Вобраз Бога ў свядомасці беларускіх сялян ХІХ ст. Ч.2.
Паступова ў нашым разглядзе рэлігійнай свядомасці беларускіх сялян магчыма перайсці з сфераў касмічных і глабальных на лакальны сацыяльны ўзровень чалавечага быцця. Тут Бог выступае як усталявальнік спрадвечнага парадку-звычаю, паводле якога жыло сялянскае грамадства: “Звычай устанавіў Бог; вось затым і трэба трымацца звычаю, калі хочаш, каб Бог не пакараў” [7, с.121]. Вядома, што жыццё беларускай вёскі да некаторых падзеяў першай паловы ХХ стагоддзя было строга ўладкаваным нават ва ўмовах, калі “да Бога” было высока, а “да пана” было далёка (г.зн., калі беларуская вёска знаходзілася досыць далёка ад афіцыйных установаў правапарадку). Тэрытарыяльная, сацыяльная і інтэлектуальная ізаляцыя вяла да закасцянеласці звычаю і замыкання ў самім сабе. У такіх умовах надзвычайна актуалізуецца ўяўленне аб Богу як аб усё тым жа “законніку” (вядома, з зацемкай аб тым, што вышэй цытавалі мы з кнігі Часлава Пяткевіча), які меў у дачыненні да людзей найвялікшыя магчымасці і паўнамоцтвы. Для захавання традыцыі патрэбна яе звышабгрунтаванасць, якую сяляне знаходзілі ў ейным боскім усталяванні. Разважанні сялян на гэты конт былі звычайнымі для неафобіі, якая неадступна суправаджае вышэйпазначаны лад грамадства [13, с.18]: “Як людзі трымаліся звычаю, дык ці добра, ці кепска, а ўсё ж ткі пражылі свой век, напладзілі ды выгадавалі дзяцей і далі ўсім спосаб, а мы, як павялі новы абык, дык яшчэ Бог святы ведае, як пражывем свой век, калі Бог прадоўжыць” [7, с.121].
Калі працягваць нашыя паралелі з традыцыйным светам ва ўспрыняцці Бога, нямагчыма не ўзгадаць, якія навогул каштоўнасці зваходзяць у лік вышэйузгаданага Боскага звычаю. Паводле паведамленняў Часлава Пяткевіча, да іх адносяцца такія добрыя і звычайныя рэчы: ураджай на полі, у лесе, на лугах і спрыяльнае надвор’е падчас збору ўраджаю, а таксама здароўе ў сям’і і між свойскай жывёлы [3, с.403]. Гэта зусім тыповыя рэчы для ўсіх традыцыйных грамадстваў адзнакі боскае прысутнасці ў жыцці чалавека.
Звычай гасціннасці таксама быў вядомы ва ўсім старажытным свеце, і ў беларусаў ён быў асвечаны боскай прысутнасцю. “Госць у дом - Бог у дом” - казалі нашыя сяляне [9, с. 141]. І гэта быў не проста мастакі выраз. У народных традыцыях Бог насамрэч ўвасабляўся ў бедных вандроўнікаў і “выпрабоўваў” такім чынам якасці людзей. Дбанне адно аб сваім камфорце, знявага госця адмовай былі ў паданнях падставаю для вельмі сур’ёзнага пакарання ад Бога. насупраць, той, хто, не зважаючы на ўласныя нязручнасці, клапаціўся аб госцю, якім станавіўся на пэўны час сам Бог, станавіўся вартым вышэйшае ласкі і падзякі [2, с. 398-399]. Часлаў Пяткевіч адзначае, што “у легендах Бог заўсёды выступае як дзед, жабрак (вандроўны - зац. аўт.), і толькі пасля яго адыходу людзі здагадваюцца, хто быў гэты вандроўнік, калі на наведанага сыдзе ласка ці абрынецца кара. Тады кажуць: Гэта быў сам Бог” [3, с.399].
