Даширабдан Батожабай. Төөригдэhэн хуби заяан (Отрывки из оригинала 1958 года)
Үглөөгүур нара дээрэ гараһан хойно Намдаг баян һэрибэ. Газар газарай баяшуулаар сугларжа орой болотор сэнгэхэһээ гадна, элдэбын xvpca эдеэ эдиһэнһээ боложо уруу һуугаад, бүхэли һуниндөө газаа гүйжэ хонобо ха юм. Намдаг баян һамгандаа эрхэлдэг гуримаараа уйтаханаар хараад һуняажа хэбтэтэрээ, гэнтэ сошордон үрөөһэн нюдэеэ ехэ болгоод үндыжэ хараба. Одоол хүлэйнгөө тэндэ хэбтэһэн үмдэеэ лаблажа харахадаа, сэдьхэлээ амархадал гээ һэн. «Томоотой баян ламында байралхада, гэртээ байһанһаа еөрэгүй зохид байна даа» гэжэ тэрэ досоогоо шэбшэнэ. Нёдондо жэл сагаа һарын хуралаар дасан ерэхэдээ, нютагайнгаа ламында тогтоһон юм. Хухэ даалннгаар гадарлан оёһон шэб шэнэхэн хонин үмдэеэ тайлаад хоноһониннь, һүни үгы болошоһон юм. Гэрээр дүүрэн үймэлдэһэн таниһан танигдаагүй зоной хахархай хубсаһатай барлагуудай хэнһээншье үмдэеэ нэхэхэ аргагүй болоһон Намдаг баянай яахаяаш мэдэжэ ядажа салдаган хэбтэхэдэ, нэгэ һайн һанаатай нютагайнь лама ургэн алатай бүд умдэ тэрээндэ үгэһэн байгаа. Хүшэг байдалһаа абарһан ламада Намдаг баян хэлэшэгуй баярлабашье, боожо үхэһэн барлаг шабгансын һүүлэй буян болгон үргэлдэ үгтэһэн үмдэн байһанииень хожом болоһон хойно дуулахадаа, бүд үмдэеэ хээрэ тайлажа хаяһан юм. Намдаг баян дотор үмдэ үмдэдэггүй дээрэһээ гадар үмдэтэеэ унтадаг һэн. Теэд үдхэн нооһотой хонин умдэнһөө халуудаад, ламын дулаан гэр соо унтажа ядахадаа, тайлаһан байгаа бшуу. Хурьганай арһаар һаяхан оёһон торгон гадартай шэнэ үмдэн соогоо, хэрэггүй юумэ энэ һүни табихаһаа айжа, мүн лэ үмдэеэ тайлаха ушартай болоһон юм.
- Балма-а, тэрэ үмдыемни аляйлши! - гэжэ Намдаг баян тарган шара һамгандаа хандаба.
Туваан хамбаһаа үрэ хүүгэдые эрижэ адис абаһан Балма һамганиинь хэзээ хэзээнэйхиһээ сухалтай байгаа һэн. Хамба ламын адисай һүүлээр һанаһан зориһоноо гүйсөөхэ һанаатай хэдышье инагаар үбгэндөө хандажа хоноо һаань, уруу һуушаһан Намдаг хэрэглэжэ үгөөгүй ха юм. Сонхын хажууда һууһан Балма тарган бэеэ даажа ядажа, шубуундал хэлтэргэн, Намдагай хажууда ерээд, газарта байһан үмдыень абажа, нюур руунь шэдэжэрхибэ.
- Балма, яагаабши! - гээд Намдагай уурлахатай хамта.
- Эртэ һуларшаһан яндан!.. Иигэжэ байха болоо һaa, наһаараа хүүгэдтэй болохогүйбди! - гэжэ һамганиинь бадашаба. Гэмээ мэдэрһэн Намдаг баян үрөөһэн нюдэеэ шэб анижа:
- Балма, Балмахамни, һанааханаа бү зобо! Сагай ерэхэдэ эрхэлүүлхэл байхаб! - гээд, энеэбхилээ һэн.
Арзагар шара шүдэнэйнь забһарта car үргэлжэ амсаганан байгаа мүнөөхи үжэнхэй шүдыень һамганиинь харахадаа, бүришье урмаа таһарна:
- Һалаа, һалаалши даа! Шадалшни дууһаа!.. - гээд саашаа ябашаба.
Нээрээшье Намдаг баян эхэнэртэ хэрэггүй болоһон шахуу юм һэн. Энэ ушар дээрэһээ нэгэнтэ бэшэ һамгандаа хараалгаһан ба ядажа ерэхэдээ Самбуу ламада үнэн байдалаа хэлэһэн байгаа. Теэд «жэншэнь» гэжэ үбһэнэй үндэһэ оложо үгэхэб гэһэн лама мүнөө болотор хэлэһэндээ хүрөөгүй бшуу. Үнгэрөөшэ зун, мүн лэ энэ ушар дээрэһээ хараал хэһэн һамганиинь һогтуу Намдагые оронһоонь түлхижэ унагааһан юм. Тэрэ һүни Дашада хүлһөөр үүдэ нээхэеэ хаяа доогуур ороһон Булад газарта хэбтэһэн баянай нюур дээрэ гэшхэжэ, хэрүүлхэшэһэн Намдагай гарта дайралдаһан байгаа.
Намдаг баян хубсалжа, нюур гараа угаагаад, баруун хойто ханаар татаатай бурхангуудай урда ошожо, 9 дахин мургэбэ. Гараа наманшалаад дохихынгоо урда тээ: «Отошо Намсарай бурхан!.. Бэеымни тамир шангадхыш!» гэжэ аман соогоо шэбэнээ һэн. Пеэшэнэй шэрэм дээрэ халуун сай һүлэжэ байһан һамганиинь бурханда һүзэглэһэн үбгэнэйнгөө араһаа эзэлүүдгүй хараба. Доогуур шагтайтар бэһэлһэн торгон дэгэлынь тулам мэтэ халхайгаад, маяа хүлнүүдынь хазуурай эшэ мэтэ матаралдаад балайшье зохид байбагүй. Нэгэтэ залуу ябахадаа, дасан ерэжэ Самбуу ламында хоноһоноо Балма һанажа, досоонь эбжэгэнээд, зүрхэндэнь зохид шэнги болошоно. Балсан мяха ехэтэй Самбуу ламын гарай сээжэ дээгүүрнь үлирбэ мэтэ тэбэришэһэниие һанахадаа, гартаа байһан шанагын эшэ шанга бажуугаад абаа һэн.
- Ши иигээд гэртээ буса! Би нэгэ хэдэн үдэр дасан дээрэ байжа гороо хэхэмни! - гээд, үбгэнэйнгөө бурханда мүргэжэ байтар, ойлгомторгүй Балма хэлэжэрхибэ.
- Юу? - гээд, гараа наманшалһан шэгтээ Намдаг баян гэдэргэ эрьежэ, һэжэгтэй нюдөөр һамгаяа шэртэн зогсоо һэн.
- Заа, бурхандаа мүргөө юм һаа, сайгаа уу! - гээд, Балма мэхэтэйгээр үгэеэ тойруулба.
Намдаг баян сайгаа уужа һууха зуураа, һамганайнгаа нюур гэтэжэ харахадань, хэзээ хэзээнэйхиһээ уйтай шэнги байгаа һэн. Үнгэрөөшэ үдэшэндеө залуугайнгаа ушар һануулха һанаатай тарган Балма Самбуу ламын урдаһаа хэды дахин нюдөө эмнисэгээгээд туршаһан юм, теэд шалхайжа хүгшэршэһэн Балмые Самбуу лама хэрэглэнгүй, «Туваан хамбые бараалхахамни» гээд, Агын дасанай шэрээтындэ ябашаһан байгаа. Тэрэ гэһээр Самбуу лама бусажа ерээгүй, харин Намдагтан хоюулаа сулөө хоноһон юм.
Сонхын шэлэй няжаганатар, үхэр бүреэгэй абяан сууряаташаба.
- Туваан хамбые удэшэел! - гээд уужа байһан сайтай аягаяа бариһан шэгтээ Балма бодошобо. - Хожомдонгүй ошоё! - гээд Намдаг баян һууриһаа үндэгэшэбэ.
Тэдэнэй газаа гарахада, хамаг зон уйтахан гудамжануудаар һубарилдан ехэ дасан тээшэ адхаржа байбад. Дасанай алталмал оройн дүрбэн углуу дээрэ зогсоһон хубарагуудай дала мүрэнүүд дээрэнь табяатай гурбан алдын үхэр бүреэнуүдые үлеэһэн ламанар харагдаа һэн. Үлэн сарнуудай мөөрэлдөөн шэнги нарин бүдүүн абяатай үхэр бүреэнүүдэй дуун доро тарган шара һамгаяа дахуулһан Намдаг баян мун лэ ехэ дасан тээшэ яараба.
