахвяраванні: паводле Еўдакіма Раманава, гэта было сала, хатнея жывёла і птушка, свежаніна, хлеб, лён, халсціна, воск, хусткі, пярсцёнкі, грошы [11, с.35]. А паводле Аляксандра Сержпутоўскага гэтых ахвяраванняў было так шмат, што “ і на воз не збярэш” (Дарэчы, і людзей там было, паводле трапнага выразу, “як вада плыве”) [10, с.240]. У гэтым магчыма ўбачыць і рэшткі язычніцкай свядомасці (ахвярапрынашэнні), і ўзгаданае торжышча за грахі, аднак нас у дадзеным выпадку цікавіць іншае: нават калі дапусціць, што людзі гэтак гандляваліся за слыннае адпушчэнне, дык той кошт, які яны за яго давалі, прынамсі, красамоўна ілюструе, што значыла для сялян гэтае духоўнае паняцце.
Будынак храму сам па сабе быў абкружаны рознымі цікавымі паданнямі, ён выступаў своеасаблівым індыкатарам стасункаў паміж чалавекам і Богам. Гаворка ідзе, найперш, пра вядомыя легенды аб храмах, якія правальваліся пад зямлю. Рэч у тым, што такая экстрэмальная сытуацыя ўзнікала ў сялянскіх апавяданнех як водгук на злы і цяжкі нярвовы чалавечы праклён, а часам і наўпрост як Боскае пакаранне за людскія грахі [2, с.535-536]. Храм быў прадметам, дзе непасрэдна праяўлялася Боская воля, прычым не толькі пакаральная, але і цудатворная, як тое адзначаецца, напрыклад у замовах (не вельмі, канешне ж, хрысціянскі жанр, але...):
У цёмным лесе стаіць гара высокая, там растуць дубы вячыстыя, там стаіць царква свянцоная, там бяжыць вада цудоўная... [5, с.41]
У царкоўным жыцці беларускіх сялян немагчыма абмінуць і такое мерапрыемства, як царкоўныя крыжовыя хады. Яны адбываліся пасля святочнае літургіі з крыжам і харугвамі і заўсёды праходзілі вельмі ўрачыста і ўзнёсла. асаблівым шанаваннем карысталася хада, якая адбывалася вакол палёў, дзе сустракалася сялянскае жаданне атрымаць добры ўраджай і царкоўнае жадане асвятліць у чалавеку найлепшыя, выяўленыя ў працы, якасці. Яраслаў Брэн не дарма называў такую хаду асобным “вялікім святам” [6, с.14]. З ягонага ж апісанне магчыма ўбачыць, з якім моцным духоўным уздымам, з якой ўрачыстасцю адбывалася гэтая падзея [6, с.14-17]. У ёй і царкоўныя служкі, і просты народ былі надзвычайна адзінадушныя: апошнія таму, што яны ад нараджэнне мелі ў сабе натуральную патрэбу суадносіць абрадам з Боскай сфераю сваю працу - на гэтым была пабудаваная асноўная частка старажытнага сялянскага язычніцтва; а першыя былі рады таму, што, здаецца, здолелі знайсці з беларускімі сялянамі такі пункт дачыненняў, у якім ўласна сяляне былі духоўна зацікаўленыя, і яны здолелі накіраваць гэтую людскую энэргію да царкоўнае цэрымоніі і праз яе - да Бога, вырваўшы з навязяў магічнай забабоннасці.
Калі мы пяройдзем ад адзнакаў знешінх праяў царкоўнага культу “в міру” ды поглядаў на ўласна ўнутрыхрамавыя службы, дык мусім адразу ж адзначыць такую простую рэч, як любоў людзей да моцнага пафасу падзей. Чым больш збіралася на святочныя літургіі святароў, тым больш урачыстым лічылася ўласна свята, а прыхаджане доўгі час пасля свята лічылі, колькі ж было іх і хто менавіта ўдзельнічаў у крыжовай хадзе вакол царквы, хто менавіта казаў пропаведзь і г. д. [6, с.10]. І такі ж крытэрый існаваў і ў дачыненні да богаслужбовага Святога Пісання: “Тоўстае напрастольнае Евангелле ў параўнанні з Евангеллем малога фармату карыстаецца большай пашанай, і чым больш аб’ёмная кніга, тым яна цяжэйшая і больш сур’ёзная для чытання” [11, с.35].
Гэтае, аднак, не самыя важныя аспекты рэлігійнай свядомасці беларускіх сялян, для разумення якой мы мы зараз нарэшце разгледзім і ягоныя больш глыбокія праявы ў царкоўным жыцці. З чаго ж складвалася такое жыццё для кожнага чалавека асабіста? Найперш заўважна, што селянін вельмі і вельмі любіў пост - гэты іспыт для жаданняў плоці і перыяд высакароднага духоўнага напружання. Пастоў пільнаваліся нават бяз усялякіх адмысловых нагадваннеў з боку царквы, прычым сялянская традыцыя выпрацавала такую выдатную сыстэму выкананне гэтых мерапрыемстваў, што ёй захапляліся самі святары. Яраслаў Брэн пісаў, што пасты выконваліся “надзвычайна строга” і прыводзіў на карысць гэтага сведчанне аб тым, што шмат якія жанчыны ўвогуле (!) не прымалі ежу ў апошнія дні галоўнага для хрысціян Вялікага Посту [6, с.22]. Бязсумніву, гэта быў вельмі высокі ўчынак і дзеля веры, і дзеля павагі да ўсталяванага царкоўнага звычаю, і, канешне ж, тое нешта значыла ўласна для чалавека. У адчыненні да пастоў селянін, што вельмі важна, не адчуваў сябе ганарлівым “прыгнечаным пакутнікам” або крывадушным ханжой, які мэханічна выконваў знешнія патрабаванні. Селянін насамрэч перажываў пост і намагаўся выкнаць ягоную непасрэдную задачу - духоўна ды цялесна ўзвысіцца, ачысціўшыся ад шматлікіх грахоў абыдзеннага жыцця. Адказнасць і выканаўчасць у справе кожнага паста - Вялікага, Пятроўскага, Успенскага, Піліпаўскага - была такою, што калі хтосьці нават выпадкова ў посны дзень дакранаўся языком да чаго-небудзь скаромнага, дык такі чалавек з горыччу ўскрыкваў: “Саграшыў, Госпаду Богу, душу апаганіў!”. А дзе-нідзе, ізноў жа, асабліва жанчыны, нават адвольна накладалі пасты самі на сябе [7, с.501]. Мы не можам тут дакладна прывесці якую-небудзь матэрыяльную або проста па-абывацельску карысную прычыну, якімі прызвычаіліся тлумачыць шмат чаго ў рэлігійнай сферы ў наш час, якая б пераканаўча давяла нам гэтую сялянскую прыхільнасць. Аб ёй нам не паведамляе ніводная крыніца. Здаецца, належыць дапусціць адзінае ды самае відавочнае: што сяляне выконвалі пост дзеля ягонага самага непасрэднага прызначэння.
