Даширабдан Батожабай. Төөригдэhэн хуби заяан (Отрывки из оригинала 1958 года)
Ой соо
Унтажа хэбтэһан Аламжын шэхэндэ уйтай ёолоои соностобо; анинхай нюдэдынь нёлбоһо дуһаанагүй; зуулданхай шүдэдынь абяа гарганагүй. Теэд амгалан нойроор һажашаһан Аламжыл шэг шарай ядаралда дарагданхай, үдхзн хара мидхэнүүдынь ниилэшоод байгаа һэн. Эгээл энээхэн зуура: «Буряад арад зон амилха агааргүй болоод бүтэжэ үхэхэеэ байна» гэжэ Аламжа зүүдэлбэ. Тиибэшье, хосоржо байһан зоной абяан һуларнагүй. Толгой дээрээ зурагар ялан шархатай, дүхэд гэһэн бархитар бэетэй, баабгай мэтэ ганхаргаһан алхадалтай хүн олон зон сооһоо түрүүлэн гаража ерэнэ. «Һэ-э! Байзыт! Энэ эсэгэмни xaaнаһаа ябана гээшэб!» гээд, тэрэ хүниие угтахаяа ошонтараа Аламжа зогсошоно түхэлтэй. «Би сохижо алаа һэмнайб! Хайшан гэжэ амидыраа гээшэб! Намайе харабал бахалуурдажа алахал!» гэжэ нойрмог соогоо сэдьхэһэн Аламжа хашхарха гээд, абяа гаража ядаба. Тэрэнэй нюур дээрэ шахаһая лимон мэтэ шара хүлһэн бурзагад гээд бии болобо. Тиигээд уданшьегүй Аламжа нойрһоо һэрибэ. «О-о, хөөрхы, зүүдэлһэмнил хүрэө! Хаанаһаа тэрэ эсэгэеэ хараба гээшэбиб!» гэжэ сэдьхэхэ зуураа, уһэтэй хүнжэлэй захаар хүлһэеэ аршаба.
Харин гунигтай абяан тэрэнэй шэхэндэ дуулдаһан зандаа байба. «Энэмни иихэдээ юун бархирна гээшэб?» гээд, һүрэжэ бодохо гэхэдэнь газарта унжаһан гэзэгэнь толгойөнь табибагүй: ойн оёорой саһан үдэртеө хайлажа, һүниии сагта хүрэшэдэг байгаа. Аламжын отог соогуур урдаһан шара һайрам гэзэгыень барижа хүрэщоо ха юм. Аламжа хүсэеэ зангидан, толгойгоо өөдэнь үргөэд бодошобо. Ута гэзэгыень барижа хүрэһэи хабтагар мүльһэн газарай хүрьһэнһөө хобхоржо, туулган толи мэтэ арадань сэрбэжэ байгаа һэн. «Хаанашье яба, һаад хэхэһээ бэшэ олзогүй гэзэгэ!» гэжэ хэрүүл дундаа досоогоо шэбшээд, ута гэзэгынгээ узуурһаа барижа, толгойнгоо нугараса дараба. Галай хажууда сай шанажа байһан һамганиинь няалданхай мүльһыень хобхолхо һанатай гүйжэ ерэбэ. - Хүрөө! - гэжэ дуугараад Аламжа газарта хэбтэһэн һүхэ абаад, торгон хара гэзэгэеэ таһа отолжорхибо.
- Болииш, нүгэл! - гээд, Жалма гартань аһалдаба. - Манжуурай Богдо хааида шүтэхэеэ болёо ха юмбибди! - гээд, Аламжа таһархай гэзэгэеэ улаан гал руу хаяжархёод, айшаһан һамгаяа халта тэбэрибэ. Toho халдаһаи аргамжа мэтэ нойтон гэзэгэ шаршаганан шатажа эхилнэ. Сусал орёоһон могой шэнги үнэһыень хаража байгаа үбгэ һамган хоер нэгэшье үгэ аманһаа унагаабагүй. Гэнтэ тэдэнэй арада хүн шангаар энеэбэ. Үбгэ һамган хоёрой сошоод гэдэргээ харахадань, хара ямаан даха дороһоо Булад хүбүүниинь толгойгоо үргөөд байба. Эсэгынгээ үбдэг дээрэ мордожо һуугаад, ута гэзэгыень жолоо шэнгеэр татажа наададаг хүбүүниннь «намһаа хашараад, гэзэгэеэ таһа отолбо» гэжэ һанаһан янэатай, үшөө шангаар эльгэ хатана.