Дарэчы, магчыма ўбачыць, што Бог у вачах сялян быў здольны зусім не толькі на пакаранне. Людзі распавядалі гісторыі аб няўмольнасці кары за благі ўчынак, аднак пры ўсім гэтым заўважалі, што “Бог накажа і Бог памілуе” [3, с.403]. Гэта не дзіўна, бо ў ХІХ стагоддзі вобраз вярхоўнага боства ўсё ж мусіў стацца нейкім адрозным ад пагрозлівага Грымотніка - вяршыцеля лёсаў язычніцкіх часоў. Эвалюцыя рэлігійных поглядаў, вынік якой мы можам назіраць у ХІХ ст., была накіраваная на змяшчэнне акцэнтаў ва ўспрыманні Бога з заўзятай ваяўнічасці да справядлівай літасці. Менавіта з-за гэтага асобы, якія паводле звычаю старажытнасці, былі зусім сацыяльна безабаронныя - напрыклад, удовы ці сіроты - ужо карысталіся пэўнаю павагай. Яны набылі асаблівага заступніка, аб чым выдатна сведчыць наступная прыказка: “Над сіратою - Бог з калітою” [3, с.405].
Набылі асаблівы статус перад асбай Нябёснага Апекуна і дзеці: “Дзецям усё ведама, бо яны Божыя анёлкі, толькі ім не велена аб тым казаць, каб мы не збягалі волі Боскае. Але калі прыглядацца да таго, што робяць малыя дзеці, дык можна ўзгадаць, што ўперад будзе, трэба толькі ўмець тое разгадваць. Дзіця нічога не робіць свавольна, а ім водзіць Божая моц” [7, с.184].
Гэтыя сведчанні магчыма прывесці на карысць таго, што павагу да Бога ў беларускіх сялян выклікала не толькі ягонае валоданне апошнім “правам сілы” ці страх перад “нябёснаю рэпрэсіяй”, але і некаторыя рэчы, рэалізацыя якіх знаходзілася выключна ў маральнай сферы. Зрэшты, як не падкрэслівалася людзьмі ўласная залежнасць ад Бога (а вышэй мы казалі, што сяляне мелі схільнасць даводзіць яе да крайняй ступені), аднак у беларускім фальклоры ХІХ ст. побач з большай апорай на духоўнасць з’яўляюцца цікавыя пробліскі свабоднай і добрай, накіраванай да Бога, волі. Па-першае, слушна адзначалася, што “Бог з пугаю ня стаіць, кожны як захоча, можа жыць” [7, с.236] - і гэтае была, зразумела, не пропаведзь анархізму, а хутчэй, няабходная лагічная перадумова пэўнай уласнай адказнасці чалавека за сваё жыццё. Рэч у тым, што фаталізм, акрамя “жалезнага” парадку, выкліканага празмернай людскай пасіўнасцю, здольны выклікаць безадказнасць не меншую, чым пры рэлятывысцікім настроі - калі чалавек адмахваецца ад жыцця выразамі кшталту “што будзе - тое будзе”, альбо “уся надзея на Бога” [9, с.235]. Вышэйпрыведзенае ж сведчанне давала падставу абвясціць, што каб дамагчыся хаця б тае самае боскае ласкі, належыць зрабіць у дасягненне гэтага і свой асабісты ўнёсак. Такім чынам, чалавек набыў, што называецца, права на першы крок у сваёй справе, пра якую цяпер казалі: “Працуй, нябожа, то і Бог паможа” [3. с. 405].
Варта разгледзець цяпер сутнасць і абставіны сялянскае “крытыкі” Бога, якую мы таксама здольныя знайсці ў нашым фальклоры. Рэч, праўда, у тым, што чытаючы такія звесткі, проста кажучы, цяжка скзааць, каго яны датычацца болей - уласна Бога або чалавека; што яны крытыкуюць - нябёсны лад ці чалавечую культуру. Тыповы прыклад апавяданняў падобнага кшталту - апавяданне “Бог і ўгоднікі”, у якім Бог, быццам бы, адмыслова стварае розным людзям - і працавітым, і лянівым - розныя цяжкасці ў жыцці, бо іначай “рабацягі б усё самі падзелалі, і Бог бы ім ніколі панадабіўся, а лянівы і дурны падаўна пра Бога ня ўспомняць..”. [1, с.50-51].