Тое ж самае датычыцца і іншых царкоўных таямніцтваў - споведзі ды прычасця. Іх сяляне, асабліва ў святочныя дні, уважалі за свой святарны абавязак [11, с.12]. Большасцю людзёў намагалася трапіць на таямніцтва ў кожны з чатырох асноўных хрысціянскіх пастоў, аднак былі вельмі рады, калі гэтае ўдавалася рабіць часцей - напрыклад, кожны месяц, як паведамляе Яраслаў Брэн [6, с.23]. такім чынам у вясоквым прыходзе вельмі рэдка сустракаліся людзі, якія на працягу года былі на споведзі толькі адзін раз (дарэчы, заўважым, што арыгіналаў, якія б зусім гэтага не рабілі, на вёсцы ў ХІХ ст. мы не знойдзем). Навогул жа царкоўная споведзь была вельмі важная для сялян і хаця, як заўсёды тое бывае, шмат хто намагаўся ператварыць яе ў месца для распавяданняў гісторый з асабістага жыцця, аднак галоўны сэнс ужё ж быў заключаны ў першасным прызначэнні - пакаянні перад тым, каго ўхвалялі словам перад пачаткам споведзі: “Слава Богу Ісусу Хрысту!” [6, с.23].
Важнасць жа прычасця магчыма праілюстраваць такім цікавым негатыўным прыкладам, які адкапаў у нейкага чарнакніжніка Адам Багдановіч. Забаўна, але здаралася, што тыя, хто ўяўляў сябе якім-небудзь жахлівым чараўніком, быў таксама нераўнадушны да царкоўных атрыбутаў, як і добрыя хрысціяне, што і дапамагае нам зараз выявіць агульнае значэнне гэтых прадметаў. Дык вось, паводле банальных правілаў маргінальных ініцыяцый, выключнае адрозненне якіх - вытанчана перверсіўнае абыходжанне са звычайнымі рэчамі, -- для таго, каб зрабіцца выключна змрочным чараўніком (не забыўшы, канешне, прадаць чорту сваю душу), трэба было расстраляць святое прычасце на крыжы [5, с.139-140]. Ці няпраўда, нават такі хваравіты душапрадаўца не будзе рабіць гэтае абы з чым. Таму нават гэты “расстрэльны” выпадак, пры ўсёй сваёй смехатворнай дурнаватасці, таксама кажа нам аб вялікім культавым значэнні гэтага таямніцтва.
Цяпер варта разгледзіць агульную малітоўную культуру беларускіх сялян, што побач з таямніцтвамі адыгрывала галоўную ролю ў стасунках з Богам, а паводле працягласці займала ў паўсядзённасці, зразумела, час значна большы. І тут таксама магчыма было толькі падзівіцца строгасці і выканаўчасці сялян у гэтай справе. Некаторыя людзі з глыбокай пашанай яшчэ перад тым, як зайсці ў храм (асабліва, калі ў ім была якая-небудзь знакамітая святыня) станавіліся на калені і гэтак адзін раз, ці нават тройчы, абыходзілі кругом. Потым, на ўваходзе, багамольцы клалі некалькі зямных паклонаў, а потым пачыналі чытаць малітвы [6, с.7-8] . Сяляне не надта разумелі іхні сэнс, што паказвае тое, як яны іх называлі - напрыклад, “Нацеря” ці “Ойченаша” [6, с.8] - але нават так у сваёй меры намагаліся аддаць ухвалу Богу. Сваю непісьменнасць яны намагаліся кампенсаваць адданасцю і дбайнасцю ў малітоўным чытанні, аб чым выдатна сведчыць хаця б тое, што на працягу дня (раніцай і ўвечары) людзі паслядоўна чыталі ажно восем розных малітваў [6, с.8]. Шэпт зваротаў да Бога сцішваўся ў храме толькі ў асабліва ўрачыстыя моманты службы, як тое, напрыклад, чытанне Евангелля. А ўласна службу сялянін відавочна перажываў усім сэрцам, з пашанаю прыхіляючы, дзе належыла, калені, а калі-некалі нават пускаючы ад эмацыйнага ўзрушанне душэўную слязу.