Агын дасанай шэрээтындэ хоноһон айлшад сайлажа дүүргээд байба. Урагшаа дүрбэн сонхотой, ундэр оройтой Агын шэрээтын гэрэй баруун таһаг доторнь: генерал-адъютант барон Корф Туваан хамба хоёр хоноһон юм. Наада таһаг соонь урда ханаар табяатай зөөлэн һандали дээгуур Агын тайшаа унтаһан байгаа. Баруун хойто захын заахан таһаг соо шэрээтэ лама өөрөө нойрсоһон юм. Пеэшэнэй баруугаар татаатай хаалгын араар газарта шэрдэг дэбдижэ унтаһан Самбуу лама бултанай һүүлдэ үндэрлэбэ.
Хара зандан модондо эржэгэр гурьбануудые һиилээд, заанай яһа һуулгажа хэһэн гуу соохи шаазан дээрэ гоёоһон хитад зурагуудтай халхабшыень саг үргэлжэ һайхашаадаг Самбуу лама нюдөөрөө үнэншэжэ ядаһан юумэндэл, гараараа дахин эльбэжэ үзэбэ. Тэнгэриин үнгэтэй хүхэ саарһан дээрэ, алтан хээ хээлэжэ дурбэн ханаарнь тойруулан няагаатай байгаа һэн. Урда ханаар байһан сонхонуудан хоорондо бишыхан тухэреэн стол дээрэ табяатай хитад шаазан хэды оло хараһаншье һаань, хэлэшэгүй һайханаар мүнөө үзэгдэбэ. Гэр доторхи сүлөө ханануудыень зубшуулжа табяатай богонихон хүлтэй ябаган оронууд дээгүүрнь тэбхэр тэбхэр персиин урашуулай хибэс һунаан дэбдижэрхиһэн байна. Туваан хамбын хоноһон таһаг соо байгааша зон бүгэдээрэн эльгэ хаталдан байжа, юушьеб зугаалнад.
Шэрээтын гэр соо орохо бүридөө гоёшоодог Самбуу лама үүдэнэй хажуудахи сад шара таазһаа холодохо арганьгүй болошоод байгаа һэн. Эндэ хоноһон ехэшүүлэй үнгэрөөшэ һүни эдиһэн ууһан гээшэнь тооложо барахаар бэшэ ха юм. Хитад, монгол, ород, буряад гуримаар - орон хамтадаа зуу гаран янзаар түхеэржэ, үдэшын эдеэ бариһан байгаа. Мун һүнэй архи, китадай нэрэдэг сагаан будаагай архи, ород хилээмэнэй архи гурбые тэдэнэр садатараа ууһан юм. Самбуу лама хомхойржо, Намдаг баянай асарһан гэдэһэтэй уураг тархи ехээр эдижэрхиһэн дээрэһээ, тэдэнээр адли хараһанаа залгижа шадахагүй байгаа бшуу. Тиигэбэшье, мэхэтэй лама хүхижэ байһан зонһоо гартахагүй гэжэ, һэмээхэн газаа гараад хургаяа амандаа хэжэ байжа эдиһэнээ хуу бөөлжэһэн юм. Хүнһөе нюужа хотоёо дундалһан Самбуу лама зуу гаран табагай дээжэ бүхэнһөө ама хүрэһэн ба литр шахуу гурбан янзын архи ууһан байба. Үглөөгүүр бодоходо тэрэнэй толгой үбдэхэһөө гадна, хоолой хотонь галда дүрэһэһнөө өөрэгүй хатажа зобоогоо һэн. Умдаяа харяаха һанаатай халуун сай ууха буреэ охёод, саг үргэлжэ бөөлжэжэ байһан лама ехээр эдиһэн хотоёо сэбэрлэхэ һанаатай, харин мүнөө дахин сай уугаад, тааз дээрэ охижо байна бшуу.
Зүүн ташаандаа ута һэлмэ шагтагалһан, улаан үнгэтэй ооһор хүзүүгээрээ бүгтэрүүлэн, ташуур буу һуйбадаһан
Пустяков орожо, шамарһан түриитэй сабхи гуталайнгаа һүеыгөөр хас байса шала наншаад, гараа малгайдаа барихадал гэбэ.
Урядник Пустяковой хойноһоо газаа харуулай солдат орожо:
- Генерал-адъютант эндэ гу? - гэжэ асууба.
- Тиимэ! - гээд, Самбу лама шудэеэ ирзайлган дохисогообо.
Эндэ ерэһэн солдат урядник Пустяков ерээ гэжэ дүүлгахаяа бароной таһаг руу оробо.
Заахан тархитай Шаргай ноён шэлүүһэн малгайгаа нюдэндөө хүрэтэр даражархинхай гэртэ орожо, үүдэндэ абяагуй зогсошобо. Үхибуун шэнги хамарһаа нойто дуһалуулжа ябадагыень Самбуу лама һайн мэдэхэ дээрэһээ, хирэ-хирэ болоод лэ шорд байса хамараа һүгшажа байһан Шаргай тээшэ харабагүй. Тиигэбэшье, Шаргайн абяанһаа дахин охихоёо һанаад, Самбуу лама түргэн шара таазда дүтэлөө һэн.
Баруун таһаг доторһоо харуулшан солдат гаража. Пустяковые үрихадань бахардашаһан урядник өөдэ уруугаа хараашалан, һуүриһаа хүдэлбэгүй.
- Орогты! гэһэн генерал-адъютантын һөөлдэнхэн хоолой соностобо.
Пустяковой баруун таһаг руу орохотой хамта, эзэнээ дахаһан нохой мэтэ, Шаргай ноён хойноһоонь оролсобо.
- Ундэр турэлтэ генерал-адъютант, үсэгэлдэр тушаагдаһан зэмэтэниие танай захиралтаар дасанай дуган соо хаажа хонообди!
- Теэд яагааб? Минии офицертэ даабари үгтэһэн байха!..
- Ха-ха-хайшань абаашаха тухайгаа...
- Һанаагаа бу зобогты! Мүнөө Туваан хамбые үдэшэхээ ошоходомнай, дасанай гудамжаар үрдаһаамнай асарагты! - гэжэ даруу аалиханаар генерал-адъютант захиралта угэбэ.
- Ойлгосотой! - гээд, Пустяков гаража ошобо. Шаргай ноён харуул солдат хоёр хойноһоонь гараба.
- Тэрэ тушаагдаһан хүниие асархадань, та өөрынгөө үгэ хэлэнэ бэзэт! Би саашанхи хэрэгыень шиидхүүжэб! - гээд, генерал-адъютант Туваан хамба тээшэ халта миһэд гэбэ.
- Болоно! - гэжэ соностохоор гүбэд гэхэтэеэ хамта, тэрэнэй үгэ зүбшөөһэн тэмдэг болгон Туваан хамба толгойгоо дохиходол гээ һэн. Барон Корфын шэрүүн ааша тухай нэгэнтэ бэшэ дуулаһан Самбуу лама Аламжые алахаяа һанаа гэжэ гансата тааба. Тиигээдшье «гартаа ороһон хубисхалшадые ямаршье сүүдгуйгеөр буудахаһаа гадна, засагта эсэргүү зэмэ хэһэн зониие бариһан сагтаа буудаһан полициинхид ямаршье харюусалгада хандуулагдадаггүй» гэһэн хуули гаргаһан барон Корф еөрөе хэлэжэ байна ха юм. Самбуу лама эдэнэй хөөрэлдөө шагнажа Корфын нюурые шэртэнэ. Генерал-адъютантын нюур аймшагтай һүртэйгөөр үзэгдэбэ. Тиигээдшье, өөдэнь хитайтар эмэрижэрхиһэн һоёо һахалынь, түхэреэхэн шубүун нюдэдынь юуш хэхэдээ болохо, шиидэнги зоригтой хүнэй түһөө харуүлаа бшуу. «Аламжые алаа һаань, һайхан һамганиинь үлэхэнь гээшэ! Халаг, яаһан бузараар хоёр хүүгэдтэй болоһон байгааб, үхэдэлшни! Хэрбээ ганса бэе ябаа һаань, тэрэ эхэнэрээр һамга хээд, ламын шажанһаа арсажархиха һэмби!» гэһэн бодолнууд Самбуу ламын толгой соо эзэлуүдгүй оробо. «Теэд орхимжоёо орхёо һаа, байза, хайшан гэжэ мүнгэн зөөри олохо болонобиб?» гэһэн бодол орожо, зүрхэ алдахуулна. «Угы, хамаагүй! Наймааша лама болохоб! Наймааша ламын һамгатай байхада хамаагүй ха юм!» гэжэ мэхэтэй Самбуу сэдьхэлээ заһана. «Хоёр хүүгэд!.. Хоёр хүүгэд!..» гэжэ һанахадаа, баһал урмаа хухарна. «Үгы даа, иигэхэ байна! Эхэнэртэй һайдалдаад, һамга абаншгүй ябадаг ламанар али олон ха юм! Һэшхэлтэй һайнууд болоод, хаа-яа ошожо хоноод ерэжэ байхадамни, хэн һэжэглэхэ юумэб?» гэжэ сэдьхэхэдэнь, зосонь тэгшэржэ, аятай зохид болошобо. «Зай, зай, түргэн аба ашажа тэрэ Аламжыень буудаһай!.. Жалма һамганиинь уйлаха. бархирха байха!.. Би тиигэхэдэнь, хүүгэдтэй эхэнэрые хайралһан болоод, гэртээ асархаб!.. Тиигээд... Тиигээд лэ!..» гэхэ мэтэ һүүл түгэсхэлгүй бодол Самбуу ламын толгой соогуур бөөгнэрнэ. «Һэ даа, хөөрхэй, юу бодожо байна гээшэбиб!» гээд, һүүлэй һүүлдэ сэдьхэхэдээ эзэлүүдгуй гараа наманшалха дураниинь хүрэнэ.
