(no subject)
***
Інтэрвію часопісу "Большой"
- Альгерд, калі ты пачаў пісаць? І калі ўпершыню ўсвядоміў сябе пісьменнікам?
Пісаць я пачаў прыкладна ў тым самым узросьце, калі й чытаць - гадоў так у пяць. Мая цётка працавала ў адной маленькай бібліятэцы ў Дражні і часта брала мяне з сабой. Я мог чытаць што хацеў і колькі хацеў. Гэты зялёны драўляны дом з падгнілым ганкам (цікава, ці стаіць ён там яшчэ?) стаўся для мяне чымсьці кшталту хаткі, у якую трапілі Гэнзэль і Грэтэль, бо пазбавіцца прыцягненьня бібліятэкі я быў ужо няздольны. Напэўна, з таго часу літаратура і ўвайшла ў маё жыцьцё як нешта магічнае, як нешта непадуладнае звыклым законам, як нешта, без чаго немагчыма ўявіць сабе ні сьвет, ні сябе ў гэтым сьвеце. Я практычна адразу ж стаў тым, каго называюць паглынальнікам кніг, паглынальнікам хцівым і драпежным, я чытаў усё без разбору - цяпер я разумею, што толькі такім чынам можна выпрацаваць у сабе літаратурны густ. Дагэтуль найвышэйшай прыватнай асалодаю для мяне ёсьць ўсьведамленьне таго, што я маю на вечар цікавую кнігу, а да яе добры тытунь і нешта пажаваць.
Чытаньне натуральным чынам ператваралася ў перайманьне. Нічога арыгінальнага: я складваў альбомныя лісты, разразаў іх, пісаў каляровымі флямастарамі свае гісторыі, маляваў ілюстрацыі, потым -- пара скрэпак, наклад - адзін асобнік, затое колькі гордасьці. Праз восем год, захоплены расейскімі футурыстамі, я пісаў ужо вершы; калі мне было шаснаццаць, напісаў апавяданьне па-беларуску. Былі яшчэ мае цалкам сюрэалістычныя сачыненьні, якія ўрачыста зачытвалі перад усёй клясай. На першым курсе пэдунівэрсытэту журналіст Паўлюк Быкоўскі літаральна за руку прыцягнуў мяне ў нядаўна створаны часопіс “Першацьвет” - было пры ім такое сабе літаб’яднаньне, якое наведвалі і жук і жаба. Там я пазнаёміўся з Ільлём Сінам і Сержуком Мінскевічам, а потым - з усёй астатняй хеўрай, якую цяпер называюць “пакаленьнем Бум-Бам-Літу”. Мы спрабавалі зьдзейсьніць Вялікую літаратурную рэвалюцыю - ці атрымалася ў нас нешта, апрача бунту, ня ведаю. У дзевяностыя мне, відаць, больш за ўсё хацелася быць падобным да “праклятых паэтаў”, але адзіным, чаго дасягнуў, была нейкая цьмяная скандальная слава ў вузкіх колах.
Я ўсьвядоміў сябе пісьменьнікам толькі тады, калі перастаў пераймаць іншых, калі мне захацелася быць падобным толькі на сябе, быць сабою, пісаць не пад кагосьці, а выключна так, як хачу я сам. У 2000 годзе я напісаў “Гюнтэра Вальдгофа і ягоных крэдытораў”... З таго часу пачалося маё аўтаномнае плаваньне.
- Ты некалькі гадоў жывеш у Германіі. Як можаш вызначыць, ці ўплывае асяроддзе на літаратуру? Як змяніліся твае тэксты?