Зрэшты, не ўсё было так хораша на беларускай вёсцы. Сапраўды, больш аптымістычным даследчыкам беларусія сяляне маглі падацца ні кімсьці, а “людзьмі высокамаральнымі і глыбока рэлігійнымі” [6, с.24], але гэтае было надта цудоўна, каб апынуцца паўсюльнай праўдай. Мабыць і насамрэч у ХІХ стагоддзі ў грамадзтве пераважала здаровая тэндэнцыя быць цвёрдым і пільным у сваёй веры і неабыякавым у служэнні Богу, аднак з іншых крыніц ужо магчыма было пачуць галасы аб тым, што сярод людзёў з’явіліся парасткі разумовага пустазелля, якім у наступныя гады належыла заглушыць усё іншае. Вось што пісаў Уладзіслаў Сыракомля:
“І ўсё ж хрысціянаў як у глыбокай правінцыі, так і гарадоў трывожыць вялікая бяда нашага часу. Бяда гэтая - не бязбожнасць ці невер’е, але, можа, горш за тое - абыякавасць да веры, холад у сэрцах, а адсюль адсутнасць выратавальнага станоўчага ўплыву. які павінна аказваць рэлігія на грамадства”. І ў працяг гэтага: “Дзякуй Небу! Няма ў нас вялікіх злачынстваў, ёсць толькі большыя ці меншыя грахі, заганы, звязаныя з традыцыяй, са звычкамі. Мы ў іх застылі. А паколькі ў занадта будзёным стане духу прыходзім мы маліцца і спавядацца Богу, паколькі не ведаем моцных рэлігійных узрушэннеў, што ж растопіць той лёд у нашых сэрцах? Хто ж вызваліць нас ад маральнай стагнацыі? Хто абудзіць у нас вялікія хрысціянскія якасці?” [12, с.174-175] .
Апошнія рытарычныя пытанні сведчаць аб намеціўшайся прымітывізацыі рэлігійнай свядомасці людзей ды агульным духоўным упадку. Ужо у часы Сыракомлі веданне некаторымі сялянамі сваёй веры абмяжоўвалася толькі тым. што яны ўмелі памаліцца, але і нават малітва паступова губляла сваю важнасць [12, с.158]. Паколькі паводле традыцый краязнаўчага рамантызму ХІХ стагоддзя крытыкаваць просты народ магчыма было даволі абмяжавана, дык Сыракомля перанес адказнасць за ягоны стан на царкву: “Сярод духавенства правінцыі мы сустракаем добрыя сэрцы, светлыя галовы, але рэдка бачым пастара, які быў бы ў шчыльных духоўных сувязях са сваёй паствай” [12, с.174]. Нам жа здаецца, што рэч была яшчэ і ў іншым - уласна ў пастве. Мабыць у сваіх найлепшых праявах сяляне і маглі падавацца і “высокамаральнымі”, і “рэлігійнымі”, аднак у сутнасці іхнее жыццё было проста пранізанае хібамі. Нікуды не знікаў ад сялян іхні нізкі культурна-інтэлектуальны ўзровень, духоўная маргінальнасць, схільнасць да вузка-матэрыялістычнага бачання свету. Найперш жа вылучалася імкненне да перакладанне на іншых сваёй віны. У адной з народных казак добра бачна, як людзі намагаліся выдаць за ўласцівасць царквы ўласную мітуслівасць:
“Народ [у царкве] ціскаецца ўпярод, штурхаюць адзін аднаго, самі не моляцца і другім не даюць. Бабы сабраліся ў кутку і як тыя сарокі сакочуць.ю адна другую абгаварваюць, толькі сваркі заводзяць а іншыя дрэмлюць стоячы. Хлопцы з дзяўчатамі смяюцца. Папы бяруць на малебны гандлююцца, свянцонага свенцяць, мяркуюць, каб сабе больш адрэзаць...” [9, с.114].
Не дзіўна, што пры такім маларазумным бачанні “знізу”, здольна было скласціся ўражанне, “што ў царкве і спасёны саграшыць” [9, с.114]. Існаваў і яшчэ адзін варыянт сведчаннеў аб “непазбежным царкоўным саграшэнні” - зусім супрацлеглы, але такі ж прымхлівы: у святым месцы, быццам, “не цяжка не грашыць, бо там усё кругом святое...” [9, с.398]. І ў адным варыянце, і ў другім, мы бачым, ізноў жа, павярхнёвае ўспрыманне атрыбутаў прадмета (часьцяком даволі пабочных) за ягоную сутнасць. Такі падыход быў здольны даваць абсалютна розныя высновы, аднак старана абыходзіў галоўнае. У народных апавяданнех такога кшталту мы нідзе не знойдзем прызнанне таго, што не месца робіць чалавека “святым” альбо “грэшным”, а гэтае ў тым месцы можа рабіць і сам чалавек. Відаць, такім чынам гарантавана здымалася з сябе любая адказнасць.
І канешне ж, сяляне не былі б самі сабою, калі б не ўпікнулі на гэты раз ужо царкву ў цягненні з іх грошай ці нейкага іншага дабра.
“Маркаўцы забыліся аб мёдавай даніне скітаўскаму манастыру і узгадалі аб ёй толькі тады, калі пабудова царквы ўжо была скончаная. Спалохаўшыся, што прый дзецца плаціць папу і па другому пуду тукаўшчыны, парашылі не хадзіць у царкву. Поп абклаў іх мядоваю данінай за самапраўе.
-- Хто не ходзіць у царкву, плаці тукаўшчыну.
Тады маркаўцы парашылі хадзіць у царкву.
А каб не спазніцца да службы і не заплаціць тукаўшчыны сталі высылаць дзяцей слухаць звон. Дзеці, пачуўшы звон, хутка ўбягалі ў хату і крычалі:
-- Тата, хутчэй ідзі, а то ўжо тое раве, што два пуды мёду бярэ!” [3, c.56].
Між іншым, дзеткі толькі ў крыху спрошчанай форме выказвалі погляды сваіх бацькоў, у свядомасці якіх царква была толькі чымсьці, што “бярэ два пуды мёду”.
Даследуючы рэлігійны светапогляд беларускіх сялян ХІХ ст., тую ягоную частку, якая тычыцца царкоўнага культу, мы можам адзначыць, што ў цэлым інстытут царквы ўспрымаўся на вёсцы станоўча, прычым, відаць, не толькі з-за прысвечанасці Богу, але і ўласна па сябе - з-за сваёй унутранай прыгажосці ды навогул выдатнага задавальненне ім патрэбаў душы, што, як вядома паводле Дастаеўскага, “заўсёды шукае, каму паслужыць”. Храм і сфармаваная вакол яго культура была не толькі месцам праявы Боскае волі, але і прасторай, дзе сам чалавек мог рэалізаваць свае здольнасці да шчырага служэння. Абавязкі, якія чакалі чалавека на гэтым шляху былі не вельмі лёгкімі, і негледзячы на гэтае, сялянін выконваў іх з добрым сумленнем, якому магчыма толькі пазайздросціць.