- Зай, иихэдээ та бидэ хоёр үгөө ойлголсоо гээшэбди! Ага нютаг дээрэ зоной буһалгаа гаргахагүйе оролдохо болоно гээшэт! Дасанай шэрээтэ арга шадал соогоо танда туһалха! Бидэнэр мүн лэ шажан сахигшадые хээрэ орхихогүй байхабди,- гэжэ генерал-адъютант архиһаа боложо һөөлдэшэһэн хоолойгоо шахан һагад, Агын тайшаада хандаба.
Ород хэлэ хүсэд мэдэхэгуй Агын дасанай шэрээтэ:
- Мдаа-а, мда-а!.. - гэжэ байжа бароной дуугарха бури үгэ бүхэнииень зүбшеөһэн янзатай толгойгоо дохигошуулжа һуугаа һэн. Хаанай хуулида Буддын шажанай али тухай хэрэгтэй байһаниие барон Корфдо ойлгуулжа шадаһан Туваан хамба дипломатическа ажалаймни эхин хэгдээ гэжэ тухайлаад, бэшэ бэшэ асуудалнуудые Петербург дээрэ зүбшэхэбди гээ һэн. Туваан хамба Степной генерал-губернатор ба Сибириин хасаг сэрэгүүдэй наказной атаман Таубе гэгшэтэй Байгалай үмэнэдэхи генерал-губернаторайда танилсажа, мүн лэ тэрэниие уран бэрхэ үгөөрөө эльбэдээд, Тугэд ороноо түргэн бусажа, арбан гурбадугаар Дал ай Ламые үгэдээ оруулхаяа яаража байгаа һэн. Бароной ами сахижа ябаһан солдадуудай даамал офицер орожо, морин улаа бэлэн болоо гэжэ Туваан хамбада мэдээсэбэ. Гэртэ байһан барон болоод бусад ламанар ябаха тээшээ түхеэрбэд. Тодхор болоходо, генерал-адъютантын нюдэндөө хэдэг пенснэ олдожо угэбэгүй. - Нюдэнэйнгөө шэл хаябал һохор болоо гээшэлби! - гэжэ һалаха һандахаар бэшэ бэдэрүүл хэжэ байһан барондо туһалалсан, хамаг бүхы ламанар хаяа ханхаар хараашалалсабад. Гэр дотор зай забһар үлөөнгуй бэдэрээд, бароной алтан хүреэтэй нюдэнэй шэлые олоогүй һэн. Гэрэй хаяадахи ябган орон дээрэһээ өөдэ уруугаа шагаажа һууһан Намсарай тайшаа хирэ-хирэ болоод лэ урда сонхо дээрэ табяатай модон соглитой Тугэд ном тээшэ шэртэдэг байба. Сэхыень хэлэхэдэ, бароной пенснэ зүүгээд байхые харахадаа, һүрдэдэг Намсарай тайшаа тэрэ һүр ехэтэй шэлыень зүүбэл, Агын зониие бүгэдыень айлгаха һэмби гэжэ бодохоһоо гадна, бэеэ барихын аргагүйгөөр тэрэ пенснэдэнь хорхойтоһон байба. «Талаан боложо мартагшаб!» гэжэ сэдьхэһэн Намсарай тайшаа тэрэ алтан хүреэтэй нюдэнэйнь шэлэй урда сонхо дээрэ байһан Түгэд номой саана хабшуулдашоод хэбтэхыень хаража байна.
- Манай дунда нюдэнэй шэл абамаар хүн угыл даа! - гэжэ пенснэ оложо ядаһан шэрээтэ лама губэд гэбэ. Тэндэ байһан зоной бүгэдээрэн бэдэрхынь хажуугаар Туваан хамба өөрөө талаар хараашалжа захалаа һэн. Яалтай гээшэб гэжэ мүрөө оложо ядажа һууһан Намсарай тайшаа гэнтэ урда сонхо тээшэ сэхэ ошожо: - Ай, энэ байнал! - гэжэ бароной пенснэ гартаа ялагашуулан хашхарба. - Тэндэ яагаад ороо гээшэб? - гэжэ дуугараад, айлшан барон пенснэгээ абажа зүүбэ.
Намсарай тайшаагай үлүү харадаг зангыень бултанһаа һайн мэдэхэ болоһон Самбуу лама урмаа таһарһан янзатай тэрээн тээшэ уралаа жэмэгэд гүүлбэ.
Үүлэгүй тунгалаг үбэлэй үдэр, дасанда сугларһан хамаг зон гудамжа гаранхай щууяжа байгаа һэн. Утаһан бэһын сасагуудые ташаан дээгүүрээ һанжуулжа, мүнгэн хутага бэһэндээ хабшууланхай баяшуулай хүбүүд нютаг соогоо суутай жороо хурдан моридые унажа ерээд, басагад бэреэдэй урдуур хүндэлдүүлнэд. Нэхы нооһотой хонин дэгэл үмдэһэн баяшуулай адуу мал адуулдаг шиираг хүбүүд мүн лэ һортогой дошхон моридые шэлэжэ унаад, һэмээхэн сами руунь ташуураа хабшуулжа , булдюулдаг һэн. Залуу басагад эрэлхэг адуушадай эмээл дээрэ шудхаатай юумэдэл һуухые харахадаа, эзэлүүдгүй дурлашадаг һэн. Мүн зарим бардаастай хүбүүд ажалда даяр болошоһон ганса моринойнгоо улам гэдэһэнэйнь хойгуур татажа мордоод, тангарюулжа хүхидэг бэлэй. Хорёо харайлгажа һургаһан муу зантай моридые унаһан хүбүүд набтар хашаа харайлгаха һанаатай хараашална. Теэд тэдэнэй талаан буруулхадаа, дасанай ламанарай хашаан дандаа хүнһээ үндэрөөр баригданхай байнал.
Хазаарай аманай сахаригай шэнээн томо түхэреэн мүнгэн сахаригуудта нариихан сасаг надхуулһан гоё һиихэнүүдые, утаһаар сохиһон туузада холбон, хоёр хажуугаараа сэрбүүлһэн һамгад толгойдоо аяар Италиһаа асаржа хэһэн шара хуба даруулгануудтай Хитад гуримаар мүнгэндэ һуулгаһан улаан шүрэтэй туйбанууд зарим һамгадай малгай доогуурнь халта харагдана. Тэдэнэр хүхэ гү, али хара хилэнгээр оёһон тохойтой торгон гадартай дэгэл дээгүүрээ табан үнгын һолонго татаһан туузаар хүбөелэгдэһэн, хормойтой уужа үмдэнхэй. Дүрбэн хурга тухай үргэнтэй, улаан бүд орхимжо мүрэ дээгүүрээ һуйбадаад, нүгөө хажуудаа гал гаргадаг хэтэ мүнгөөр гоёожо зүүгээд ябахадаа, дэлхэй дээрэ үзэгдөөгүй баян ба гоёб гэжэ эдэ эхэнэрнүүд һанадаг ха юм. Хэн гоё хубсаһатайб, тэдэнэр хамаг зоной урда зогсохые оролдохоһоо гадна, энеэдэһээ хүрөө үгышье һаа, шанга шангаар энеэхэ ба энэ тэрын урдаһаа уринаар харахые оролдодог бэлэй. Хахархай ямаанай арһан дэгэлтэй малшад олон зоной нюдэнһөө далда орон, саана холуур дуугай байдаг заншалтай. Хамаг зоной аһан урда тээ үбгэн наһатай болоһон үзүүр баяшуул зогсонод. Тэдэнэр хүхэ гү, али хара үнгэтэй нарин хилгааһан бүдөөр гү, али торгоор хушаһан дэгэлнүүд дээгүүр шара үнгэтэй дурдам бэһэнүүдые бэһэлжэрхёод, булганай арһан гү, али хара халюнай арһан малгай хиисхүүлэн байнад.