У гэтым апавяданні, якое ў савецкія часы лічылася чамусьці “антырэлігійным”, найпершаю ідэяй з’яўляецца абвяржэнне чалавечай суб’ектыўнасці, з-за якой людзі ў залежнасці ад таго ці іншага асабістага стану маюць схільнасць на Бога забывацца. Людзі ведалі, што празмерны поспех часьцяком даводзіць да хамства, ну а гультайства - яно ўласна з’яўляецца заганаю. Назіранні ж за жыццём давалі сялянам інфармацыю, што лёс чалавека амаль непазбежна ўлучае ў сябе якую-небудзь падзею, якая назаўсёды абвяргае такую забаўную ілюзію аб тым, што ён ёсць адзіным і няпаўторным гаспадаром сваіх спраў, кавалём свайго шчасця ды ўсталявальнікам жыццёвых нормаў (дарэчы, менавіта гэтая ілюзія спарадзіла і прывяла да рэалізацыі найбольш адыёзныя з’явы ў свеце грамадзкіх ідэй: бальшавізм, нацызм і сучасную антырэлігійную ліберальшчыну). Было зразумела, што чалавеку, схільнаму да ганарлівасці, дзеля разуменні больш высокіх рэчаў можа быць патрэбна няўдача ў дробязных, якія ён быў схільны выдаваць за галоўныя. І наадварот, цёмнаму няўдачніку можа добра дапамагчы прысутнасць побач кагосьці лішняга, хто б паказваў магымасць і патрэбнасць жыцця найвышэйшага. Такая заканамернасць з’яўлялася для беларускіх сялян боскім усталяваннем, у якой выразна і праяўлялася ягоная боская мудрасць і справядлівасць.
Зразумела, што ў пэўны час камуністычныя камэнтатары жадалі ўвесці ў гэтае апавяданне падтэкст, які б даваў уяўленне, нібыта беларусы лічылі Бога нейкім “ступарам прагрэсу”, бо бачце ж: “... рабацягі б усё самі падзелалі”. Але на гэты конт беларускія сяляне мелі іншую гісторыю:
“Багаты мужык сеяў жыта на палянцы ў лесе, а жонка няпадалёку варыла кулеш. Вось ідзе стары дзед ды й кажа:
-- Памагай Божа!
-- Дзякуй, калі праўду кажаш.
-- Тутака будзе хлеб, як Бог дась.
-- Тут і бяз Бога будзе.
Дзед трохі пастаяў, а далей перахрысціўся ды, адыходзячы, кажа:
-- Бывайце здаровы!
-- Як сабе хочаш.
Жонка ўсё расказала куме, а кума ятроўцы, ды й цэлае сяло даведалася, як багатыр адправіў дзеда.
Прыйшла св. Пакрова, усе жыта заскардзелі, што аж вока рве, як зірнеш, а на палянцы чорт мае - ня ўзышло.
-- Мабыць асетным жытам здуру пасеяў, дык хіба ж яно ўзойдзе?
-- Няўжо ж ён такі дурны? Мне здаецца, што тут нешта зроблена...
-- А мо чортавае кола пераехала?
-- Які там чорт што рабіў або ехаў? Ось проста сапрэла ды й ня ўзышло.
-- Але! Але! - нехта адгукнуўся. - А за дзеда забылі, ды за тое, што ён яму сказаў? Дык вось табе і маеш бяз Бога.
-- Эге ж, праўда! А мо той дзед ды быў сам Бог?