Абрадавае жыццё ў царкве вельмі падабалася сяляніну. Ён быў здольны там ня толькі памаліцца ды ўзяць удзел у Таямніцтвах, але і папросту пабыць з сям’ёю, сваякамі ды аднавяскоўцамі. Пры ўсім гэтым людзі, канешне ж, шанавалі кожную містычную рысу ў сваёй царкве і дзе-нідзе нават перабольшвалі ў гэтым. Сяляне клікалі царкву ў сваё жыццё і яна асцярожна вырашала, дзе пайсці ім насустрач. Увогуле ж, сяляне былі гатовыя аддаць царкве нават і ўсю душу... калі б толькі душа сапраўды была важнаю ў іхнім жыцці. Не, яна сапраўды каштавала вельмі дорага, аднак часьцяком разменьвалася і на “два пуды мёду” [3, c.56], і на лёгкую хатнюю “праведнасць” [9, с.113-114]. Хаця і пры гэтым суадноснасць царквы з Богам, той досвед стасункаў з ім, які селянін там атрымоўваў, былі галоўнымі.
-------------------------------------------------------------
Жыццё беларускіх сялян у ХІХ ст. было паўсюльна пранізанае абрадамі, якімі яны абкружалі кожнае значнае сваё дзеянне. Відавочна, што пры такім найвялікшым месца, якое сяляне адводзілі Богу як факту быцця, мусіў сфармавацца і вялікі комплекс абрадавага рэлігійнага жыцця.
Ад продкаў беларусам засталося шмат каляндарных ды сацыяльных абрадаў і святаў, аднак яны наўрад ці неяк суадносіліся з вымярэннем боскага, хутчэй пэўным чынам пазначалі этапы побытавага сялянскага жыцця на працягу года. Да таго ж гэтыя абрады і святы, зразумела ж, не былі прадстаўлены адмысловым культавым інстытутам і былі, так бы мовіць, самадзейнасцю насельніцтва на аснове старажытнай традыцыі. Зусім інакш справы ішлі ў хрысціянскай царкве, якая і ў гэтай сфэры з’яўлялася ў ХІХ ст. відавочным лідарам. Гэтак жа, як хрысціянства пераўтварала “тэалагічныя” погляды сялян, іхняе абрадавае жыццё ўсё больш стасавалася з царквою, дзе людзі праз богаслужэнні маглі знаходзіць непасрэдны малітоўны шлях да Бога. Гэтае не заставалася па-за ўвагаю этнографаў, якія вывучалі беларускі побыт. Напрыклад, Еўдакім Раманаў адзначаў, што “беларускі селянін вельмі рэлігійны і любіць царкоўныя, асабліва ўрачыстыя, богаслужэнні” [11, с.33], а магілёўскі гэнэрал-губэрнатар А. Дэмбавецкі ставіць слынную сялянскую рэлігійнасць на першае месца сярод добрых якасцяў насельніцтва на падначаленых яму землях і піша: “Сяляне вельмі набожныя; моцна трымаюцца праваслаўнае веры і намагаюцца дбайна выконваць абрады, якія вызначаныя ўставамі” [7, с.500]. Прычым памыліцца той, хто ў апошніх словах убачыць, згодна дзіўнага сучаснага пункту гледжанне, што царкоўнае жыццё з’ўлялася для людзёў нейкай навязанай павіннасцю. Якраз наадварот, тут чалавека заўсёды чакалі элемэнты свята, асабістай творчасці і прыемнай ды адказнай духоўнай працы. Нават знешне паход у царкву ў недзельны дзень, або ў дзень свята быў для селяніна нагодаю выйсці ў свет з усёй сям’ёю ды апрануць сваё найлепшае адзенне [1, с.240-241]. Святары Ў ХІХ ст. з цікавасцю адзначалі, што ў святочны дзень у прыходзкай царкве з радасцю сустракаюцца сваякі, а моладзь знаёміцца адзін з адным, нават прыглядаючы сабе шлюбную пару [6, с.7]. Здаецца, што і не трэба казаць пра такі вядомы факт, што паблізу храмаў у святы часьцяком знаходзіўся адмысловы кірмаш, што вабіла нават і тых, хто зважаў такі дзень як нагоду зайсці ў карчму. Кірмашы былі прымеркаваныя на Беларусі да ўсіх вялікіх і прастольных святаў [4, c.329]. Гэтае яшчэ, зразумела, не тое, што магчыма цалкам прызнаць рэлігійнасцю, аднак жа такія рэчы былі досыць прыемным жыццёвым дапаўненнем, якое пакідала ў памяці людзёў прыемныя асацыяцыі аб наведванні царквы. Такім чынам камунікацыя паміж гандлярамі (якія, дарэчы, у пераважнай большасці з’яўляліся юдэямі, аднак жа гандлявалі з хрысціянамі), мястэчкамі і вёскамі ды проста сваякамі адбываліся вакол цэнтральнай постаці царквы.
Царкоўныя цэрымоніі суправаджалі сялян і на самых галоўных падзеях асабістага жыцця. нованароджаны атрымліваў імя і прысвячэнне ў грамаду на таямніцтве хрышчэння, маладым ствараў сям’ю на таямніцтве вянчання і старым пад адпяванне адыходзіў на той свет. Кожны з пералічаных абрадаў (хрэсьбінны, вясельны, пахавальны), вядома ж, меў яшчэ і прыдуманае самім народам аздабленне, у якім прасочваліся містычныя, але не больш як забабонныя рысы, аднак яно ўжо мела пабочнае значэнне перад асноўнай цэрымоніяй у царкве. Пры гэтым трэба адзначыць, што народ і туды спрабаваў уцягнуць узгаданыя забабоны, якія, дарэчы, нават з цяжкасцю магчыма назваць язычніцкімі: напрыклад, на вянчанні пад халсціну, на якой стаялі маладыя, падкладвалі грошы; ну і, канешне ж, людзям цяжка было ўстрымацца ад відавочнай спакусы паваражыць на свечках [7, с.488].