Үдэр ерэхэ бүри Балма һамганайнгаа хэнтэг хэрүүлшэ болоходонь сэдьхэлээ зобоһон Намдаг баян гулбаа ноёнтой энэ үглөөгүүр уулзан сасуу: «Һамгантаяа хани инаг байжа шадахаяа болиһон хүн хайшан гэжэ бэеэ заһаха ёһотойб?» гээд холуур тойруулан, бэеэ һэжэглүүлхээр бэшэ удхатайгаар асуугаа һэн. Гулбаа ноён тойруулжа хэлэһэн үгыень ойлгожо ядаһандаа хэды зойобошье, һүүлэй һүүлдэ юрэ тухайлһан хэбэртэй боложо: «Бугын шуһа уубал, айхабтар һайн байха!» гэжэ заабарилһан байгаа. «Хайшан гэжэ буга бариха гээшэбиб?» гээд, бодолдо дарагдаһан Намдаг баян: «Буга буха хоёрой илгаань юуб? Гэртээ ошожо шахамал малаан бухаяа алажа шуһыень уухамни» гэжэ зосоогоо шэбшэбэ. Тиигэбэшье, зосоонь һайн болоногүй. Юундэб гэхэдэ, Намдагай һамган үүсэ хэһэн малай шуһа болоод гэдэһэ, гүзөөгынь яашье хии орхихогүй ха юм. Шуһыень өөхэнтэй холижо нарин гэдэһэндэнь шудхажа, амтатай эреэлжэ хэхэ юумыень Намдагай гансаараа уухамни гээ һаань, һамганиинь лаб зүбшөехэлгүй байха.
Улас түрын удхашанарые ойлгохогүй, эрдэм һургаал мэдэхэгүй баяшуулай хөөрэлдэхэ үгэгүй болошоод, бэе бэеэ шоглолсоһон үймөөн соо бодолдо дарагдажа зогсоһон Намдаг баянай гуталай түрии дээрэхи хара толбые гулбаа ноён алдангүй хаража һууба. Хамарһаа дуһахаа һанаһан нойтоёо хургандаа нилаагаад, Намдаг баян гуталайнгаа түриидэ аршадаг зантай һэн. Тиигэжэл гуталайнь түрии халтал даг болошоһон байгаа бшуу. Тиихэдэ гулбаа ноён хамараа гартаа хүнгэлөөд, муухай болоһон гараа гуталдаа бэшэ, харин дэгэлэйнгээ хормойдо аршадаг һайтай ха юм. Намдагай хажууда байһан һамганиинь гулбаа ноён намайе харана гэжэ һанаад, халюун туруутай ута хамсыгаа һэмээхэн ташаандаа шударжа, шамахые оролдожо байба. Юундэб гэхэдэ, нютагай дарханда бутархай алта үгэжэ хүүлһэн гал шара бугааг баруун гарайнь сарбуунда яларжа байгаа ха юм.
Һамбайень бодотор уяжархиһан гурбан адлиханууд моридой толгойнууд ехэ дасанай урдуур бултайба. «Туваан хамба морилбо!» «Туваан хамба!..» гээд, хүн зон хүхинэшэбэ. Уданшьегүй улаан үнгэтэй хитад хибэс дэбдиһэн армагтай шарга дээрэ шагса бурхан мэтэ дабшалжа һууһан Туваан хамба үзэгдэбэл. Тэрэнэй хойноһоо ондо ондоо зүһэтэй, тоомосхо үүлтэрэй үндэр һайхан моридые хүллэһэн, ногоон шэрэтэй шарга харагдажа, тэндэ нюдэндөө пенснэ зүүһэн генерал-адъютант барон Корф ташаальдишоод һуугаа һэн. Хоёр зээрдэ моридые хүллэһэн заахан буряад шаргада һуугаад, Агын дасанай шэрээтэ лама тайшаа ноён хоёр гаража ерэбэ. Мүн эдэ шаргатай зоной хойно нилээд боложо, Самбуу лама түрүүтэй Агын дасанай аха заха ламанар һубарилдан ябагаар ерэбэд. Хэдэ мянган зоной хүлдэ ба тоогүй олон моридой туруунда үльти зада гэшхэгдэжэ, саһагүй болошоһон элһэн соогуур шаргын үргэнүүд шаагдан, газар зүһэнэ. Тиигэбэшье, тоомосхо үүлтэрэй ута бэетэй үндэр морид хүзүүнүүдээ нугаралдуулан, хүнгэхэнөөр алхалжа ябаад һэн. Тэдэнэй хүзүүн дээгүүр матарһан эреэн шэрэтэй дугаагай сахаригһаа шагтагалаатай хонхын абяан дундуур генерал-адъютантын дала мүрэ дээрэ яларан байгаа алтан эпполедүүдые харахадаа, нээрээшье һүртэй байгаа бэлэй.
Сэхыень хэлэхэдэ, Байгалай үмэнэ орондо ород зоной ерэһээр, тоомосхо үүлтэрэй морид бии болоо юм. Буряад зон һайн мори харабал, нюдөө үгэхэ жэшээтэйшье һаа, энэ үндэр һайхан үүлтэрэй моридые үдхэдэггүй байгаа. Тоомосхо үүлтэрэй морид гүйхэдөө хурданшье һаа, түргэн дундаа годиржо шададаггүй, айхабтар холуур тойродог байхаһаа гадна, үшөө дэншээ юм. Буряад үүлтэрэй морид бэеэр набтархануудшье һаа, хүл сээжэ һайтай, хада руу мүнөөхил зандаа гүйжэ ородог, гүйдэл дундаа үнэгэн мэтэ нэгэ газартаа эрьелдэжэ шададаг. Хасагай алба хэдэг буряадууд өөрынгөө мори абажа сэрэгэй албанда ошодог юм. Теэд буряад хүбүүд морин дээгүүр һэлмээр сабшаха болоод, газарта хэбтэһэн юумэ гүйдэл дундань шүүрэжэ абаха гү, али ойн оёороор гүйлгэхэ, хада руу намнасалдахадаа айхабтар мэргэжэлтэй байгаа. Зунай сагта хэдэн нютагай зон сугларжа, найр наада хэдэг юм. Энэ нааданай түгэсхэл дээрэ заалһаа анги боложо-наншалдадаг, эмээл морёо намнасалдадаг ушар али олон болодог байһаниинь элитэ. Энэ ушарта монгол үүлтэрэй морид аймшагтай түргэн бшуу. Мундуу шиираг хүбүүд мориной гүйдэл дунда дуратай шиидамаа газарһаа шүүрэжэ абаад, хүниие сохихо ба тэрьедэһэн зониие хойноһоонъ намнажа, моринойнь һүүлһээ барижа хажуу тээшэнь табижа, моритойнь хамта унагааха гү, али ута хулһан ташуураар моритой хүнэй һүүжэ дээгүүр ташажа, эмээлһээнь хобхо сохихо мэтын дүрэнүүдые тусгаар шудалдаг һэн. Зарим хара һанаатай зон тэнэгтээ найража ерэхэдээ хулһан ташуурайнгаа эшэ соо туулга шудхажа хүндэ болгоод, хуниие сохидог бэлэй. Мүн энээнһээ гадна, буряад зон морёор шоно намнажа аладаг зантай. Тиихэдэ зарим хулгайшад морин дээгүүр ташуурайнгаа эшээр хониной толгой сохижо, өөдөө собхорхотойнь хамта эзэндэнь харуулангүй, һугадаад гүйлгэшэдэг бэлэй. Үнэн дээрээ алишье талаһаань харахада, талын зоной байдалда таараһан морид ха юм. Ута нарин хүзүүтэй, үндэр уусатай англи үүлтэрэй морид, шамбай шанга бэетэй ородой «Битюкшье», богонихон сээжэтэй «Ардень» үүлтэрэй - белгинн морид, нариихан бэетэй американ жороошье морид, юрэдөө, ямаршье морид монгол моридто хурэхэгүй юм. Мүн энээн шэнги ород хубсаһан үмдэхэдэ хэды соморшье һаа, буряадай ута дэгэл һэлгэжэ шададаггуй байна. Нуудэл байдалтай монгол буряад зон дайралдаһан газартаа хээрэ хонохо ушартай болодог. Ута хормойтой дэгэлээ тайлахадань үргэн ехэ үһэтэй хүнжэл боложо үгэнэ ха юм! Тохомоо дэбдижэ, эмээлээ дэрлээд, дэгэлээрээ хушаһан бэеэрээ хаанашье ядамаггүй хонодог юм бшуу.
Тиимэһээ буряадууд эмээл морёор дэлхэйе тойрохоһоо арсахагүй байһаниинь сохом!