- Мэдзнэм, мэдэнэм!.. Шэхэнһээшни татадаг болохоб!
- Тэнэг, минии Булад, үшөо тэнэг байнаш! - гээд Жалма долоо хүрэхэеэ байһан хүбүүгээ тэбэрибэ.
Ботогоёо үхүүлһэн тэмээнэй бархирхые хэзээ нэгэтэ дуулаһан хүн байгаа һаа, тэрэ абяае һанана ёһотой. Саг үргэлжэ утаар уйлаһан абяаниинь ямаршье хүнэй зүрхэндэ гашуудал асардаг, уйтай хүн байбал хүүгэд мэтэ уйладаг һэн. Эгээл иимэ абяан газарай ган сооһоо гаража байһандал, улам дүтэ болон дуулдаба. Отогой тээгһээ үлгөөтэй сумаа сооһоо мүн лэ нариихан ярдаг абяан гаража, энэ дуунтай холисолдошобо. Аламжатан гэрээрээ шагнаархалдажа байтараа абянай гараһан сумма тээшэ харашабад. Хүрдэгэр булгайр сумаагай амһараар нарай нилхын гар бултайшоод арбаганахадажа байба.
- Балбар, Балбархан! - гээд, Жалма тэрэ сумаа абажа, мансытай ухибүүгээ гаргана.
Хоёр наһа хүрэөгуй Балбархан наранһаа һаргажа, гарайгаа араар нюураа үрэн найтааба. Үхибүүнэй сабшалаагүй түхэреэн нюдые, бажуулданхай һабарханииөнь харахада уурхай соогоо байһан бүргэдэй дальбараае һануулна. Далайн захада байһан мэтэ саг үргэлжэ хааян байгаа ойн абяаиһаа һамаарһан үхибүүн бархирхаяа болишоод байгаа һэн. Отогой хажууда модо тоншожо байһан тоншуулай эшхэрэн, саашаа ниидэхэнь соностобо.
- Модошон ерэбэ гээд! - Дуугай байһан Жалма үбгэнэйнгөө нюур харана.
- Модо отолхоёо болёоб гэжэ даамал эзэндээ хэлээ һэмнайб!
- Шамтай харэлдэһандээ хоролхожо, зорёон хүдэлмэришэдые эльгээхэдээ болохо! Хэдан үдэр cap тэргээр ерэһэн хүдэлмэришэд ашаха модогүй байхадашни юун гэхэб?
- Би зэмэтэй бэшэб! - Эдэ үхибүүд хооһодобол, хэнэй зэмэтэйе асуухагүй, - гээд Жалма баабгайн гүлгэн мэтэ даха доро хороод хэбтэһэн Булад тээшээ зааба. - Хии ябаһан хүдэлмэришэд шамайе миин орхихогүй байха!
- Тэдэш арьяатан бэшэ ха юм. Үнэн ушарыөнь хэлэхэдэмни, хэнэй замэтэй байһые ойлгоно бэзэ.
- Хэнэй зэмэтэй байһые ойлгохо шадалтай һаa, зоной байдал ондоо байха һэн.
- Бүхэли үбэлдэө хээрэ байрлажа гарэй модо отолоод, буянай түлөө хахад олзоёо үргөөб! Бэшэ модо отолхо аргамгүй.
- Нугэл! Дасанай модо отолжо буян хээбди! Амииешни лама бурхан абарааха юм!
Ёололдоһон абяан улам дүтэлнэ. Аламжа дахин дуугай шагнаархажа, гайхаһандаа ойн захын харгы тээшэ ябашаба.
«Иимэ үгэнүүдые Аламжада яахаяа халэбэбиб!» гээд, Жалма наһаараа барлаг ябаһан үбгэнөө хайрална. Тобшо харахан нёлбоһон тэрэнэй һорьмодоһондо шүүдэр мэтэ сугларжа, аминһаань оболзон байгаа сээжэ дээгүүрнь дуһалжа захалаа һэн. Эхын хүхэ хүхэжэ байһан Балбархан Жалмын нюдэнэй нёлбоһо эдилсэжэ, амтархаһан юумэдэл хүлөө хайшан хэбтэнэ.