У свой першы год у Нямеччыне я напісаў раман “Сарока на шыбеніцы”. Тады я яшчэ меў зусім сьвежы беларускі досьвед, выбуховую сумесь горкай любові і сьвятой нянавісьці, меў незагойныя беларускія раны, меў, так бы мовіць, жывую, незакансэрваваную крыўду, якая дапамагала мне працаваць над кнігай і давала права на любыя параўнаньні. З адлегласьці мне раптам стала відаць значна больш, чым я мог бачыць, жывучы на радзіме, знаходзячыся ўшчыльную да так званай беларускай рэчаіснасьці. Гэта выдатнае становішча для творчасьці: вакол балючая навізна, чысьціня пачуцьцяў гарантаваная, кантраст агаляе самыя дробныя дэталі, новая пэрспэктыва зьмяняе твой зрок, а за ім і голас… На жаль, гэты пэрыяд хутка сканчаецца. Ты пакрысе пачынаеш абжывацца і празь некалькі год заўважаеш, што ўжо ня ўсе беларускія рэаліі табе знаёмыя, што ня можаш з дакладнасьцю сказаць, па якім маршруце ходзіць у Менску той ці іншы тралейбус і дзе палягае мяжа паміж тваімі дзьвюма дзіўнымі жыцьцямі, дзе ты дома, а дзе - у гасьцях: атрымліваецца, што ты ў гасьцях і там, і тут, і паўсюль. Зрэшты, для творчасьці гэта таксама няблага - пазбаўляе адчуваньня фальшывай утульнасьці, якому хочацца часам паддацца.
Праца пісьменьніка - пісаць, чытаць, назіраць, думаць. Гэта можна рабіць у любой краіне, у любым асяродзьдзі. У маіх тэкстах паціху становіцца ўсё больш замежных дэкарацыяў, што вытлумачальна. Большую ролю сталі адыгрываць успаміны - але ў мяне іх багата; казаць пра тое, што я пачаў забываць Беларусь, рана. Вельмі важна і тое, што тут нарэшце вырываешся з вузкага і страшнага калярасейскага культурнага кантэксту, з расейскага інфармацыйнага поля, пачынаеш бачыць далей і шырэй. У маіх кнігах стала менш хаосу, тэксты сталі, як мне здаецца, больш удалыя па структуры. Тут менш сустракаешся са стрэсамі і прыніжэньнямі, адчуваеш сябе ў большай бясьпецы - таму я паспакайнеў і пішу больш разважліва. Я маю на ўвазе толькі інтанацыю тэкстаў і іх структуру - ніякага прымірэньня з рэчаіснасьцю, на шчасьце, пакуль не адбылося. Калі адбудзецца - тады будзе тупік, канец, сьмерць.
- Эміграцыя накладае адбітак на мову і ментальнасць. Набокаў пачаў пісаць па-англійску. З 1937 года не стварыў ніводнага рамана на рускай мове. Бродзкі спрабаваў, але, прынамсі з паэзіяй не атрымалася. Даўлатаў увогуле моцна не напружваўся - пісаў на роднай мове. Ты пішаш па-беларуску. Што збіраешся рабіць далей?
Зьбіраюся і далей пісаць. Пісаць па-беларуску. Мне падабаецца пачувацца іншаплянэтнікам. Зьбіраюся рабіць малыя і вялікія цуды. Напрыклад, выдаць увосень у Нямеччыне раман, перакладзены наўпрост зь беларускай, чаго дагэтуль яшчэ ніколі не здаралася, так што мы з маім перакладчыкам Томасам Вайлерам тут, бадай, першаадкрывальнікі. Прадэманстраваць, што і ў загадкавай цёмнай Вайсруслянд, якая, як мы ўсе ведаем, знаходзіцца недзе побач з Віетнамам, ёсьць літаратура. Жывучы тут, бярэш на сябе міжволі пэўную місыю - знаёміць са сваёй краінай. Мне гэта ня вельмі да спадобы, але што паробіш.
Трэба заўсёды ўсьведамляць, для каго ты пішаш. Ясна, што найперш для сябе, але і для кагосьці ж яшчэ: не прызнаваць гэта - звычайная крывадушнасьць. Я добра ўсьведамляю, што мой чытач жыве ў Беларусі; у Нямеччыне мяне пакуль чытаюць адзінкі, да мінулага года я нічога не рабіў для таго, каб зьмяніць гэткае становішча.