Дасанай үргэн гудамжада гаран сасуугаа барон шэрээтэ хоёрой хашабаа Туваан Хамбые хүсэжэ, булта зэргэлхэдээ, бүхы гудамжа эзэлбэ. Баронине үдэшэжэ ябаһан ами сахигшадынь болохо долоон солдадууд ба хоёр офицернууд эндэ ябалсаагүй һэн. Сэрэгэй зоной олоороо мордохуулха ябадалһаа Туваан хамба шажанай ёһоор арсаһан байгаа. Агын дасанай гудамжаар улаан хубсаһатай ламанар, баяд ноёд, гоё хубсаһатай басагад бэреэд субажа захалбад. Басагад бэреэдэй алта мунгэн гоёолтонь. элдэбын үнгэтэй, сэнтэй һайхан торгон хубсаһаниинь наранда ошотон, хэлэшэгүй арюунаар ялалзана. Һэхэжэ үмдэһэн булга, халюун, шэлүүһэн малгайнуудынь һалхинда долгитон, нюдэндэ үринаар үзэгдэнэ.
Даг хара халааһан хубсаһатай, зэд улаан нюуртай хүнүүд газар дороһоо гараһан юумэдэл гэнтэ гудамжын нүгөө буланда бии болоод, Туваан хамбые мордохуулжа ябаһан үй түмэн зоной урдаһаа зүрин алхалбад лэ даа. Таһархай тобшотой, оодон ямаан дэгэлтэй хүн нюсэгэн үбсүүгээ сэлижэрхёод, сарбуудаа оруулгаһан түмэр гэнжэеэ хонгиргон хамагай түрүүндэ ябаба. Тэрэнэй ута гэзэгыень һур аргамжын тэгэн дундаһаа уяад, үзүурнүүдыень хоер тээшэнь морин дээгүүр татажа бариһан Пустяков Шаргай ноён хоёр гудамжын хоёр захаар ябаад һэн. «Һомон тэнэг, жада сэсэн!» гэһэн ород оньһон үгын ёһоор, уурлаһан бароной гэнтэ Аламжые буудажархёо һаань, хии һомондо дайрагдахагүй гэжэ бодоод, тэдэ хоёр зэмэтэнһээ холо ябахые оролдоно ха юм.
Түрүүлээд ябаһан гурбан шарга тогтожо, хамаг зон гудамжада хахан орошобо. Тэдэнэй урдаһаа ябаһан Шаргай ноён Пустяков хоёр барижа ябаһан мушхамалаараа Аламжын гэзэгэһээ угзаран зогсообод. Зэмэтэниие үдэшэжэ ябаһан һангирхай хубсаһатай зон хеөрсэгэнэн, оодон хамсытай улаан сарбуунуудайгаа тохоног нугалжа, хангиржа халааһан болошоһон гуталтай хүлнүүдээ, урагша хойшонь һольболдуулан зогсошобод. Улаан мяхаяа бултайлгаһан зоной бэенүүдые үбэлэй жабар долёожо, тэдэнэй халуун аминһаа уурал бадхан байгаа һэн. Таһархай хубсаһатай хара торюун зоной үйрэн байхые харахада, мэнэ мэнэ гал хүргэбэл тэһэрхэеэ байһан обоолоотой дари мэтэ узэгдэбэ. Эдэ олон зоной дунда гоёолто болгон яларуулха тобшыншье зэргэ мунгэн харагданагүй, зуүнэйшье зэргэ алтан яларнагуй. Хэрбээ эдэниие гансата буудажа алабал, үхэһэн хүүр дээгүүр олзо бэдэрдэг Намсарай тайшаагайшье олохо зеөри байхагүйнь лабтай. Ямар нарин бэрхэ аргаар нэгэ хэдыхэн баяшуул эдэ мянган зоной шүүһэ һорожо абаад, үлэн хооһон бэеыень шатаһан нүүрһэнэй бааһан мэтэ болгооб?
Обсорһон зоной дундаһаа хоёр үхибуүтэй Жалма урагшаа гаража, үбгэнтэеэ нэгэшье һаань үгэ андалдаха һанаатай аргаахан алхаба.
- Бү дүтэлэ! - гэһэн Пустяковай абяан сууряаташаба.
Зол хубигүй эхэнэр жандармын зэрлиг абяанһаа сошожо, хоёр хүлынь ээдэлдэн зогсошобо. Европа, Италиин арад зониие баалан балхидан, тэдэнэй хүлһэ гарган, ами амя араа байһан ордонгуудые холбожо, нэгэ сүмэ бодхоод. хоёр зуу гаран гэшхүүр табижа, арба мянган таһагуудые хэһэн Римдэхи Ватикан соо эртэ урдын греческэ урашуулай бүтээһэн: Агезандра, Афинодора, Полидора гурбанай хүл гараараа могойдо орёолдошоод, һоруулжа байһыень харуулһан дүрэ мрамор шулуугаар бүтээгдэһэн байдаг. Энээниие хараһан зон хэрбээ хүн досоохитой юм һаа, тэдэнэй оршолон зоболондо дайрагдаһан уршалаатай нюурнуудые, халта ангайһан амануудыень, гүрылдэжэ гарашаһан һудаһануудыень мартаха юм аал! Теэд мүнөө Туваан хамбые үдэшэжэ ябаһан зоной нюдэндэ харагдадаггүй «шара лууда» орёогдоһон амиды хүнүүд: Жалма, Булад, Балбар гурбанай дүрэнүүд оршолон зоболонһоо нюураа уршылгажа, үбшэндэ ядарһан амануудаа халта нээгээд, ами наһаяа гуйжа байнад ха юм! Эдэ зоной амилха агаарһаа бэшэ зөөрииень эрхэ сулөөтэйнь хамта буляан абаад байһан баяшуул юу бодожо байнаб? Жалмын арюухан сагаан хүзуүн өөдэнь могойн хадхуур мэтэ хүхэ һалаа асатуулан гүрөө һудаһаниннь сохилжо байна. Жаргалаар жэргэжэ байдаг хоёр хара нидхэнүүдынь xvxa һүрэн доошоо һанжаад, уураг улаахан уралынь туулган хүхэ болон зуулдашанхай. Мүнхэ булагай уһандал, елэлзэн байгаа нюдэнэйнь гэрэл соо Туваан хамбые мордохуулжа ябаашад, мори шаргатаяа харанхы хара һүүдэр болон бархайлдана. Амиды сэсэг уһалхаяа түрэһэн гарнуудаа Жалма һарбайгаад аминаһаяа гуйжа, үхэлэй урда шэшэржэ байгаа бэлэй.
Мэнэ һая шууялдан, хүхижэ ябаһан баяд ноёд, сэбэр һайхан бэреэд, бардам омог хүбүүд сэдьхэлээ зобоһон янзатай, тэдэниие сэхэ харахаяа дальдиран: үнэгэ, шэлүүһэн малгайнуудаа нюдэн дээрээ татажа захалбад. Энээхэн зали саг соо ара эбэрээр зогсоһон өөдэтэй өөдэгүй зон, үхихүүгэд хамтадаа хашаа дээгүүр абиран гарашоод, туун шэнги ирайлдажа байгаад һэн. Аягүй байдал досоогоо мэдэрһэн Туваан хамба генерал-адъютант барон Корф хоёр шаргаһаа буужа, моридойнгоо урда тээ гарабад. Эндэ һаяхан Мышкиниие барижа, жандармынхидай буудаһан тухай, тэрэнэй наһа үеын гашуудалта түүхые арад зоной зариманиинь дуулаһан байгаа. «Мышкинэй нүхэр» гэжэ Аламжые тушааһан Пустяков Шаргай хоёр эдэ үгэнүүдые халта дабһалан һагад зондо зугаалһан юм. «Мышкиниие алаа ха юм! Аламжыень яахань гээшэб», «Мүнөө буудахаяа һанаа ёһотой» гэһэн үгэнүүд һалхинда һаршаганаһан модоной набшадал арад зоной дундуур шэбэнээн боложо тараба.
«Буудахань гээшэ гү, али үгы гү?» гэһэн асуудал Самбуу ламые бултанһаа ехээр энэ үедэ зобоогоо һэн. Таастай эдеэ хулеэжэ байһан нохой мэтэ, зоной араһаа тэрэ үлэгэшэн Аламжые хараба. «Иигээд намтай үһөөрхэлдөөрэй! Намдаг баянай хэн байһаниие мэдэхэ болоо ёһотой!» гэжэ нюдөө үзүүрлэһэн Намдаг зоной урда бэеэ үрин зогсоно. «Юун болохонь гээшэб? Яахань гээшэб?» гэжэ асууһан юумэдэл, урагшаа үлылдэшэһэн багашуул Туваан хамба барон хоёрой алхам бүхэниие шарайшалан хүдэлэнгүй хашаа дээгүүр һуунад. Ламанарай гэрэй хажуугаар тариһан модод, набшагуй үзүүрнүүдээ үргэн «мүн лэ тэдэнэй дээгүүр үлылдэжэ хараһан мэтэ үзэгдэнэ. Эгээл энэ үедэ хэдэ мянган зоной дунда нэгэшье абяан гарахаяа болижо, гансал моридой турьяхань хирэ-хирэ болоод лэ соностожо байгаа һэн.