Харгы дээрэ Аламжын гарахада, үлхөөтэй хара сохонууд мэтэ олон сарнуудые хүллэһэн хоёр тэргэ хойно хойноһоо һубарилдан мухарижа ябаба. Модондо ерэһэн зон бэшэ, харин ямар бэдаа нэгэ юрэ бусын ашаан хэбэртэй. Гайхаһан Аламжа сарнуудыень тоолоно. Нэгэ тэргэдэ дүшэн cap хүллөөтэй байба. Бүгэдөөрэн хара үхэрнүүдые хүллэхэһөө гадна, үндэр набтарыень булайн зохидоор тааруулһан байба. Хоёрдохи тэргэдэнь дүшэн улаан зүһэтэй сарнууд хүллөөтэй. Нюдөөрөө этигэжэ ядаһан юумэдэл Аламжа гараа Һарабшалан хараба. Мун даа... Дүшэ дүшэн сар оруулһан хоёр тэргэ мухарина. Арбаад хүн тэдэнэй хажуугаар алхалалданад. Дүтэлжэ ерэхэдээ, зэргэлүүлжэ табиһан мөөрнүүдтэй, дурбэн голтой тэргэнүүд байба. Тэргэнүүд Аламжатай зэргэлбэ. Зогсожо байһан хүнэй зэргэ үндэр мөөрнүүдынь элһэн харгы отолон хахишалдажа, газар ёолуулһан мэтэ абяа гаргана.
- Энэ юун гээшэб?
Аламжын эрьежэ харахада, заахан хүбүүгээ тэбэриһэн һамгашшнь хажуудань ерээд байжа байба.
- Харыт, харыт! - гэжэ ябажа үни заяанай хүдөө зоноор уулзаагүй Булад хүниие харахадаа баярлан, отогһоо нааша гүйнэ. Хээрэ ургаһан хүһөө шулуун мэтэ Аламжа дуугай зогсоно.
- Һэ-э, һэ-э!..
Үхэһэн хүниие хүдөөлүүлжэ ябаһандал дүхылдэн, түрүушын сарнууд аргааханаар Аламжын хажуугаар үнгэрбэ. Хөөмэгшын хахинаан, ууртай сарнуудай шииганалдаан, дабирхайдагдаагүй тэргын мөөрын гиинаан бүгэдэ хамтаржа, мэнэ мэнэ тэһэрхэеэ байһан юумэдэл үззгдөө һэн. Харгын тооһондо дарагдажа, булгайр хара нюуртай болошоһон хунүүд Аламжын хажуугаар үнгэрбэ. Аянай зоной нюдэдынь ялагашалдаба. - Аба, аба! Эдэ хунууд шаазан нюдэтэйнүүд лэ!
- Абяагүй бай!
Юундэшьеб эсэгынгээ шэбэнэжэ хэлэһэн үгэһөө Булад сошожо, обогод гэбэ. Ута замда ябахадаа нютаг бүхэнэй зондо гайхал боложо хашаршаһан аяншад хажуу тээшээ харанашьегүй. Тэргэ дээрэнь һэеы гэрэй шэнээн бүмбэгэр боро юумэн обойно. «Шангаар хашхаржархибад энэ бүмбэгэр юумэн бомбо мэтэ тэһэрхэ ёһотой», - гэжэ Аламжа юундэшьеб һанаад, тэдэ хүнүүдые харахадань, нэгэнииньшье тамхи татанагүй. «Үгы, галһаа айдаг байгаа бэшэ гү?» гэһэн бодол тэрэнэй толгойдо орожо, зуугаад байһан гааһаяа абажа, гартаа бариба.
Үрөөһэн эбэрээ хуха сохюулһан сар шархаажа, хэды дахин гэдэргээ һууба. Эзэниинь ута һуртай ташуураар толгойдонь хүрэтэр орёолгоно. Теэд хүнэй сар сохиходо бү гайхагты! Эзэнэй үгэ дуулаагүй барлагай нюргые ташуураар сохцдог юм! Нюдөөрөө шуһа гүйшэһэн үхэр толгойгоо һэжэржэ, шүрбэһөө зангидан, тэргэеэ жүдхэнэ. Уһаан мяхан болотороо холошоһон хүзүүень хараһан Булад «болиит, бү сохиит», гэжэ хашхарха дураяа хүрэбэшье, дуугай зогсобо.