Уласна царкоўны сэнс таямніцтваў - гэта прадстаўленне чалавека Богу, асвятленне Боскаю воляй чалавечага жыцця. Сяляне ж не былі такімі далёкабачнымі (дакладней, не ўсе з іх былі такімі), і часьцяком не заўсёды ўзгадвалі тут Бога, але казалі: “поп даў імя” [8, с.197], альбо “поп злучыў” (аб вянчанні) [8, с.200]. Людзі не заўсёды асэнсоўвалі метафізічнае значэнне службаў, але тым большая ўвага надавалася з-за гэтага адпаведным знешнім элементам. Апошнія былі ў свядомасці сялян досыць спрымітызаваныя, аднак жа карысталіся вялікаю павагаю. У звычай, напрыклад, трывала ўвайшла малітва перад тым, каб сесці за стол, а таксама пасля ежы і жагнанне перад працаю на полі [7, с.501]. Магчыма дапусціць, што такім чынам сяляне сапраўды жадалі атрымаць Боскае бласлаўленне на сваю справу, хаця тут, хутчэй за ўсё, існавала звычайнае мэханічнае дзеянне “на шчасце”. Аднак ужо тое, што гэтыя дзеянні мелі сваёю крыніцаю царкоўную культуру, сведчыць аб вялікім значэнні апошняй у жыцці людзей.
Да падобных жа напаўзабабонаў у сялянскім царкоўным жыцці магчыма аднесці адносіны да асвечаных прадметаў -- сабраных траваў, прадуктаў і асабліва свечак. Нават у наш час царква прыкладае немала намаганняў, каб выдаліць з думак простага народу непатрэбны матэрыялізм і давесці, што свечка сама па сабе не з’яўляецца крыніцаю сілы, якая ратуе ад хваробаў, грому і пажараў, а тым больш такое даводзілася рабіць у ХІХ ст., калі гэтыя ўяўлені квітнелі паўсюльна [2, с. 456-457]. Цікава адзначыць, што нават калі свечка ставілася ў царкве і шчыра прысвячалася аднаму Богу, дык мэтад, якім гэта рабілася, усё роўна заставаўся ў кайданах прадметнасці: сяляне лічылі, што да Бога даходзіць дым ад свечак [11, с.35]. Тым не менш, нават такія рэчы сведчаць, што царква ў вачох людзёў была месцам, дзе адмысловыя прадметы маглі набываць асаблівы сакральны і нават магічны статус.
Храмы ды святыя Боскія месцы (якія народ клікаў “прошчамі”), таксама мелі всаё прадметнае шанаванне. “народ любіць хадзіць на суседнія храмавыя всяты, прошчы, асабліва ў тыя цэрквы, дзе абразы шануюцца як цудатворныя” - адзначае Еўдакім Раманаў [11, с.35]. Сярод такіх месцаў этнограф адзначае, напрыклад, славутыя Жыровічы, або Боркі, куды і сённе з радасцю едуць паломнікі. Аднак жа аўтары шматтомніку “Беларусы”, відаць, паводле рэцыдываў марксісцкай мэтадалогіі, бачаць тут адшуканыя імі ж нейкія гандлёвыя адносіны ды пішуць, што “падобныя паломніцтвы мелі характар не толькі рэлігійнай цэрымоніі, але і “індульгенцыйнага сходу” (сходу, у час якога ўдзельникам адпускаюцца грахі)” [4, с.325]. Выглядае пераканаўча, асабліва для тых, хто не верыць у чалавечую шчырасць і бяскарыслівасць і думае, што нават радасць мусіць быць выгаднай. Мы не будзем адмаўляць гэтую вэрсію - здаровы глузд падказвае, што бываюць і такія недбрасумленныя людзі, -- аднак нішто не перашкаджае нам выказаць і іншае дапушчэнне: напрыклад, што, зусім наадварот, адпушчэнне грахоў было прымеркавана да гэтых вялікіх і ўрачыстых паломніцтваў, каб дадаць ім яшчэ большую важнасць. Прынамсі, мы ведаем выпадкі, калі любоў народа да хаджэння на святыя месцы не абмяжоўвалася атрыманнем відавочнае карысці - яна існавала і там, дзе ўзгаданага інстытуту “індульгенцыйных сходаў” не было, і нават там, дзе ўласна прошчы былі досыць сумніўныя [10, с.239-240]. Цікава, што ў святыя месцы сяляне неслі з сабою вельмі каштоўныя для іх саміх ахвяраванні: паводле Еўдакіма Раманава, гэта было сала, хатнея жывёла і птушка, свежаніна, хлеб, лён, халсціна, воск, хусткі, пярсцёнкі, грошы [11, с.35]. А паводле Аляксандра Сержпутоўскага гэтых ахвяраванняў было так шмат, што “ і на воз не збярэш” (Дарэчы, і людзей там было, паводле трапнага выразу, “як вада плыве”) [10, с.240]. У гэтым магчыма ўбачыць і рэшткі язычніцкай свядомасці (ахвярапрынашэнні), і ўзгаданае торжышча за грахі, аднак нас у дадзеным выпадку цікавіць іншае: нават калі дапусціць, што людзі гэтак гандляваліся за слыннае адпушчэнне, дык той кошт, які яны за яго давалі, прынамсі, красамоўна ілюструе, што значыла для сялян гэтае духоўнае паняцце.