Няўзабаве усе сталі гаманіць, што тое быў сам Бог, а багатыр-антыхрыст, гэтае пачуўшы, пачасаў чупрыну ды й кажа:
-- Ах, ліха маё! Як бы ведаў, што гэта быў Бог, дык бы ўзяўшы за лоб, вывалачыў бы ім усю палянку, а тое, бач, толькі па ягоных слядках паўзыходзіла.” [3, с.401]
Казка насамрэч трыумфальная для Бога і суцэльна трагічная для чалавека, які наўпрост да смешнага здурэў у сваёй ганарлівасці ды саманадзейнасці; ажно да таго, што нават пасля відавочнага ўласнага правалу працягвае думаць (хаця, здаецца, гэта проста такі нязграбны жарт, які выстаўляе гэтага “багатыра” яшчэ больш дурным чынам), што ён здольны мэханічна выкарыстаць Бога “за лоб” на сваю карысць, замест таго, каб праявіць нават элементарную чалавечую высакароднасць, сціпласць, павагу і ветлівасць. Як бачым, сяляне (у адрозненне ад тых жа бальшавікоў) мелі вялікія сумненні наконт саматужнай здольнасці ўзгаданых “рабацяг”, а самі, нягледзячы на шматлікія спакуслівыя свавольныя задумы, абіралі кіравацца ў жыцці прынцыпамі “Бяз Бога - ні да парога” [3. с.594], або “Бяз Бога -- нічога” [9, с.235]. А каб выпадкова ў кагосьці ня узнікла думкі, быццам “...тут і бяз Бога будзе”, дадавалі: “Наперад ня хваліся ды Богу маліся” [5, c. 594].
Аднак, што б мы не казалі, парасткі класавае зайздрасці, пачуццё якой людзі пераносілі на Бога, у беларускіх сялян былі. Магчыма знайсці ў фальклоры нават такую казку, якая, бадай, адная на тысячу, мае назву “Нясправядлівы Бог” [11, с.133-134]. У ёй бедны селянін-падарожнік сустракае на шляху спачатку самога Бога, а потым ягонага Сына Ісуса (“Езуса”) і адмаўляецца паснедаць з імі ля гасцінцу (што, паводле коду паводзінаў, азначала адмову ў сяброўстве), абгрунтоўваючы гэта тым, што і Бог, і ягоны Сын “несправядлівыя” і зрабілі так, што “адзін ад надта многа мае, а другі з голаду здыхае” [11, с.133]. Урэшце селянін сустракае смерць (яе антрапаморфную фальклорную постаць) і садзіцца есці разам з ёй: “бо ты справядліва - усіх бярэш: і багатых, і бедных” [11, с.134].
Зразумела, што калі лагічна пракаментаваць гэтую казку, дык апынецца, што паводле зместу ёй больш пасавала б назва “Нясправядлівы да азлоблены чалавек”, аднак, паколькі такой задачы ў нас няма, адзначым толькі да страшэннага простую хаду думак, якая мела распаўсюджанне сярод сялянскага люду. З гэткай жа простасцю, з якой беларускі селянін захоўваў сямейны звычай ды чакаў ураджаю на полі, ён у казцы садзіўся есці са смерцю за дарунак канчатковай і незваротнай сацыяльна-класавай роўнасці (і гэты селянін быў, відаць, зусім не з тых, хто бачыў і ў смерці заканамерную падзею, якая вяла чалавека да Нябёсаў на Суд Боскі). Было б, дарэчы, зусім дзіўна, каб мы бачылі ў фальклоры толькі глыбокія і складаныя філасоўскія жыццёвыя расклады з удачаў і няўдачаў, якія б, тым не менш, вялі б да добрага Бога, як у тым жа апавяданні “Бог і ўгоднікі”. Чалавечая свядомасць магла патрабаваць і вельмі простых рашэнняў, сярод якіх, як не дзіўна, аказвалася такая складаная рэч, як прсвойванне людзьмі сабе такога, з маральнага пункту гледжання, ня надта