- Харана гүш! Хүзүүниинь холожо, улайшоод ябана, - гэжэ Булад эсэгынгээ хормой татаба.
- Тэрэ сараа харыш! Хүзүүниинь холоод ябанал! - гэжэ Аламжа хэрүүлхэжэ ябаһан эзэндэнь хандана.
- Минии хүл хараа һаашни, үшөө ехээр холоо! - гэд, затан хара нюуртай хүн сагаан шүдэнүүдые ялагад гүүлэбэ.
Хэлэхэ үгэгүй болоһон Аламжа өөрынгөө холонхой гар эзэлүүдгүй хараад абаба. Ами табиһан юумэдэл, тэдэнэй тэргын абяан таһалдашаба. Тооһон болошоһон нюуртай хүн Аламжа тээшэ ерэнэ.
- Сарнуудаа халта амаруулая!
- Тэргэһээ холо ошоод тамхилагты!
- Яаһан муухай харгы гээшэб!..
Иимэ хашхаралдаан соностожо, сар бүхэнэй хөөмэгшэнүүдынь хүзүүнһээнь абаад, унаагаа уяатай шэгтэнь орхибод.
- Һалхинайнь доодо тээ ошожо тамхияа татагты! - гэжэ Аламжада дүтэхэн ябаһан мүнөөхи хара даг нюуртай хүн дахин хашхарба.
«Нээрээшье юун гээшэб! Галда дүтэ байжа болохогүй ашаан байгаа байна. Нэгэшье хүн энэ ашаанай хажууда тамхи татанагүйл» гэһэн бодол Аламжын сэдьхэл эзэлһэн зандаа. Дохолон һагад алхалһаар тэрэнэй хажууда ерэһэн аяншан мэндэшэлбэ.
- Энэ юу шэрээ гээшэбта? - гэжэ гайхаһан Аламжа мэндэеэ мартан асууна.
- Харанагүй гүш? - гээд, аяншан халта енгүүгээр миһэд гэбэ.
- Юун гээшэб?
Аламжатан гэрээрээ гайхалсан, бүмбэгэр юумэнһээ нюдэеэ холо болгонгүй зогсобод. Гансал Балбар һанаа амархан, хооһон хүхэлтэ хүхэжэ хэбтээһэн.
- Иимэ томо юун гээшэб?
- Шэ-шэрэм то-то-гоонууд! - гэжэ нюурайнгаа тооһо хормойдоо аршажа байһан хүн үгэеэ таһалдуулан хэлэбэ.
- Юун? - гэжэ гайхал болоһон Аламжа һамгантаяа нэгэн доро асууба.
Үбгэ һамган хоёрой үхибүүн шэнгеэр һонирхожо байхые аянай хүн нюураа аршажа байһан дэгэлэйнгээ хормойн хахархайгаар хаража байгаа һэн.
- Аба-а! Шэрэмээр шудхаһан һэеы гэр шэрээд ябанал! Сонхогүй гэр! - гэжэ үни хада тэргын хажууда ошоһон Булад хашхарба.
- Муухай гараараа ойронь бү хүрэ! Нүгэл! - гэжэ аянай хүн хашхаржа байтараа, хэды дахин найтааба. - Хэндэмнай иимэ тогоон хэрэгтэй болоо юм бэ?
- Балейн заводто дасангай захижа хүүлэһэн тогоонууд!
Дасан гэһэн үгэ Аламжын зосоохиие хүмэрюулбэ. Тэрэнэй шарай уйда дарагдахадал гэбэшье, һүзэгтэй дээрэһээ аман соогоо маани уншажа оробо.
- Тэрэ хойноһоомнай ябааша Агын дасангай тогоон! Энэ Сүүгэл дасангай тогоон гээшэ! - гээд, аяншан үрөөһэн нюдөө аняад, Жалма тээшэ дүтэлбэ. - Нюдэмни үрбэгэнэнэ. Хаража үгыт!