Хүбшэдэ татагдаһан монгол һаадаг шэнги болотор нидхэеэ ниилуулжэ сог шара нюдэнүүдһээ гал һомо шэдэлэн байгаа Аламжын шүдэн шулуун хүхэ уралаа зуужа, булад таха боложо харагдана. Зангиданхай нюдаргануудайнь сарбуунуудта үмэдхөөтэй түмэр гэнжэ нэгэл угзараа һаань, үй һурэн хиидэшэхээр һанагдаа һэн. Тэрэнэй зэд улаан шарайда нэгэшье ядарһан уршалаа харагданагүй. Тиигэбэшье, үхибүүдэй, һамганайнгаа бархиржа, гуйжа байхыень гэдэргээ харангүй тухайлһан Аламжа сээжэ соохи хоро үһөөгөө зондо харуулхагүй гэжэ оролдоно ха юм.
Ээм мүрэнүүдээ ниилүүлэн зогсошоһон зоной урда байгаа Аламжые хараһан Туваан хамба барон Корф хоёр дүтэлхэеэ зэбүүрхэһэн юумэдэл, арбаад алха зайтай тогтобод. Һоёо һахалтай бароной нидхэнүүд дээрэ доро болошоод, зүүн гарынь һэлмынгээ алталмал барюул эльбэн байгаа һэн.
Набтархан бэетэй Туваан хамба нимгэхэн сагаан шарайгаа хубилгангүй, гараа дээрэ наманшалжа:
- Бүддын шажантай хүн байһанайнь түлөө, бурхан шажанай нэрээр, алдуу хэһэн Аламжые хүлисэхыень гуйнаб! Үндэр түрэлтэ генерал, хаан бурхан хоёрой адли түрэлтэй дээрэһээ хаанай изагуур сахижа ябаһан та, генерал, Аламжын ами наһа хайралха бэзэт гэжэ гуйнаб! - гээд, энэ һүни баронтой зүбшэжэ хоноһон үгэеэ зандань хэлэбэ.
Иимэ юумэ хүлеэгээгүй баяд ноёд сошордон, нюур нюураа харалсашоо һэн. Тэдэнэй урда байһан барлаг зон өөһэдынгөө шэхэндэ этигээгүй юумэдэл Туваан хамба тээшэ харашабад.
Бароной һоёо һахал халта шорбогод гээд, нюдэн дээрэхи пенснэ шэлынь шэшэржэ, Аламжые хайралһан янзатайгаар миһэд гэһэн бэеэрээ:
- Табигты! - гээд, гараа халта үргэжэ ойр зуурхана хүдэлэнгүй зогсоо һэн.
Пустяков Шаргай хоёр яахашье мүрөө төөришөөд, үдэр харадаггүй шара шубуун мэтэ бэлтылдэн, эмээл дээрээ шохойлдожо һуубад.
- Табигты гэнэм! - гээд, халта һөөлдэнхэй хоолойгоор барон бадашаба.
Туваан хамба гараа наманшалһан шэгтээ хүдэлэнгүй зогсоно. Шаргай Пустяков хоёр сошордон, мушхамалаа хаяжархёод, моринһоо буужа захалбад. Теэд, газаашаа гарашаһан ёбогор нюргатай таяг тулаһан хүн зоной дундаһаа үрөөһэн хүл дээрээ ээрэмшээһээр Аламжын хажууда нюдэ эмнихэ зуураа ерээд, гэзэгэһээнь уяатай мушхамал тайлажа, урда хашаа дээгүүр хаяжархиба. Ута нарин могой мэтэ агаарта сэрбэжэ ябаһан мушхамалай хойноһоо, арад зон бүгэдээрэн алдангүй хаража зогсобод. Хашаа дээгүүр һууһан багашуул шууялдан, нашан харсагаһаа тэрьедэһэн борбилоонууд мэтэ үгы болошоно. Туваан хамба барон Корф хоёр үни шаргадаа һуунхай байба; тэдэнэй морид нэгэ жэгдэ урагшаа жүдхэнэд. Мэнэ һая, ээм мүрөө ниилүүлэн харгы хаажа зогсоһон зон ой модоной самсаал мэтэ хоёр тээшээ хаха һүрэн тэдэнэртэ зам табиба. Үхибүүтэй һамгаяа забдагүй тэбэрии байгаа Аламжа хахархай ямаан дэгэлэйнгээ саанаһаа гуутай бурханаа гаргажа наманшалһан альгандаа хабшаад, хэды дахин адис абана.
Һүраар гүрэжэ |хэһэн бурханайнь ооһор эмниг мориной толгойдо үмэдхэһэн гуйба мэтэ хүзүүн дээрэнь сэрбэжэ байба; сарбуудань ханхинан байгаа гэнжын бугааг таягтай хүн үрөөһэн хүл дээрээ дохоншоон байжа мулталхые оролдоно. Урагшаа ябаһан шарганууд дээрэһээ барон Корф Туваан хамба хоёр Аламжые хулгай нюдөереө хараад, сэдьхэл ханаһан янзатайгаар дахин миһэд гэлдээ һэн. Лама бурханда һүзэгтэнэй ехээр этигэхын түлөө зорюута арад зоной урда Аламжые асаруулжа, тэдэнэр сүлөөдэ табиба ха юм.
- Бурхан!.. Ашата бурхантай байһамнай туһалба! - гээд, лама ноёдой мэхэ һэжэглээгүй Жалма гараа наманшалан, Туваан хамба барон хоёрой хойноһоо газарта хүрэтэр дохибо. Туваан хамбые шэрэһэн морид саһатай харгыда гарахадаа алхамаа нэмэбэд. Мордохуулжа ябаһан моритойш, ябаганш хүнүүд мүн лэ урагшаа юрьен дамжанад.
Балбар хүбүүгээ тэбэриһэн Аламжа һамган Булад хоёроо дахуулаад хамаг зоной хойноһоо алхалжа ябаа һэн. Гэрнүүд болоод хашаагай оройгоор һууһан багашуул шаг шууяа табилдан, нюдэ эмнихэ зуура гудамжада гараад, хойноһоонь дахалдабад.
Үргэлжэлынь хожом гараха._____________________________________________________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте.
- Балма-а, тэрэ үмдыемни аляйлши! - гэжэ Намдаг баян тарган шара һамгандаа хандаба.
Туваан хамбаһаа үрэ хүүгэдые эрижэ адис абаһан Балма һамганиинь хэзээ хэзээнэйхиһээ сухалтай байгаа һэн. Хамба ламын адисай һүүлээр һанаһан зориһоноо гүйсөөхэ һанаатай хэдышье инагаар үбгэндөө хандажа хоноо һаань, уруу һуушаһан Намдаг хэрэглэжэ үгөөгүй ха юм. Сонхын хажууда һууһан Балма тарган бэеэ даажа ядажа, шубуундал хэлтэргэн, Намдагай хажууда ерээд, газарта байһан үмдыень абажа, нюур руунь шэдэжэрхибэ.
- Балма, яагаабши! - гээд Намдагай уурлахатай хамта.
- Эртэ һуларшаһан яндан!.. Иигэжэ байха болоо һaa, наһаараа хүүгэдтэй болохогүйбди! - гэжэ һамганиинь бадашаба. Гэмээ мэдэрһэн Намдаг баян үрөөһэн нюдэеэ шэб анижа:
- Балма, Балмахамни, һанааханаа бү зобо! Сагай ерэхэдэ эрхэлүүлхэл байхаб! - гээд, энеэбхилээ һэн.
Арзагар шара шүдэнэйнь забһарта car үргэлжэ амсаганан байгаа мүнөөхи үжэнхэй шүдыень һамганиинь харахадаа, бүришье урмаа таһарна:
- Һалаа, һалаалши даа! Шадалшни дууһаа!.. - гээд саашаа ябашаба.
Нээрээшье Намдаг баян эхэнэртэ хэрэггүй болоһон шахуу юм һэн. Энэ ушар дээрэһээ нэгэнтэ бэшэ һамгандаа хараалгаһан ба ядажа ерэхэдээ Самбуу ламада үнэн байдалаа хэлэһэн байгаа. Теэд «жэншэнь» гэжэ үбһэнэй үндэһэ оложо үгэхэб гэһэн лама мүнөө болотор хэлэһэндээ хүрөөгүй бшуу. Үнгэрөөшэ зун, мүн лэ энэ ушар дээрэһээ хараал хэһэн һамганиинь һогтуу Намдагые оронһоонь түлхижэ унагааһан юм. Тэрэ һүни Дашада хүлһөөр үүдэ нээхэеэ хаяа доогуур ороһон Булад газарта хэбтэһэн баянай нюур дээрэ гэшхэжэ, хэрүүлхэшэһэн Намдагай гарта дайралдаһан байгаа.