чалавечага права выпускаць у свет апошнюю ды неадмоўную форму справядлівасці - смерць. Калі такія погляды перамагалі, на плошчах еўрапейскіх гарадоў з’яўляліся шыбеніцы і гільётыны, па краінах поўзаў калючы дрот канцэнтрацыйных лагераў - чалавек садзіўся за адзін стол са смерцю, папярэдне выгнаўшы з гэтага пачэснага месца Бога. А ў больш добрыя часы такія погляды тлелі казкамі ў беларускія вёсачках... Суцяшае толькі, што нават апавяданне “Нясправядлівы Бог” асацыіруе Бога выключна з жыццём (зразумела, што аўтар казкі не любіць нават не столькі “нясправядлівага” Бога, колькі навогул не можа ўладкавацца ў такім “нясправядлівым” жыцці), а таксама тое, што сярод тых жа сялян пры адных і тых жа дадзеных не заўжды прыходзілі да такіх жа “справядлівых” высноў. Факт сацыяльнае няроўнасці быў, канешне ж, відавочным, аднак не ўсе рэагавалі на яго па багаборчаму песімістычна ці “рэвалюцыйна”. Напрыклад, у казцы “Як Мікола і Пётр лашадзей на Украіне закупалі” тое, што “Гасподзь завёў свет ня так, каб усюды ўсяго было пароўну” паведамляецца зусім спакойна, бадай што як дадзенасць [2, с.114-115]. І больш за тое, Бог у гэтай казцы, нягледзячы на такое “няроўнае размеркаванне” нікому не дае прапасці з голаду. Больш за тое, ёсць апавяданне, якое вызначае сацыяльную няроўнасць як вынік нахабнай богаборчай дзейнасці чалавека, калі людзі вырашаюць жыць прынцыпова без Бога паводле выразу “самі з вусамі” і следам за гэтым становяцца неадкладна прыціскаць тых, хто з’яўляецца больш слабым і бедным, ад чаго цяпер іх не утрымліваюць ніякія маральныя забароны, якія былі пачаткова дадзеныя Богам [6, c. 136-137]. Такім чынам, прыемна адзначыць, што народная думка магла ісці і ў такім развітым напрамку, каб усвядоміць, што ў боскім малюнку свету “справядлівасць” і “намінальная роўнасць”, а тым больш “гарманічная ўладкаванасць” не заўжды з’яўляюцца тоеснымі разуменнямі.
Сярод фактараў, якія таксама ўплывалі на адэкватнае пазытыўнае ўспрыманне Бога былі, з аднога боку, і язычніцкія перажыткі ў выглядзе звышдуалізму (нешта аб гэтым мы ўзгадвалі, калі камэнтавалі апавяданне аб стварэнні свету), а таксама проста нізкі ўзровень пісьменнасці, які ня дазваляў беларускім сялянам нармалёва, бяз уласных, часам дзікіх, дадумак успрымаць знешнія веды. Вось прыклад тыповага для язычніцтва перанясення чалавечага полавага дымарфізму ў сферу боскага:
“Адна баба хацела даць на імшу да пана Езуса, каб пан Езус пакараў яе мужыка, што ён з яе здзекваўся. Ну, дык ідзе і спаткаецца з кумою ды кажа: так і так, -- а кума кажа:
-- Ня давай, -- кажа, -- да пана Езуса, лепш да Найсвяцейшай Маткі, бо такі вядома, што мужчына за мужчыну пацягне” [12, c.79].
Хаця гаворка ў гэтай гісторыі вядзецца пра Ісуса Хрыста і Багародзіцу, галоўнае хрысціянскае паведамленне аб незалежным ад чалавечага полу поглядзе Бога і кожнага святога на людзей простага народу яшчэ ня дасягнула. Няма патрэбы казаць, што язычніцкую ідэю полавай апазыцыі сяляне прыпісвалі да хрысціянства зусім безпадстаўна, але ж такі пункт гледжаня, як мы бачым, у іх таксама існаваў.