Тэбэрижэ байһан хүбүүгээ Аламжадаа үгөөд, уужынгаа хармаанһаа Жалма пулаадаа гаргаба. Нюдэеэ һайхан эхэнэртэ үзүүлжэ байһан аяншан нидхэһээнь халта тулаад байһан уяхан хургануудыень, түргэ түргэн амилан байгаа амииень мэдэрхэдээ, нүгөө нюдөө анишаба. Нюурайнгаа тооһо хормойдоо аршажа, урьягар шара шарай харуулһан хүнэй анинхай нюдэдые хаража Пуубан Апамжа: «Энэ хүниие хаана хараа бэлэйбиб?» - гээд, яашье һанажа ядана. Зургаан жэлэй саада тээ обоогой найрай бариддааида энэ хүндэ Аламжа хаягдаа һэмнэй. Арбан найматай хүбүүн гүлгэдэн, хүгшэн шонын мэхэдэ орожо унаһан байгаа. «Ай, халаг, мүнөө энээндэ аһашоо һаа!» гэжэ, гэнтэ тэрэниие таниһан Аламжын хорхой хүрэбэ.
- Ямаан дэгэлэй хормойгоор нюураа бү аршагты! - гээд, Жалма аянай хүнэй нюдэнһеө заахан хилгааһа абажа, өөртэнь үгэнэ.
Хэлэшэгүй һайхан эхэнэрые хаража, зүрхөө хүдэлһэн аяншан Жалмын гарта байһан хилгааһа хараашагүй боложо, сарбуу дээгүүрнь һанжаһан могойдол хара гэзэгэнүүдыень уһатай нюдөөрөө тонгойн харахые оролдоно. Жалмын һайханда һогтожо, хажуудань байһан үбгэнииень мартаад байһан аяншанда хандажа:
Һөө, Шара-Дамба! - гэжэ Аламжа дуугарба. Энэ үгэ аянай хүниие сошообо.
- Хаанаһаа намайе таниба гээшэб гэжэ гайхаһан аяншан нэгэ алхам гэдэргээ болоод, зогсошоно.
- Мартаа гүш? - гэжэ Аламжа энеэбхилэн дүтэлбэ.
- А-а, Аламжа!
Тэдэ хоёр дахин мэндэшэлэлдэбэ.
Тэдэнэй хүхюутэй абяа абаһан аянай зон сугларбад. Шара-Дамба гуталайнгаа түрииһөө ута шүбүүгтэй гааһа гаргажа, тамхияа удхана. Аянай хүнүүд мүн лэ Аламжые мэндэшэлнэд. Ород гуримаар гараа барилсадаг заншал зүүн зүгтэ үгы байгаа. Нэн түрүүн «Мал һүрэг һайн байна гү» гэжэ талын монгол мэндэшэлдэг һэн. «Һайн» гэжэ харюусабалынь, саашань үгэ хэлэлгэгүй ха юм. Мал һайн гэбэл, монгол һайн һуугаа ёһотой. «Бэе мэндэ» гэжэ хоёрдохи үгэнь болодог. «Мэндэ» гэбэлынь, хотон соонь үбшэн болоогүй, амгалан һайн һуунаа гэжэ ойлгогдодог юм. Зиндаа тушаалаараа адли, шадалаараа тухайгай, наһаар тэнсүү хүнүүд сагаалганай һайндэртэ уулзабал, хоёр гараа барилсан, «золгохо» гэжэ бии. Хээрэ уулзалан хүнүүд золгожо амаршалалсадаггүй юм. Тиибэшье Шара-Дамба шогтоо холин байжа, Жалмын хоёр гарые лаб барижа мэндэшэлбэ.
- Мал һүрэг һайн байна гү? - гэжэ арбаад аяншад Аламжые мэндэшэлбэд. Эдэ үгэнүүд Аламжын шэхэндэ дааритай мориндо эмээл тохоһон мэтэ үбшэнтэйгөөр дуулдаба. Буряад зоной гуримшье һаа, газар гэшхэхэ малгүй хүниие баһаһан шэнги болоно ха юм.
- Малгүй хүнби! Малгүй хүнби! - гэжэ байжа Аламжа тэдэнээр мэндэшэлэддэбэ.