Цяперашні сьвет - ужо ня той, у які жылі згаданыя табой пісьменьнікі… Менш палітычнай кан’юнктуры, больш перакладчыкаў, адмысловых праграмаў, фэстываляў, сэмінараў, чытаньняў, паўсюль буяе мультыкультуралізм, цікавасьць да іншых культураў і моваў. Трэба разумець, хто твой чытач, і мець добрых перакладчыкаў. Тады ня будуць замінаць ні мова, ні мэнтальнасьць.
Набокаў, Бродзкі, Даўлатаў… Прынамсі, Набокава і Бродзкага я лічу геніямі, але ўсе яны былі расейцы, яны лічылі, што ўцяклі ад імпэрыі, а насамрэч яна заставалася зь імі да самага іхнага скону. Цікавасьць да Расеі, дасьледваньні Расеі ніколі не перапыняліся. У беларускага літаратара сваёй імпэрыі за сьпінай няма, у яго іншы шлях. Прыкладна той, па якім ідуць альбанцы. Каб пісаць на сваёй мове і быць удзельнікамі сусьветнай літаратурнай гульні, трэба падтрымліваць перакладчыкаў, зацікаўліваць іх, трэба ствараць цэлыя школы перакладу зь беларускай. Для гэтага трэба адкінуць пыху і фанабэрыстасьць, стаць адкрытымі да сьвету, прызнаць нарэшце, што ніякай Вялікай Беларускай Літаратуры 19-20 стагодзьдзяў, нібыта несправядліва не заўважанай сьветам, ніколі не было, што мы маем такія самыя шанцы, як і ўсе: адвечныя 50 на 50, таленты супраць няздараў, без прызнаньня сваіх уяўных заслуг. І перастаць мераць усё расейскімі меркамі.
- У літаратара/літаратуры ёсць нацыянальнасьць?
Я тут даволі кансэрватыўны, да таго ж люблю замежныя мовы - і люблю проста так, плятанічна, не стаўлюся да моваў як да звычайнага рэтрансьлятара ці іншага якога інструмэнта.
У літаратара ёсьць мова, у якой ён піша, а значыць, ёсьць і нацыянальнасьць. Можа, у мастака або музыкі нацыянальнасьці і няма, але ў літаратара, які ў мовы ў закладніках, яе ня можа ня быць. Праўда, у літаратара можа быць некалькі моваў і, адпаведна, некалькі нацыянальнасьцяў. Шкада, што нельга пісаць па чарзе на ўсіх мовах сьвету… Тады, напэўна, літаратар сапраўды ня меў бы нацыянальнасьці.
Я мяркую, ня трэба нам так ужо паддавацца на ўсю гэтую прапаганду: no nations, no bords і гэтак далей. Мець нацыянальнасьць - не абавязкова значыць быць шавіністам. Нас робіць цікавымі ня тое, што нас аб’ядноўвае, а тое, што адрозьнівае нас адно ад аднога. Я б не хацеў жыць у сьвеце без нацыянальнасьцяў -- сумна. Гісторыя пра бабілёнскае зьмяшэньне моваў - адна з маіх улюбёных.
Іншая справа, калі нацыянальнасьць становіцца галоўным грунтам, на якім спрабуюць пабудаваць літаратуру. У гэтым сэньсе ў добрай літаратуры сапраўды няма нацыянальнасьці, а хяровую літаратуру ніякая нацыянальнасьць добрай ня зробіць. Няхай бы літаратуры падзяляліся выключна па моўнай прыкмеце.
Для мяне беларуская літаратура - гэта літаратура, якая ствараецца па-беларуску. Кім, як, пра што - ня мае значэньня. Можна ўсё жыцьцё пісаць вэрлібры пра Афрыку і Тыбэт і ні словам не згадаць пра сінезубую Беларусь - калі напісана па-беларуску, значыць, гэта беларуская літаратура.