Вельмі вясёлыя паведамленні мы знойдзем, калі пажадаем даведацца аб тым, як сяляне намагаліся асэнсаваць хрысціянскае вучэнне аб траістасці Бога, якое насамрэч,з’яўляецца вельмі і вельмі складным нават і для вышэйшага кшталту багасловаў. Цікавы анекдот на гэты конт ёсць у зборах Паўла Шэйна пад назваю “Што гэта - Тройца?”. У ім прадстаўнік вышэйшага саслоўя намагаецца растлумачыць селяніну (мабыць і не зусім дасканала) сэнс глыбокага хрысціянскага дагмату аб Траістасці Бога на прыкладзе шапкі, якая, будучы адной рэччу, мае верх, сяродку і падкладку [10, с.321-322]. З гэтага селянін зрабіў выснову, што Бог увогуле ёсць чымсьці падобным да панскіх шапак. Адзінае ў дадзеных умовах тлумачэнне глыбокага хрысціянскага дагмату з боку пана селянін не ўспрымаў нават на такім ўзроўні, зразумеўшы ўсё выключна літаральна.
А гэта ўжо запісы этнографа Еўдакіма Раманава:
“Ісус Хрыстос [паводле думак сялян] - Сын Бога-Айца. Сын жа Панны Марыі, які выяўлены седзячым на руках Прысвятой Багародзіцы - асобная постаць. . Згодна разуменню няпiсьменных сялян, ён нарадзiўся, у адрозненнi ад чалавека, праз грудзi, з левага боку. Прачыстая Багамацi на тым месцы трымае правую руку, каб супакоiць боль. Сяляне не прызнаюць, што Iсус Хрыстос, сын Дзевы Марыi, паходзiў з габрэйскага народу; паводле iхнiх разуменняў, ён быў рускi, праваслаўны. Аб трэцяй асобе св.Тройцы - Святым Духу народ не мае ўяўленняў. “Так собi галубок” - кажа непiсьменны беларус i таму хатнiя галубы ў яго карыстаюцца асаблiваю пашанай i i iх не забiваюць” [5, с.33].
З’яўленне падобных дзіўных і забаўных прымхаў зусім не фенаменальная з’ява ва ўмовах досыць замкнёнай традыцыйнай вёскі ХІХ ст. Без дбайнай, у тым ліку рэлігійнай, асветы сялянская свядомасць нараджала міфы гэтаксама, як нараджае пасля дажджу грыбы сапрэлая глеба. Але памыліцца той, хто ўбачыць у тым скепсіс у дачыненні да хрысціянства, а тым больш навогул да рэлігійнай сферы. Тут трэба адзначыць, проста наадварот, -- якраз найвялікшую ўвагу сялян да гэтых рэчаў, якая, аднак, нараджала на свет з аднога боку вельмі цікавыя, але з іншага нязграбныя, абумоўленыя нізкім інтэлектуальным і культурным узроўнем, гісторыі. Выснова адзіная - цяжкія, складана абгрунтаваныя рэлігійныя канцэпцыі (такія, напрыклад, як догмат аб Троіцы) былі для беларускія сялян разумова непад’емнымі, аднак іхнюю фантазію тое зусім не спыняла.
Увогуле ж галоўнаю крыніцай і асновай ўсёй той шматграннай праблематыкі дачыненняў Бога і чалавека з’яўляецца, як бачыцца нам, выдатна ўсвядомленая самімі сялянамі іхняя духоўная сапсаванасць, а таксама абывацельскае маладушша. Крытычная “стрэлы”, якія часамі выляталі з вуснаў сялян па адрасу Бога ўзнікалі звычайна ад бяссілля перад неабходнасцю змены сваіх, часам агідных, паўсядзённых звычаяў у бок ідэальных, у якіх трэба прыслухоўвацца да Боскае волі. Там, дзе духоўная культура ўрэшце імкнулася быць не намінальнай ці выключна ўтылітарнай і прымітыўнай, здаровы звычайна сялянскі кансерватызм беларускіх сялян раптам станавіўся сапраўднай маральнай хваробай, у якой асэнсаванне чалавекам сваёй грахоўнасці перад Богам ператваралася ў самы прыкры выгляд самаапраўдання. Гэтак, герой адной з казак бяз усялякага намёку на ўласную вартасць, заяўляе, што лепей ён застанецца пасля смерці ў пекле, чым у Небе, “бо там вельмі ўсё святое, а чалавек грэшны” [1, с.11-12]. Дарэчы, матывы падобнага выбару ў гэроя таксама вартыя хіба што жалю. І зусім ня выпадкова, што ў зборніку Часлава Пяткевіча, у раздзеле прыказак, першая, якая датычыць Бога, даволі красамоўная: “Бога хвалі і Чорта ня гняві” [3, с.578]. Мусім прызнаць, што менавіта гэтыя словы былі ілюстрацыяй таго своеасаблівага духоўнага баласту, што не даваў тым выдатным задаткам у рэлігійнай свядомасці, якія мы разгледзілі ў пачатку гэтай главы, праявіцца ў поўнай меры. Жорстка, але з неспасрэдным спачуваннем і пажаданнем лепшых часоў пісаў аб гэтым пісьменннік і краязнаўца Уладзіслаў Сыракомля:
“Побач са здаровай маральнасцю, што знаходзім у народных прымаўках, нядасведчанае дзіця, мабыць, слухаючы, верыць гэтым і падобным максімам жыцця. Шкада, што няма каму растлумачыць маладому пакаленню нябяспечнае насенне двурушніцтва і фальшу, эгаізму, ашуканства, нізкага падхалімства, што хаваюцца ў падобных прымаўках” [8, с.188].