Энэ хүниие аянай зон танихагүй дээрэһээ олон үгэ хэлэбэгүй. Тэдэнэр бүгэдэ газар дээрэ дабшалжа һуубад. Гансал Жалма тэдэнэй дунда эхэнэр гуримаар сомсойжо һуугаа һэн. Шара-Дамба үрөөһэн хүлөө сэхэ жиижэ, һанаа зоборитойгоор хоёр һороод лэ, гааһандаа шэнэ тамхи удхана. Хахад метр шахуу ута шүбүүгтэй тэрэнэй гааһанда нюдэндэ хэхээр жаахан тамхин ородог һэн. Амтатай дүнсын угаае тамхи татадаггүй Жалмашье һаа амтархана. Богонихон эбэр мүштүүгтэй Аламжын гааһанһаа хүнэй хахажа үхэшэхоор ород жэгнүүхэ тамхинай үнэр гугажа байдаг. Аламжа малгайгаа абажа, Шара-Дамба тээшэ дүтэлэн һууна. Тэндэ байһан аяншад гэзэгэгүй, мухар толгойтой Аламжые харахадаа, бард гэбэд. Гэзэгэтнай яаһан гээшэб гэжэ асууха дураа хүрөөшье һаа, тэдэ абяа гаранагүй.
- Аламжа гэжэ дуулаһан байхат! - гээд, Шара-Дамба баһа гааһандаа тамхи удхана. - Дуулаа, дуулаа! - гэлдэн аянай хүнүүд дарья табилдаба... Тэдэнэй шарай гансата урин боложо, дүтэлхэ һанаатай үндэгэшэлдэбэд. «Аламжа бүхэ» Ага соо суурхадаг байһан юм. Хүнүүдэй нюдэн Жалмын нюурые үбгэнэйнь нюуртай ээлжэлүүлэн харана. Иимэ һайхан эхэнэр хайшан гээд энэ аймшагтай барьягар хүнэй һамган болоо гээшэб гэжэ тэдэнэр досоо досоогоо бодоно. «Энэ хүн баабгай хүсөөрөө энэ уян эхэнэрые баалалгын хүсөөр абаа бэшэ гү!» гэжэ бэеэ һайханда бододог залуушуул досоогоо шэбшэнэ. Теэд Жалмын булаг харахан нюдэд үбгэнэйнгөө нюурһаа холо болоногүй. Энэ дэлхэй дээрэ минии Аламжаһаа һайхан хүн үгы гэһэн бодолыень тэдэ харанагүй. Мүнгэ шудхаһан туйба, даруулгаһаа байтагай тахил бурхан абаха зөөритэй болоогүй, орохо гэргүй Аламжатаниие тэдэ хүнүүд хаанаһаа мэдэхэ һэм даа.
- Хүбүүн, тэрэ бурханай тогооной хажууда тамхи татажа байбаш! - гэжэ Тагар үбгэн тэргэ өөдэ аһажа байһан Буладта хашхарба.
- Манай хүбүүн тамхи татадаггүй! - гэнэ Жалма.
Тэндэ һууһан хүнүүд Жалмын нимгэхэн уралай хүдэлхые һайхашаабад. Үшөө нэгэ үгэ хэлэһэй даа гэжэ залуу аяншад хүлеэжэ ядана. Теэд монгол гуримтай эхэнэрнүүд эрэ хүнүүдэй хөөрэлдөөндэ ородоггүй ха юм. Хурганууд шэнги гүбэгэр нидхэ доронь ялаганажа байһан Аламжын нюдэнһөө нюураа далдалан, Тагар үбгэнэй арада хороод, Жалмые хаража байһан Галдан хүбүүн һанаа алдана. Жалмаһаа хулгай нюдэеэ холо болгоогүй байһан Шара-Дамба гэдэргээ налан харашана. Шад улаан болошонон Галдан малгайнгаа шэгэбшэ хургандаа орёожо, нариихан һур ооһорнуудыень түргэ түргэн таһалжа байгаа һэн. Тэндэ һууһан хүнүүдэй зариманиинь Галданай зүрхөө хүдэлһэн шалтагааниие таажа болоол хаш. Энэ үедэ Жалма газар хараад, үбгэнэйнгөө бүһэнэй сасаг эмирэн һууба. Залуу Галданай тэнэг зүрхэн сээжэ соогоо хэды сугабашье, барасай хажууда байһан булган тээшэ гараа һарбайжа шадаха юм аал!
- Үхэр, мори амидыгаар хээд шанажа байхаар тогоонууд байна, - гэжэ Аламжа дуугаржархиба.