- Ці адрозніваецца сітуацыя ў беларускай і нямецкай літаратуры? Альбо тыя ж самыя кніжкі ў 500 асобнікаў і чытанкі перад дзесяццю студэнтамі філфака?
У Беларусі, наколькі я ведаю, бывае па-рознаму. Я прысутнічаў і на такіх чытаньнях у Менску, паслухаць якія зьбіралася больш за сотню чалавек, ня менш, чым у Нямеччыне (ды і ўдзельнічаць даводзілася ў гэткіх імпрэзах). Цікавасьць да сваёй літаратуры ў Беларусі ёсьць - але, вядома, не да той, якую выкладаюць у школах, і не да той, якую прапануюць дзяржава, розныя лімы і, зрэдзьчас, беларускае тэлебачаньне. Цікавасьць ёсьць да іншай беларускай літаратуры, назваць якую альтэрнатыўнай або маргінальнай язык не паварочваецца, бо якраз яна і ёсьць сапраўднай.
Мне здаецца, тыя праславутыя 500 асобнікаў, пра якія ты згадаў, адлюстроўваюць найперш стан беларускай мовы, а не літаратуры. Параўнаем колькасьць нямецкамоўных і беларускамоўных: першых амаль сто мільёнаў, другіх -- добра калі некалькі дзясяткаў тысяч. Калі б, ня дай божа, нямецкамоўных было столькі ж, то і ў іх сярэдні наклад быў бы такі самы. Так што ў той лічбе 500 - праўда пра нашу мову і нічога болей. І дваццаць гадоў таму гэтая праўда выглядала непараўнальна горш. Так, кніг па-беларуску друкавалася тады болей, але ці чытаў іх хтосьці?
У Нямеччыне толькі самыя папулярныя аўтары зьбіраюць поўныя залі і друкуюцца вялікімі накладамі, астатнія праводзяць камэрныя вечарыны, дзе малая колькасьць чытачоў-слухачоў кампэнсуецца шчырай зацікаўленасьцю і файнай творчай атмасфэрай. На майго улюбёнага сучаснага нямецкага паэта Яна Вагнэра прыходзіць чалавек дваццаць-трыццаць, а ён прызнаны, расхвалены крытыкай, ляўрэат розных прэміяў, перакладзены на шмат моваў, і аўтар чатырох кніжак.
Увогуле, калі мы гаворым пра сур’ёзную літаратуру, то мусім мець на ўвазе, што яна ніколі і нідзе ня будзе карыстацца такім шырокім попытам, як літаратура, створаная для забавы: ні ў Беларусі, ні за мяжой. Дарэчы, адно зь цікавых адрозьненьняў паміж нямецкай прозай і беларускай: у нямецкамоўным сьвеце досыць шмат аўтараў пішуць, так бы мовіць, на мяжы сур’ёзнага і забаўляльнага. Яны ёсьць добрым прыкладам таго, што і рэч для народу можна зрабіць стылёва, бяз пошласьці, з розумам і годнасьцю. У Беларусі такога амаль не назіраецца, існуе дужа выразны падзел на сур’ёзную і несур’ёзную літаратуры. Першая прэтэндуе на элітарнасьць, у другой манеры прастытуткі. Нічыйнай зямлі нібыта і няма. Яшчэ адно істотнае адрозьненьне - памер аўтарскіх ганарараў…
Калі ж параўнаць сярэдняга немца і сярэдняга беларуса, то чытаюць гэтыя сымпатычныя бязтварыя бляндыны аднолькава мала.
- У 2008 годзе ў адным з інтэрв'ю ты адзначыў, што ў Беларусі з'явілася шмат цікавых, адкрытых, па-сапраўднаму еўрапейскіх аўтараў, якія пакуль што не запатрабаваныя ў Еўропе. Ты прадказваў, што праз некалькі гадоў у беларускай літаратуры адбудзецца сапраўдны прарыў. Ці адбыўся ён? І што ты ўвогуле меў на ўвазе пад «прарывам»?