Намдаг баян хубсалжа, нюур гараа угаагаад, баруун хойто ханаар татаатай бурхангуудай урда ошожо, 9 дахин мургэбэ. Гараа наманшалаад дохихынгоо урда тээ: «Отошо Намсарай бурхан!.. Бэеымни тамир шангадхыш!» гэжэ аман соогоо шэбэнээ һэн. Пеэшэнэй шэрэм дээрэ халуун сай һүлэжэ байһан һамганиинь бурханда һүзэглэһэн үбгэнэйнгөө араһаа эзэлүүдгүй хараба. Доогуур шагтайтар бэһэлһэн торгон дэгэлынь тулам мэтэ халхайгаад, маяа хүлнүүдынь хазуурай эшэ мэтэ матаралдаад балайшье зохид байбагүй. Нэгэтэ залуу ябахадаа, дасан ерэжэ Самбуу ламында хоноһоноо Балма һанажа, досоонь эбжэгэнээд, зүрхэндэнь зохид шэнги болошоно. Балсан мяха ехэтэй Самбуу ламын гарай сээжэ дээгүүрнь үлирбэ мэтэ тэбэришэһэниие һанахадаа, гартаа байһан шанагын эшэ шанга бажуугаад абаа һэн.
- Ши иигээд гэртээ буса! Би нэгэ хэдэн үдэр дасан дээрэ байжа гороо хэхэмни! - гээд, үбгэнэйнгөө бурханда мүргэжэ байтар, ойлгомторгүй Балма хэлэжэрхибэ.
- Юу? - гээд, гараа наманшалһан шэгтээ Намдаг баян гэдэргэ эрьежэ, һэжэгтэй нюдөөр һамгаяа шэртэн зогсоо һэн.
- Заа, бурхандаа мүргөө юм һаа, сайгаа уу! - гээд, Балма мэхэтэйгээр үгэеэ тойруулба.
Намдаг баян сайгаа уужа һууха зуураа, һамганайнгаа нюур гэтэжэ харахадань, хэзээ хэзээнэйхиһээ уйтай шэнги байгаа һэн. Үнгэрөөшэ үдэшэндеө залуугайнгаа ушар һануулха һанаатай тарган Балма Самбуу ламын урдаһаа хэды дахин нюдөө эмнисэгээгээд туршаһан юм, теэд шалхайжа хүгшэршэһэн Балмые Самбуу лама хэрэглэнгүй, «Туваан хамбые бараалхахамни» гээд, Агын дасанай шэрээтындэ ябашаһан байгаа. Тэрэ гэһээр Самбуу лама бусажа ерээгүй, харин Намдагтан хоюулаа сулөө хоноһон юм.
Сонхын шэлэй няжаганатар, үхэр бүреэгэй абяан сууряаташаба.
- Туваан хамбые удэшэел! - гээд уужа байһан сайтай аягаяа бариһан шэгтээ Балма бодошобо. - Хожомдонгүй ошоё! - гээд Намдаг баян һууриһаа үндэгэшэбэ.
Тэдэнэй газаа гарахада, хамаг зон уйтахан гудамжануудаар һубарилдан ехэ дасан тээшэ адхаржа байбад. Дасанай алталмал оройн дүрбэн углуу дээрэ зогсоһон хубарагуудай дала мүрэнүүд дээрэнь табяатай гурбан алдын үхэр бүреэнуүдые үлеэһэн ламанар харагдаа һэн. Үлэн сарнуудай мөөрэлдөөн шэнги нарин бүдүүн абяатай үхэр бүреэнүүдэй дуун доро тарган шара һамгаяа дахуулһан Намдаг баян мун лэ ехэ дасан тээшэ яараба.
Агын дасанай шэрээтындэ хоноһон айлшад сайлажа дүүргээд байба. Урагшаа дүрбэн сонхотой, ундэр оройтой Агын шэрээтын гэрэй баруун таһаг доторнь: генерал-адъютант барон Корф Туваан хамба хоёр хоноһон юм. Наада таһаг соонь урда ханаар табяатай зөөлэн һандали дээгуур Агын тайшаа унтаһан байгаа. Баруун хойто захын заахан таһаг соо шэрээтэ лама өөрөө нойрсоһон юм. Пеэшэнэй баруугаар татаатай хаалгын араар газарта шэрдэг дэбдижэ унтаһан Самбуу лама бултанай һүүлдэ үндэрлэбэ.
Хара зандан модондо эржэгэр гурьбануудые һиилээд, заанай яһа һуулгажа хэһэн гуу соохи шаазан дээрэ гоёоһон хитад зурагуудтай халхабшыень саг үргэлжэ һайхашаадаг Самбуу лама нюдөөрөө үнэншэжэ ядаһан юумэндэл, гараараа дахин эльбэжэ үзэбэ. Тэнгэриин үнгэтэй хүхэ саарһан дээрэ, алтан хээ хээлэжэ дурбэн ханаарнь тойруулан няагаатай байгаа һэн. Урда ханаар байһан сонхонуудан хоорондо бишыхан тухэреэн стол дээрэ табяатай хитад шаазан хэды оло хараһаншье һаань, хэлэшэгүй һайханаар мүнөө үзэгдэбэ. Гэр доторхи сүлөө ханануудыень зубшуулжа табяатай богонихон хүлтэй ябаган оронууд дээгүүрнь тэбхэр тэбхэр персиин урашуулай хибэс һунаан дэбдижэрхиһэн байна. Туваан хамбын хоноһон таһаг соо байгааша зон бүгэдээрэн эльгэ хаталдан байжа, юушьеб зугаалнад.
Шэрээтын гэр соо орохо бүридөө гоёшоодог Самбуу лама үүдэнэй хажуудахи сад шара таазһаа холодохо арганьгүй болошоод байгаа һэн. Эндэ хоноһон ехэшүүлэй үнгэрөөшэ һүни эдиһэн ууһан гээшэнь тооложо барахаар бэшэ ха юм. Хитад, монгол, ород, буряад гуримаар - орон хамтадаа зуу гаран янзаар түхеэржэ, үдэшын эдеэ бариһан байгаа. Мун һүнэй архи, китадай нэрэдэг сагаан будаагай архи, ород хилээмэнэй архи гурбые тэдэнэр садатараа ууһан юм. Самбуу лама хомхойржо, Намдаг баянай асарһан гэдэһэтэй уураг тархи ехээр эдижэрхиһэн дээрэһээ, тэдэнээр адли хараһанаа залгижа шадахагүй байгаа бшуу. Тиигэбэшье, мэхэтэй лама хүхижэ байһан зонһоо гартахагүй гэжэ, һэмээхэн газаа гараад хургаяа амандаа хэжэ байжа эдиһэнээ хуу бөөлжэһэн юм. Хүнһөе нюужа хотоёо дундалһан Самбуу лама зуу гаран табагай дээжэ бүхэнһөө ама хүрэһэн ба литр шахуу гурбан янзын архи ууһан байба. Үглөөгүүр бодоходо тэрэнэй толгой үбдэхэһөө гадна, хоолой хотонь галда дүрэһэһнөө өөрэгүй хатажа зобоогоо һэн. Умдаяа харяаха һанаатай халуун сай ууха буреэ охёод, саг үргэлжэ бөөлжэжэ байһан лама ехээр эдиһэн хотоёо сэбэрлэхэ һанаатай, харин мүнөө дахин сай уугаад, тааз дээрэ охижо байна бшуу.
Зүүн ташаандаа ута һэлмэ шагтагалһан, улаан үнгэтэй ооһор хүзүүгээрээ бүгтэрүүлэн, ташуур буу һуйбадаһан
Пустяков орожо, шамарһан түриитэй сабхи гуталайнгаа һүеыгөөр хас байса шала наншаад, гараа малгайдаа барихадал гэбэ.
Урядник Пустяковой хойноһоо газаа харуулай солдат орожо:
- Генерал-адъютант эндэ гу? - гэжэ асууба.
- Тиимэ! - гээд, Самбу лама шудэеэ ирзайлган дохисогообо.
Эндэ ерэһэн солдат урядник Пустяков ерээ гэжэ дүүлгахаяа бароной таһаг руу оробо.
Заахан тархитай Шаргай ноён шэлүүһэн малгайгаа нюдэндөө хүрэтэр даражархинхай гэртэ орожо, үүдэндэ абяагуй зогсошобо. Үхибуун шэнги хамарһаа нойто дуһалуулжа ябадагыень Самбуу лама һайн мэдэхэ дээрэһээ, хирэ-хирэ болоод лэ шорд байса хамараа һүгшажа байһан Шаргай тээшэ харабагүй. Тиигэбэшье, Шаргайн абяанһаа дахин охихоёо һанаад, Самбуу лама түргэн шара таазда дүтэлөө һэн.