- Зуун хониной мяха бүхэлеэр шанахаар зорюута хэһэн тогоон юм. Тэрэ Агын дасангай тогоон соо зуун хорин хонин багтаха юм гэлсэдэг.
- Агын дасан Сүүгэлһээ ехэ гээшэ гү?
- Алиниинь алин гэшэгүй, таба-табан зуун шабитайнууц юм. Теэд Агада шүтэдэг зониинь олон боложо байна хаш! - гэжэ Шара-Дамба саашань хөөрэнэ.
Саян Хингар хоёр уулануудай хоорондуур Халха Монголһоо эхи абажа урдаһан Онон голой хойто эрьедэ Сүүгэлэй дасан тогтоһоор зуу гаран жэл болоо юм. Агын голой эрьедэ хоёрдохи дасан тогтоһоор оройдоол далаад гаран жэл болоһон байба. Тиибэшье хоёр дасан хоорондоо атаа жүтөө ехэтэйгээр химаржа эхилээ һэн. Түбэд оронһоо эхитэй, тангад гуримаар хоолойгоо шахажа уншадаг Агын дасангай ламанар Монголой Үргөө дэрэһээ эхитэй, уянгатуулан уншадаг Сүүгэл дасангай ламанартай мүнөө тэмсэдэг болоо юм. Агын дасан хоёр зуун хүнэг уһа ородог тогоо хүүлэбэ. Тэрэ дасангай мэдэлдэ мянга хоёр зуун гаа газар бии. Сүүгэлэй дасан мянган гаа газартай һэн. Миин һанаһан соогоо тогооной хэмжүүр хээгүй, газарайнгаа хэмжүүрээр тогоогоо шудхуулһан байгаа.
- Энэ тогоон соогоо юугээ шанаха юм!
- Буряад зоной үхэр мал шанаха бэзэ! - гээд, Шара- Дамба миһэд гэбэ.
Тэндэ һууһан Тагар үбгэн һэмээхэн гараа наманшалаад бодошобо. Тэрэнэй үргэн дээрэхи үрбэгэрхэн һахал һэбшээ һалхинда хиидэн байна. Мүргэлдөөшэ ямаан шэнги нюдэеэ бэлтылгэн, дурагүйгөөр гэдэргээ шагнаархана. Набтархан бүдүүн үбгэжөөл мүн лэ һууриһаа бодошобо. Шара-Дамбын үгэнүүдые бурханда һүзэг ехэтэй хүнэй шагнахань хүшэр байжа болоол хаш!
- Үхэр малһаа байха, ши бидэ хоёр энэ тогоон соо ороходоо болохобди, - гэжэ Шара-Дамба үргэлжэлбэ.
- Энэ тогоон соо минии орохомни холо байха! - гээд, Апамжа шара нюдэеэ ёлогод гүүлэн хэрүүлхэбэ. Тэндэ һууһан хүнүүд бүгэдөөрэн баясаашьегүй һаа, баада орожо миһэд гэбэд. Ямаан һахалтай Тагар набтархан тарган хүн хоёр нюураа уршылгалдан, саашаа ябашабад. Жалмые харадаг залуухан хүбүүн бодожо ошохо гэжэ хэды оролдоошье һаа, Аламжын арюун һамганһаа холо болохо аргагүй байба. Тэрэнэй зүрхэн сээжэ соогоо хайлажа, дууһашаһан шэнги болоно. Амилхадань агаар багадана гэхээр - тэрэ хүбүүн амая халта ангайлгаад һуугаа һэн.
- Буян хэхын түлөө бүхэли үбэлдөө хахад сэнгээрнь Агын дасангай барилгын модо отолооб гэнэш! Тогоон соо ороогүйдөө яагаабши! - гэжэ Шара-Дамба нюдэнһөө уһа шахажа байжа энеэнэ. - Нүгэл, тиигэжэ бү хэлэ! - гэн, Аламжа ухаа алдажархиба. Тиигээдшье ойн соорхой сооһоо хара баабгайн гүйжэ гараа һаа, хотогодшье гэхэгүй хүн аад, бурхан тухай муу үгэ дуулахадаа, айбан үхибүүн шэнги, энэ тэрын нюур харасагаан байдаг һэн.