Дазволю сабе нагадаць спачатку пра іншае інтэрвію. Летась мяне запрасілі на анляйн-канфэрэнцыю, зладжаную радыё “Свабода”, і я тады сфармуляваў для сябе асноўную праблему беларускай літаратуры: яна ня ўмее проста быць, яна вечна змагаецца за нешта ці супраць нечага.
Прарыў ужо пачаўся. У беларускую літаратуру прыйшлі аўтары, якія ўмеюць проста быць, проста пісаць і менавіта гэтым дужа цікавыя - сваёй творчасьцю, сваімі тэкстамі, а не грамадзянскай пазыцыяй, эпатажам, палітычнымі перакананьнямі, градусам патрыятызму або гэтым абрыдлым хранічным гістэрычным гістарыёзам -- настальгіяй па ВКЛ і БНР. Зьяўленьне такіх пісьменьнікаў і паэтаў, якія робяць літаратуру ў чыстым выглядзе, іхныя выступы і публікацыі за мяжой - вось мост праз тую прорву, якая адзьдзяляла нас ад Эўропы. Каб прарыў канчаткова адбыўся, трэба іх усіх добра, якасна перакласьці на замежныя мовы. І тады Заходняя Эўропа адкрые для сябе Беларусь, як калісьці адкрыла Ўкраіну. Новая беларуская літаратура, па сутнасьці, ня горшая за новую эўрапейскую.
Проста пісаць - гэта, як высьветлілася, вялікі і цяжкі талент, ня кожнаму дадзены. Але нават немудрагелістая казка заўжды будзе больш цікавай за вышываны белымі ніткамі нацыянальны міт.
- Каго можаш вылучыць з сучасных беларускіх аўтараў?
Такіх сьпісаў для інтэрвію ў мяне некалькі, пад розны настрой. Сьпіс, які пасуе сёньняшнему майму настрою, будзе прыблізна такі. Са старэйшай генэрацыі - вельмі паважаю Алеся Разанава, Валянціна Акудовіча, Адама Глобуса. Люблю Вальжыну Морт, Андрэя Хадановіча, Марыйку Мартысевіч, Вольгу Гапееву, Паўла Касьцюкевіча… Мае даўнія сябры Зьміцер Вішнёў, Ільля Сін, Юрась Барысевіч, Сяржук Мінскевіч - вельмі таленавітыя, рознабаковыя літаратары. Файны пісьменьнік жыве ў Гомлі - Сяргей Балахонаў. Вельмі цікавыя маладыя літаратары, якіх адкрыў для сябе ў апошнія два гады: Віталь Рыжкоў, Сяргей Календа, Цімур Хоміч, Сяргей Прылуцкі. Ня так ужо й мала… Але няздараў усё адно больш.
- Шматлікія крытыкі кажуць, што твой галоўны літгерой - мізантроп? Як бы ты сам яго вызначыў? Хто ён?
Большасьць маіх герояў - напэўна, сапраўды мізантропы. Але, прынамсі, не агрэсіўныя. Яны проста хочуць, каб іх пакінулі ў спакоі. А гэтага не адбываецца. Іх душаць, іх катуюць: іх спрабуюць змусіць да таго, да чаго змусіць у прынцыпе немагчыма - да любові. І тады пачынаецца якая-небудзь гісторыя. Мае героі - пераважна слабыя людзі, затое празьмерна чулыя: іхная скура такая тонкая, іхная псыхіка такая няўстойлівая, яны такія няўпэўненыя, што паўсюль ім мрояцца таемныя знакі і злавесныя сымбалі. Напэўна, мой жанр - трагіфарс.