Будынак храму сам па сабе быў абкружаны рознымі цікавымі паданнямі, ён выступаў своеасаблівым індыкатарам стасункаў паміж чалавекам і Богам. Гаворка ідзе, найперш, пра вядомыя легенды аб храмах, якія правальваліся пад зямлю. Рэч у тым, што такая экстрэмальная сытуацыя ўзнікала ў сялянскіх апавяданнех як водгук на злы і цяжкі нярвовы чалавечы праклён, а часам і наўпрост як Боскае пакаранне за людскія грахі [2, с.535-536]. Храм быў прадметам, дзе непасрэдна праяўлялася Боская воля, прычым не толькі пакаральная, але і цудатворная, як тое адзначаецца, напрыклад у замовах (не вельмі, канешне ж, хрысціянскі жанр, але...):
У цёмным лесе стаіць гара высокая, там растуць дубы вячыстыя, там стаіць царква свянцоная, там бяжыць вада цудоўная... [5, с.41]
У царкоўным жыцці беларускіх сялян немагчыма абмінуць і такое мерапрыемства, як царкоўныя крыжовыя хады. Яны адбываліся пасля святочнае літургіі з крыжам і харугвамі і заўсёды праходзілі вельмі ўрачыста і ўзнёсла. асаблівым шанаваннем карысталася хада, якая адбывалася вакол палёў, дзе сустракалася сялянскае жаданне атрымаць добры ўраджай і царкоўнае жадане асвятліць у чалавеку найлепшыя, выяўленыя ў працы, якасці. Яраслаў Брэн не дарма называў такую хаду асобным “вялікім святам” [6, с.14]. З ягонага ж апісанне магчыма ўбачыць, з якім моцным духоўным уздымам, з якой ўрачыстасцю адбывалася гэтая падзея [6, с.14-17]. У ёй і царкоўныя служкі, і просты народ былі надзвычайна адзінадушныя: апошнія таму, што яны ад нараджэнне мелі ў сабе натуральную патрэбу суадносіць абрадам з Боскай сфераю сваю працу - на гэтым была пабудаваная асноўная частка старажытнага сялянскага язычніцтва; а першыя былі рады таму, што, здаецца, здолелі знайсці з беларускімі сялянамі такі пункт дачыненняў, у якім ўласна сяляне былі духоўна зацікаўленыя, і яны здолелі накіраваць гэтую людскую энэргію да царкоўнае цэрымоніі і праз яе - да Бога, вырваўшы з навязяў магічнай забабоннасці.
Калі мы пяройдзем ад адзнакаў знешінх праяў царкоўнага культу “в міру” ды поглядаў на ўласна ўнутрыхрамавыя службы, дык мусім адразу ж адзначыць такую простую рэч, як любоў людзей да моцнага пафасу падзей. Чым больш збіралася на святочныя літургіі святароў, тым больш урачыстым лічылася ўласна свята, а прыхаджане доўгі час пасля свята лічылі, колькі ж было іх і хто менавіта ўдзельнічаў у крыжовай хадзе вакол царквы, хто менавіта казаў пропаведзь і г. д. [6, с.10]. І такі ж крытэрый існаваў і ў дачыненні да богаслужбовага Святога Пісання: “Тоўстае напрастольнае Евангелле ў параўнанні з Евангеллем малога фармату карыстаецца большай пашанай, і чым больш аб’ёмная кніга, тым яна цяжэйшая і больш сур’ёзная для чытання” [11, с.35].
Гэтае, аднак, не самыя важныя аспекты рэлігійнай свядомасці беларускіх сялян, для разумення якой мы мы зараз нарэшце разгледзім і ягоныя больш глыбокія праявы ў царкоўным жыцці. З чаго ж складвалася такое жыццё для кожнага чалавека асабіста? Найперш заўважна, што селянін вельмі і вельмі любіў пост - гэты іспыт для жаданняў плоці і перыяд высакароднага духоўнага напружання. Пастоў пільнаваліся нават бяз усялякіх адмысловых нагадваннеў з боку царквы, прычым сялянская традыцыя выпрацавала такую выдатную сыстэму выкананне гэтых мерапрыемстваў, што ёй захапляліся самі святары. Яраслаў Брэн пісаў, што пасты выконваліся “надзвычайна строга” і прыводзіў на карысць гэтага сведчанне аб тым, што шмат якія жанчыны ўвогуле (!) не прымалі ежу ў апошнія дні галоўнага для хрысціян Вялікага Посту [6, с.22]. Бязсумніву, гэта быў вельмі высокі ўчынак і дзеля веры, і дзеля павагі да ўсталяванага царкоўнага звычаю, і, канешне ж, тое нешта значыла ўласна для чалавека. У адчыненні да пастоў селянін, што вельмі важна, не адчуваў сябе ганарлівым “прыгнечаным пакутнікам” або крывадушным ханжой, які мэханічна выконваў знешнія патрабаванні. Селянін насамрэч перажываў пост і намагаўся выкнаць ягоную непасрэдную задачу - духоўна ды цялесна ўзвысіцца, ачысціўшыся ад шматлікіх грахоў абыдзеннага жыцця. Адказнасць і выканаўчасць у справе кожнага паста - Вялікага, Пятроўскага, Успенскага, Піліпаўскага - была такою, што калі хтосьці нават выпадкова ў посны дзень дакранаўся языком да чаго-небудзь скаромнага, дык такі чалавек з горыччу ўскрыкваў: “Саграшыў, Госпаду Богу, душу апаганіў!”. А дзе-нідзе, ізноў жа, асабліва жанчыны, нават адвольна накладалі пасты самі на сябе [7, с.501]. Мы не можам тут дакладна прывесці якую-небудзь матэрыяльную або проста па-абывацельску карысную прычыну, якімі прызвычаіліся тлумачыць шмат чаго ў рэлігійнай сферы ў наш час, якая б пераканаўча давяла нам гэтую сялянскую прыхільнасць. Аб ёй нам не паведамляе ніводная крыніца. Здаецца, належыць дапусціць адзінае ды самае відавочнае: што сяляне выконвалі пост дзеля ягонага самага непасрэднага прызначэння.