- Мүнөө болотор орохо гэртэй болоогүй хүн аад, хаана ошохобши! - гэжэ дуугараад, Шара-Дамба хоротойгоор энеэжэ байтараа, заахан түмэр гааһанайнгаа галтай хажууһаань амандаа хэжэрхибэ. - Халхай!
Шара-Дамба нэгэнтэ бэшэ иигэжэ амаяа шатаһан юм. Хахад аршам шүбүүгэй нэгэ үзүүртэ хурабшын шэнээхэн түмэр гааһан, нүгөө үзүүртэнь мүн лэ тэрэнэй зэргэ сагаан шулуугаар хэһэн хитад мүштүүг байдаг һэн. Хөөрөөндөө һогтоһон Шара-Дамба хүхижэ ерээсэдээ, алишье таладань гааһанайнгаа байһые мартадаг бэлэй.
Тэндэ байһан хүнүүд эбтэйгээр дарьяса энеэлдэбэд. Бурхан тухай эсэрэггүй үгэнүүдые Шара-Дамбын шашахада, дураа гутаһан үбгэд хүхибэгүй. Тэдэнһээ оройдоол арбаад алхам газарта, гансаараа ургаһан бүютэр хуһанай оёороор түхэреэлэн саһаниинь хайлажа, алтан хашарһад мэтэ шара набшаһанууд харагдана. Үбэлэй хүйтэндэ бээрэжэ, дуугай байһан шиисагалдай, хүхэ буханууд годооршонхой, энэ модоной шэлбэ дээгүүр пишаганалданад. Ошожо байһан үбэлые шаналһан юумэдэл, улаан залаата шубууд «дзин, зин-зин» гэһэн нариихан хангюур абяа гаргана. «Үбэлэй шубууд, тонилогты! Бидэ ерээбди!» гэжэ ооглолдоһон шэнгеэр, ойн үбэрэй талмай дээгүүр туун турлаагууд хаахиралдана. Үни сагай ой сооһоо гараагүй Аламжа борохон далитай талын дууша жэргэмэл тухай сэдьхэжэ, бүришье уйтай болошобо. Энэ үдэр үнгэрүү дулаан байгаа һэн. Хүхэ сэнхир тэнгэри доро, һаяхан гүлгэлжэ эхилхэеэ байһан модод соо һэбшээлэн байгаа һалхин хибэдэһээ хибэжэ хэбтэһэн сарнуудта аятай зохидоор үзэгдэхэдэл гээ һэн. Гансал хүзүүгээ шуһан болотор холгооһон сар хүл дээрээ зогсоод, һүүлээ шарбажа байна. Эзэлүүдгүй тэрээн тээшэ Аламжын нюдэн ошожо, альганайнгаа холонхойе дахин эльбэжэ үзэнэ.
Үе дээгүүрээ булсууташаһан бархигар гарыень хаража һууһан Шара-Дамба: - Шимнай барилдаха болоолши даа! - гээд, Аламжын гарые адхаба.
«Одоол дүшэ дээрэ табяад һүхөөр сохиходо үбдэхэгүй бэшэ гү» гэжэ тэндэ байһан зон Аламжын барьягар гарые харахадаа досоо досоогоо сэдьхэнэд. Гэнтэ Аламжын гар амидыржа Шара-Дамбын альга хам бажуушаба.
- Эх, табииш! Таби гэнэм! - гэжэ дээрэ дээрэһээнь Шара-Дамба хашхаржархина. Хамта ажал хэжэ ябаһан нүхэдынь урдаа хараха асари хүсэтэй нүхэрэйнгөө үхибүүн шэнгеэр шашхажа байхые харахадаа, гайхалсабад.
- Нээрээ, нээрээшье, ошожо барилдыт! - гэлдээд, тэдэнэр уйтан дүхэриг болон, Аламжые тойрошобо.
«Үбгэмни хүнтэй жэшээгүй шадалтай хүн байха, теэд яахадаа мүнөө болотор орохо гэргүй ябана гээшэбибди?» гэжэ бодожо байһан Жалма гажарна.
Үргэлжэлынь хожом гараха._____________________________________________________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте, исключая всяческую коммерческую выгоду, но оставляя добровольную поддержку читателей набора, корректуры, верстки текста, а также комментариев в свете нового осмысления произведения в XXI веке, а также нового перевода - моб. банк 8-924-516-81-19 карта 4276 7400 1903 8884). Даширабдан Батожабай - национальное достояние!