Відавочна, што ў сялянскіх казках не толькі чорт у сваіх злых дзеяннях заўсёды натыкаўся на Бога, але і, адпаведна, Бог сутыкаўся з чортам ва ўласных планах. Таксама і ў душы беларускага селяніна самыя лепшыя яе парывы ўсё роўна пакідалі чалавека на досыць пасрэдным маральным узроўні, бо тут жа ярасна паразітавалі і заганы, якія выклікалі ў людзей часцей за ўсё слабавольнае патуранне.
Пры ўсіх тых самых фантастычных звестках, якія свядомасць беларускіх сялян прыпісвала Богу, мы, здаецца, не знойдзем толькі адной - звесткі аб ягонай адсутнасці. З усіх шматлікіх і часам неверагодных гісторый атэізм быў для беларусаў самай неверагоднай, не вартай нават казкі. Бязбожжа ў ХІХ ст. распаўсюджана выключна ў сферы праклёнаў ды з’яўляецца адзнакаю вырадкаў, ізгояў, злачынцаў і навогул з’яўляецца не прыкметаю “асабліва свабоднага мыслення” (якім яно чамусьці лічылася ў савецкі час і, магчыма, лічыцца зараз), а ўласцівасцю вар’яцтва, а таксама вышэйшай ступенню чалавечай сацыяльнай ізаляцыі [3, с.534-535]. Чалавек, якому пагражала абвінавачванне ў якім-небудзь злачынстве ў роспачы усклікваў: “Абгаварылі мяне, адсудзілі ад веры ў Бога і ад сумлення; хіба ж еткая напасць на бязвіннага хрышчонага чалавека - праўда?!” [3, с.547]. Відаць, што бязбожжа было не палёгкай, а вельмі страшэнным пакараннем, якое было роўнае выключэнню з чальцоў грамадства. Сапраўды, калі мы паглядзім, да каго звярталіся беларускія сяляне нават у экстрэмальных сытуацыях, дык убачым, што тым заўсёды фігуруюць тыя, “хто ў Бога верыць” [3, с.614]. Гэтак беларусы акрэслівалі прастору сваіх суайчыннікаў. Той, “хто ў Бога не верыць”, станавіліся, адпаведна, у людскай свядомасці нават не на ўзровень іншародцаў, інакшасць веры якіх была зразумелай, а на ўзровень здраднікаў і крывадушнікаў. Прычым адмоўнае стаўленне не залежала ад таго, ці цалкам чалавек забываўся на Бога, ці верыў у яго толькі дзеля ўласнае карысці, аб чым, напрыклад, кажа апавяданне “Дзядоўская хітрасць” з відавочным матывам асуджэння тых, хто чапляў маску верніка толькі тады, калі тое было выгадна [12, с.128].