Тое ж самае датычыцца і іншых царкоўных таямніцтваў - споведзі ды прычасця. Іх сяляне, асабліва ў святочныя дні, уважалі за свой святарны абавязак [11, с.12]. Большасцю людзёў намагалася трапіць на таямніцтва ў кожны з чатырох асноўных хрысціянскіх пастоў, аднак былі вельмі рады, калі гэтае ўдавалася рабіць часцей - напрыклад, кожны месяц, як паведамляе Яраслаў Брэн [6, с.23]. такім чынам у вясоквым прыходзе вельмі рэдка сустракаліся людзі, якія на працягу года былі на споведзі толькі адзін раз (дарэчы, заўважым, што арыгіналаў, якія б зусім гэтага не рабілі, на вёсцы ў ХІХ ст. мы не знойдзем). Навогул жа царкоўная споведзь была вельмі важная для сялян і хаця, як заўсёды тое бывае, шмат хто намагаўся ператварыць яе ў месца для распавяданняў гісторый з асабістага жыцця, аднак галоўны сэнс ужё ж быў заключаны ў першасным прызначэнні - пакаянні перад тым, каго ўхвалялі словам перад пачаткам споведзі: “Слава Богу Ісусу Хрысту!” [6, с.23].
Важнасць жа прычасця магчыма праілюстраваць такім цікавым негатыўным прыкладам, які адкапаў у нейкага чарнакніжніка Адам Багдановіч. Забаўна, але здаралася, што тыя, хто ўяўляў сябе якім-небудзь жахлівым чараўніком, быў таксама нераўнадушны да царкоўных атрыбутаў, як і добрыя хрысціяне, што і дапамагае нам зараз выявіць агульнае значэнне гэтых прадметаў. Дык вось, паводле банальных правілаў маргінальных ініцыяцый, выключнае адрозненне якіх - вытанчана перверсіўнае абыходжанне са звычайнымі рэчамі, -- для таго, каб зрабіцца выключна змрочным чараўніком (не забыўшы, канешне, прадаць чорту сваю душу), трэба было расстраляць святое прычасце на крыжы [5, с.139-140]. Ці няпраўда, нават такі хваравіты душапрадаўца не будзе рабіць гэтае абы з чым. Таму нават гэты “расстрэльны” выпадак, пры ўсёй сваёй смехатворнай дурнаватасці, таксама кажа нам аб вялікім культавым значэнні гэтага таямніцтва.
Цяпер варта разгледзіць агульную малітоўную культуру беларускіх сялян, што побач з таямніцтвамі адыгрывала галоўную ролю ў стасунках з Богам, а паводле працягласці займала ў паўсядзённасці, зразумела, час значна большы. І тут таксама магчыма было толькі падзівіцца строгасці і выканаўчасці сялян у гэтай справе. Некаторыя людзі з глыбокай пашанай яшчэ перад тым, як зайсці ў храм (асабліва, калі ў ім была якая-небудзь знакамітая святыня) станавіліся на калені і гэтак адзін раз, ці нават тройчы, абыходзілі кругом. Потым, на ўваходзе, багамольцы клалі некалькі зямных паклонаў, а потым пачыналі чытаць малітвы [6, с.7-8] . Сяляне не надта разумелі іхні сэнс, што паказвае тое, як яны іх называлі - напрыклад, “Нацеря” ці “Ойченаша” [6, с.8] - але нават так у сваёй меры намагаліся аддаць ухвалу Богу. Сваю непісьменнасць яны намагаліся кампенсаваць адданасцю і дбайнасцю ў малітоўным чытанні, аб чым выдатна сведчыць хаця б тое, што на працягу дня (раніцай і ўвечары) людзі паслядоўна чыталі ажно восем розных малітваў [6, с.8]. Шэпт зваротаў да Бога сцішваўся ў храме толькі ў асабліва ўрачыстыя моманты службы, як тое, напрыклад, чытанне Евангелля. А ўласна службу сялянін відавочна перажываў усім сэрцам, з пашанаю прыхіляючы, дзе належыла, калені, а калі-некалі нават пускаючы ад эмацыйнага ўзрушанне душэўную слязу.
Зрэшты, не ўсё было так хораша на беларускай вёсцы. Сапраўды, больш аптымістычным даследчыкам беларусія сяляне маглі падацца ні кімсьці, а “людзьмі высокамаральнымі і глыбока рэлігійнымі” [6, с.24], але гэтае было надта цудоўна, каб апынуцца паўсюльнай праўдай. Мабыць і насамрэч у ХІХ стагоддзі ў грамадзтве пераважала здаровая тэндэнцыя быць цвёрдым і пільным у сваёй веры і неабыякавым у служэнні Богу, аднак з іншых крыніц ужо магчыма было пачуць галасы аб тым, што сярод людзёў з’явіліся парасткі разумовага пустазелля, якім у наступныя гады належыла заглушыць усё іншае. Вось што пісаў Уладзіслаў Сыракомля:
“І ўсё ж хрысціянаў як у глыбокай правінцыі, так і гарадоў трывожыць вялікая бяда нашага часу. Бяда гэтая - не бязбожнасць ці невер’е, але, можа, горш за тое - абыякавасць да веры, холад у сэрцах, а адсюль адсутнасць выратавальнага станоўчага ўплыву. які павінна аказваць рэлігія на грамадства”. І ў працяг гэтага: “Дзякуй Небу! Няма ў нас вялікіх злачынстваў, ёсць толькі большыя ці меншыя грахі, заганы, звязаныя з традыцыяй, са звычкамі. Мы ў іх застылі. А паколькі ў занадта будзёным стане духу прыходзім мы маліцца і спавядацца Богу, паколькі не ведаем моцных рэлігійных узрушэннеў, што ж растопіць той лёд у нашых сэрцах? Хто ж вызваліць нас ад маральнай стагнацыі? Хто абудзіць у нас вялікія хрысціянскія якасці?” [12, с.174-175] .