Але ня ўсе мае героі такія, пісаць толькі пра такіх было б сумна. Вось, напрыклад, бедная Вераніка з “Сарокі на шыбеніцы” - не такая. Яна шчыра хацела быць добрай, правільнай, законапаслухмянай, дапамагаць людзям, быць карыснай дзяржаве і грамадзтву, хацела перавесьці нас усіх праз гэтую страшную дарогу, як сьляпых. За што яны яе так?..
- Пасля твайго апошняга надрукаванага твора «Сарокі на шыбеніцы» і перакладу казкі Вільгельма Гаўфа «Халоднае сэрца» ты рыхтуеш да публікацыі «Малую медычную энцыклапедыю Бахарэвіча». Калі і дзе яна выйдзе?
Мяркую, што на пачатку наступнага году. Выданьнем, верагодней за ўсё, зоймецца радыё “Свабода”. Апошнюю кропку ў энцыкляпэдыі я пляную паставіць напярэдадні калядаў.
- Артыкулы з тваёй будучай «энцыклапедыі» ўжо сёння можна прачытаць у інтэрнэце. У іх ты міфалагізуеш сімптомы і захворванні, ператвараеш апноэ (спыненне дыхальных шляхоў - нататак аўтара) у дух, які блукае па кватэры. Пераводзіш праблемы фізіялогіі ў сферу праблем быцця. Што цябе падштурхнула да напісання «энцыклапедыі»?
Мне ўжо даўно хацелася паспрабаваць сябе ў эсэістыцы. Летась напісаў тэкст пад назвай “Гербэрт Уэлс, заслужаны настаўнік БССР”, які выйшаў нядаўна ў Расеі ў перакладзе Сьвятланы Бунінай - мне спадабаўся гэты жанр, і калі “Свабода” прапанавала мне весьці ў іх на сайце ММЭ, я пагадзіўся амаль не раздумваючы. Мая малая мэдычная энцыкляпэдыя - гэта цыкль эсэ. Напісаных з пунту погляду хворага чалавека, які катэгарычна адмаўляецца лячыцца і які да хваробаў, як і да дактароў, ставіцца па-філязофску. Філязофію яго можна было коратка выказаць словамі аднаго мудраца: “Я маю масу шкодных звычак і дажыў да шасьцідзесяці гадоў. Вы хочаце сказаць, што калі б я адмовіўся ад тых звычак, мне зараз было б семдзесят?”
Мне здаецца, нашае жыцьцё абумоўленае фізыялягічна ў значна большай ступені, чым падаецца на першы погляд. Карані нават самых значных падзеяў хаваюцца часьцей за ўсё ў нас саміх - не ў пераносным сэнсьсе, а ў самым прамым. Я люблю мэдыцыну жарснай любоўю старэючага дылетанта. Як пісьменьнік, я бачу, як у кожным з нас, па абодва бакі скуры, штодня зьнікаюць тысячы сюжэтаў, сотні дэтэктываў, трылераў, камэдыяў. Як чалавек, які ніколі ня дбаў пра ўласнае здароўе, я маю даволі багаты досьвед пацыента, якім мне ня сорамна падзяліцца. Упершыню я пішу кнігу, якая датычыць кожнага, не выключаючы і мяне, і гэта дзіўнае адчуваньне.
Апроч таго, мне цікава патлумачыць літаратуру з дапамогай мэдыцыны. Можа быць, гэта бессэнсоўна, можа быць, гэта тое самае, што лавіць у вадзе адбітак месяца… Але мне падабаецца рабіць бессэнсоўныя рэчы, толькі яны і ёсьць мастацтвам. Дый ці ёсьць нейкі рацыянальны сэнс ў чыстай літаратуры - найумоўнейшым з заняткаў? І ці ёсьць ён у мэдыцыне - усё адно ж усё для ўсіх скончыцца кепска?
- Пытанне як да “медыцынскага” спецыяліста: на што хворы свет?
Нічога страшнага. Па-мойму, у яго проста глісты.