Дык вось, пасля гэткага разгляду трэба адзначыць, што разуменне Бога ў свядомасці беларусаў было б цалкам неправільна выводзіць з якога-небудзь прыватнага аспекту іхняга жыцця: ці тое адмысловыя сацыяльныя і эканамічныя ўмовы, ці тое культурна-адукацыйны ўзровень, ці тое нейкая “духоўная апрацоўка”. Вышэйпералічаныя рэчы маглі ўплываць, як мы паказалі, адно на пэўныя дэталі разумення, аднак не ўласна на сутнасць і на патрэбнасць таго, каго людзі жадалі зразумець. Боскае духоўнае вымярэнне не было адзнакаю “прагрэсіўнага мыслення”, гэтаксама, як і “рэгрэсіўнага”, бо з’явы і аднаго, і другога характару заўсёды праз яго праходзілі. З Богам нараджалі дзяцей і з Богам жа напіваліся, прыгаворваючы яшчэ пры гэтым, што “Бог тройку любіць” [3, с.594]. Бог у сялянскай свядомасці мог выглядаць няверагодным, па-чалавечаму непасрэдным і ў вачах людзей нават “несправядлівым”, аднак галоўнае, што ўсюды ён быў і заставаўся Богам. Адчуванне Бога з’яўлялася такім жа натуральным, якімі былі ў чалавечай душы і звычайныя пачуцці. Канешне ж, хтосьці мог ізалявацца (або кагосьці маглі ізаляваць) ад падобнага адчування, але значыла гэта адно тое, што сам чалавек для гэтага свету фактычна пераставаў існаваць.
Што ж да характарыстыкі, якую магчыма было б даць сялянскім уяўленням аб Богу, дык Часлаў Пяткевіч прапануе наступнае: “...З большай упэўненасцю можна сцвярджаць, што Бог палешука - гэта хрысціянскі Бог, толькі ягоны паслядоўнік, са значна ніжэйшай культурай, чым паляк-каталік, не ўмее выказаць ушанаванне свайго Стваральніка так, як гэта робяць іншыя хрысціяне” [3, с.405]. Мы ж лічым, што, на жаль, не ўсё было так адназначна. Зразумела, што ў беларускай вёсцы ХІХ ст. мы ня знойдзем старога і бязладнага палітэізму, што сыйшоў у нябыт яшчэ ў Сярэднявеччы, аднак убачым пэўныя намёкі на іншую, больш сталую праяву язычніцтва - такую, як уяўленне пра дваісты, апазыцыйны лад свету. Апошняе, хутчэй за ўсё, было выклікана з большага пасіўнасцю чалавека перад сваімі заганамі ды жаданнем уласнага ў іх апраўдання. Гэтая форма рэлігійных поглядаў у ХІХ ст. ужо канчаткова выраждалася ды пераходзіла ў чыстае адзінабожжа, хаця б з-за відавочнай вырожасці чалавеку і жыццю навогул аднаго з пачаткаў унутры самой дуалістычнай сыстэмы “Бог -- Чорт” (не кажучы ўжо пра зразумелую вышэйшую багаслоўскую ды культурную абгрунтаванасць адзінабожжа). Тое, аб чым казаў Пяткевіч, таксама мела месца: з-за нізкага інтэлектуальна-культурнага ўзроўню сяляне, самі таго не жадаючы, ператварылі самыя ўзнёслыя тэалагічныя канцэпцыі ў смешныя “апокрыфы” (як тое было з дагматам аб Троіцы). Хаця, што б мы ні казалі, сапраўды, самы галоўны пласт сялянскіх рэлігійных поглядаў складалі ідэі, якія з поўнай упэўненасцю магчыма звязаць з хрысціянскай верай. Хрысціянству ячшэ належала зрабіць досыць шмат, каб удасканаліць і уладкаваць сябе ў простанародным розуме, але, безсумніву, самае важнае народам ужо было ўсвядомлена: “Калі хто Бога не баіцца, дык ён не тое, што чалавек, але гарэй сабакі... Што чалавек бяз Бога? - Тфу! ды й толькі. Сягонячы - гад, а заўтра - падло, ад якога толькі нос верне” [7, с.236-237].