Апошнія рытарычныя пытанні сведчаць аб намеціўшайся прымітывізацыі рэлігійнай свядомасці людзей ды агульным духоўным упадку. Ужо у часы Сыракомлі веданне некаторымі сялянамі сваёй веры абмяжоўвалася толькі тым. што яны ўмелі памаліцца, але і нават малітва паступова губляла сваю важнасць [12, с.158]. Паколькі паводле традыцый краязнаўчага рамантызму ХІХ стагоддзя крытыкаваць просты народ магчыма было даволі абмяжавана, дык Сыракомля перанес адказнасць за ягоны стан на царкву: “Сярод духавенства правінцыі мы сустракаем добрыя сэрцы, светлыя галовы, але рэдка бачым пастара, які быў бы ў шчыльных духоўных сувязях са сваёй паствай” [12, с.174]. Нам жа здаецца, што рэч была яшчэ і ў іншым - уласна ў пастве. Мабыць у сваіх найлепшых праявах сяляне і маглі падавацца і “высокамаральнымі”, і “рэлігійнымі”, аднак у сутнасці іхнее жыццё было проста пранізанае хібамі. Нікуды не знікаў ад сялян іхні нізкі культурна-інтэлектуальны ўзровень, духоўная маргінальнасць, схільнасць да вузка-матэрыялістычнага бачання свету. Найперш жа вылучалася імкненне да перакладанне на іншых сваёй віны. У адной з народных казак добра бачна, як людзі намагаліся выдаць за ўласцівасць царквы ўласную мітуслівасць:
“Народ [у царкве] ціскаецца ўпярод, штурхаюць адзін аднаго, самі не моляцца і другім не даюць. Бабы сабраліся ў кутку і як тыя сарокі сакочуць.ю адна другую абгаварваюць, толькі сваркі заводзяць а іншыя дрэмлюць стоячы. Хлопцы з дзяўчатамі смяюцца. Папы бяруць на малебны гандлююцца, свянцонага свенцяць, мяркуюць, каб сабе больш адрэзаць...” [9, с.114].
Не дзіўна, што пры такім маларазумным бачанні “знізу”, здольна было скласціся ўражанне, “што ў царкве і спасёны саграшыць” [9, с.114]. Існаваў і яшчэ адзін варыянт сведчаннеў аб “непазбежным царкоўным саграшэнні” - зусім супрацлеглы, але такі ж прымхлівы: у святым месцы, быццам, “не цяжка не грашыць, бо там усё кругом святое...” [9, с.398]. І ў адным варыянце, і ў другім, мы бачым, ізноў жа, павярхнёвае ўспрыманне атрыбутаў прадмета (часьцяком даволі пабочных) за ягоную сутнасць. Такі падыход быў здольны даваць абсалютна розныя высновы, аднак старана абыходзіў галоўнае. У народных апавяданнех такога кшталту мы нідзе не знойдзем прызнанне таго, што не месца робіць чалавека “святым” альбо “грэшным”, а гэтае ў тым месцы можа рабіць і сам чалавек. Відаць, такім чынам гарантавана здымалася з сябе любая адказнасць.
І канешне ж, сяляне не былі б самі сабою, калі б не ўпікнулі на гэты раз ужо царкву ў цягненні з іх грошай ці нейкага іншага дабра.
“Маркаўцы забыліся аб мёдавай даніне скітаўскаму манастыру і узгадалі аб ёй толькі тады, калі пабудова царквы ўжо была скончаная. Спалохаўшыся, што прый дзецца плаціць папу і па другому пуду тукаўшчыны, парашылі не хадзіць у царкву. Поп абклаў іх мядоваю данінай за самапраўе.
-- Хто не ходзіць у царкву, плаці тукаўшчыну.
Тады маркаўцы парашылі хадзіць у царкву.
А каб не спазніцца да службы і не заплаціць тукаўшчыны сталі высылаць дзяцей слухаць звон. Дзеці, пачуўшы звон, хутка ўбягалі ў хату і крычалі:
-- Тата, хутчэй ідзі, а то ўжо тое раве, што два пуды мёду бярэ!” [3, c.56].
Між іншым, дзеткі толькі ў крыху спрошчанай форме выказвалі погляды сваіх бацькоў, у свядомасці якіх царква была толькі чымсьці, што “бярэ два пуды мёду”.
Даследуючы рэлігійны светапогляд беларускіх сялян ХІХ ст., тую ягоную частку, якая тычыцца царкоўнага культу, мы можам адзначыць, што ў цэлым інстытут царквы ўспрымаўся на вёсцы станоўча, прычым, відаць, не толькі з-за прысвечанасці Богу, але і ўласна па сябе - з-за сваёй унутранай прыгажосці ды навогул выдатнага задавальненне ім патрэбаў душы, што, як вядома паводле Дастаеўскага, “заўсёды шукае, каму паслужыць”. Храм і сфармаваная вакол яго культура была не толькі месцам праявы Боскае волі, але і прасторай, дзе сам чалавек мог рэалізаваць свае здольнасці да шчырага служэння. Абавязкі, якія чакалі чалавека на гэтым шляху былі не вельмі лёгкімі, і негледзячы на гэтае, сялянін выконваў іх з добрым сумленнем, якому магчыма толькі пазайздросціць.
Абрадавае жыццё ў царкве вельмі падабалася сяляніну. Ён быў здольны там ня толькі памаліцца ды ўзяць удзел у Таямніцтвах, але і папросту пабыць з сям’ёю, сваякамі ды аднавяскоўцамі. Пры ўсім гэтым людзі, канешне ж, шанавалі кожную містычную рысу ў сваёй царкве і дзе-нідзе нават перабольшвалі ў гэтым. Сяляне клікалі царкву ў сваё жыццё і яна асцярожна вырашала, дзе пайсці ім насустрач. Увогуле ж, сяляне былі гатовыя аддаць царкве нават і ўсю душу... калі б толькі душа сапраўды была важнаю ў іхнім жыцці. Не, яна сапраўды каштавала вельмі дорага, аднак часьцяком разменьвалася і на “два пуды мёду” [3, c.56], і на лёгкую хатнюю “праведнасць” [9, с.113-114]. Хаця і пры гэтым суадноснасць царквы з Богам, той досвед стасункаў з ім, які селянін там атрымоўваў, былі галоўнымі.