Баруун таһаг доторһоо харуулшан солдат гаража. Пустяковые үрихадань бахардашаһан урядник өөдэ уруугаа хараашалан, һуүриһаа хүдэлбэгүй.
- Орогты! гэһэн генерал-адъютантын һөөлдэнхэн хоолой соностобо.
Пустяковой баруун таһаг руу орохотой хамта, эзэнээ дахаһан нохой мэтэ, Шаргай ноён хойноһоонь оролсобо.
- Ундэр турэлтэ генерал-адъютант, үсэгэлдэр тушаагдаһан зэмэтэниие танай захиралтаар дасанай дуган соо хаажа хонообди!
- Теэд яагааб? Минии офицертэ даабари үгтэһэн байха!..
- Ха-ха-хайшань абаашаха тухайгаа...
- Һанаагаа бу зобогты! Мүнөө Туваан хамбые үдэшэхээ ошоходомнай, дасанай гудамжаар үрдаһаамнай асарагты! - гэжэ даруу аалиханаар генерал-адъютант захиралта угэбэ.
- Ойлгосотой! - гээд, Пустяков гаража ошобо. Шаргай ноён харуул солдат хоёр хойноһоонь гараба.
- Тэрэ тушаагдаһан хүниие асархадань, та өөрынгөө үгэ хэлэнэ бэзэт! Би саашанхи хэрэгыень шиидхүүжэб! - гээд, генерал-адъютант Туваан хамба тээшэ халта миһэд гэбэ.
- Болоно! - гэжэ соностохоор гүбэд гэхэтэеэ хамта, тэрэнэй үгэ зүбшөөһэн тэмдэг болгон Туваан хамба толгойгоо дохиходол гээ һэн. Барон Корфын шэрүүн ааша тухай нэгэнтэ бэшэ дуулаһан Самбуу лама Аламжые алахаяа һанаа гэжэ гансата тааба. Тиигээдшье «гартаа ороһон хубисхалшадые ямаршье сүүдгуйгеөр буудахаһаа гадна, засагта эсэргүү зэмэ хэһэн зониие бариһан сагтаа буудаһан полициинхид ямаршье харюусалгада хандуулагдадаггүй» гэһэн хуули гаргаһан барон Корф еөрөе хэлэжэ байна ха юм. Самбуу лама эдэнэй хөөрэлдөө шагнажа Корфын нюурые шэртэнэ. Генерал-адъютантын нюур аймшагтай һүртэйгөөр үзэгдэбэ. Тиигээдшье, өөдэнь хитайтар эмэрижэрхиһэн һоёо һахалынь, түхэреэхэн шубүун нюдэдынь юуш хэхэдээ болохо, шиидэнги зоригтой хүнэй түһөө харуүлаа бшуу. «Аламжые алаа һаань, һайхан һамганиинь үлэхэнь гээшэ! Халаг, яаһан бузараар хоёр хүүгэдтэй болоһон байгааб, үхэдэлшни! Хэрбээ ганса бэе ябаа һаань, тэрэ эхэнэрээр һамга хээд, ламын шажанһаа арсажархиха һэмби!» гэһэн бодолнууд Самбуу ламын толгой соо эзэлуүдгүй оробо. «Теэд орхимжоёо орхёо һаа, байза, хайшан гэжэ мүнгэн зөөри олохо болонобиб?» гэһэн бодол орожо, зүрхэ алдахуулна. «Угы, хамаагүй! Наймааша лама болохоб! Наймааша ламын һамгатай байхада хамаагүй ха юм!» гэжэ мэхэтэй Самбуу сэдьхэлээ заһана. «Хоёр хүүгэд!.. Хоёр хүүгэд!..» гэжэ һанахадаа, баһал урмаа хухарна. «Үгы даа, иигэхэ байна! Эхэнэртэй һайдалдаад, һамга абаншгүй ябадаг ламанар али олон ха юм! Һэшхэлтэй һайнууд болоод, хаа-яа ошожо хоноод ерэжэ байхадамни, хэн һэжэглэхэ юумэб?» гэжэ сэдьхэхэдэнь, зосонь тэгшэржэ, аятай зохид болошобо. «Зай, зай, түргэн аба ашажа тэрэ Аламжыень буудаһай!.. Жалма һамганиинь уйлаха. бархирха байха!.. Би тиигэхэдэнь, хүүгэдтэй эхэнэрые хайралһан болоод, гэртээ асархаб!.. Тиигээд... Тиигээд лэ!..» гэхэ мэтэ һүүл түгэсхэлгүй бодол Самбуу ламын толгой соогуур бөөгнэрнэ. «Һэ даа, хөөрхэй, юу бодожо байна гээшэбиб!» гээд, һүүлэй һүүлдэ сэдьхэхэдээ эзэлүүдгуй гараа наманшалха дураниинь хүрэнэ.
- Зай, иихэдээ та бидэ хоёр үгөө ойлголсоо гээшэбди! Ага нютаг дээрэ зоной буһалгаа гаргахагүйе оролдохо болоно гээшэт! Дасанай шэрээтэ арга шадал соогоо танда туһалха! Бидэнэр мүн лэ шажан сахигшадые хээрэ орхихогүй байхабди,- гэжэ генерал-адъютант архиһаа боложо һөөлдэшэһэн хоолойгоо шахан һагад, Агын тайшаада хандаба.
Ород хэлэ хүсэд мэдэхэгуй Агын дасанай шэрээтэ:
- Мдаа-а, мда-а!.. - гэжэ байжа бароной дуугарха бури үгэ бүхэнииень зүбшеөһэн янзатай толгойгоо дохигошуулжа һуугаа һэн. Хаанай хуулида Буддын шажанай али тухай хэрэгтэй байһаниие барон Корфдо ойлгуулжа шадаһан Туваан хамба дипломатическа ажалаймни эхин хэгдээ гэжэ тухайлаад, бэшэ бэшэ асуудалнуудые Петербург дээрэ зүбшэхэбди гээ һэн. Туваан хамба Степной генерал-губернатор ба Сибириин хасаг сэрэгүүдэй наказной атаман Таубе гэгшэтэй Байгалай үмэнэдэхи генерал-губернаторайда танилсажа, мүн лэ тэрэниие уран бэрхэ үгөөрөө эльбэдээд, Тугэд ороноо түргэн бусажа, арбан гурбадугаар Дал ай Ламые үгэдээ оруулхаяа яаража байгаа һэн. Бароной ами сахижа ябаһан солдадуудай даамал офицер орожо, морин улаа бэлэн болоо гэжэ Туваан хамбада мэдээсэбэ. Гэртэ байһан барон болоод бусад ламанар ябаха тээшээ түхеэрбэд. Тодхор болоходо, генерал-адъютантын нюдэндөө хэдэг пенснэ олдожо угэбэгүй. - Нюдэнэйнгөө шэл хаябал һохор болоо гээшэлби! - гэжэ һалаха һандахаар бэшэ бэдэрүүл хэжэ байһан барондо туһалалсан, хамаг бүхы ламанар хаяа ханхаар хараашалалсабад. Гэр дотор зай забһар үлөөнгуй бэдэрээд, бароной алтан хүреэтэй нюдэнэй шэлые олоогүй һэн. Гэрэй хаяадахи ябган орон дээрэһээ өөдэ уруугаа шагаажа һууһан Намсарай тайшаа хирэ-хирэ болоод лэ урда сонхо дээрэ табяатай модон соглитой Тугэд ном тээшэ шэртэдэг байба. Сэхыень хэлэхэдэ, бароной пенснэ зүүгээд байхые харахадаа, һүрдэдэг Намсарай тайшаа тэрэ һүр ехэтэй шэлыень зүүбэл, Агын зониие бүгэдыень айлгаха һэмби гэжэ бодохоһоо гадна, бэеэ барихын аргагүйгөөр тэрэ пенснэдэнь хорхойтоһон байба. «Талаан боложо мартагшаб!» гэжэ сэдьхэһэн Намсарай тайшаа тэрэ алтан хүреэтэй нюдэнэйнь шэлэй урда сонхо дээрэ байһан Түгэд номой саана хабшуулдашоод хэбтэхыень хаража байна.
- Манай дунда нюдэнэй шэл абамаар хүн угыл даа! - гэжэ пенснэ оложо ядаһан шэрээтэ лама губэд гэбэ. Тэндэ байһан зоной бүгэдээрэн бэдэрхынь хажуугаар Туваан хамба өөрөө талаар хараашалжа захалаа һэн. Яалтай гээшэб гэжэ мүрөө оложо ядажа һууһан Намсарай тайшаа гэнтэ урда сонхо тээшэ сэхэ ошожо: - Ай, энэ байнал! - гэжэ бароной пенснэ гартаа ялагашуулан хашхарба. - Тэндэ яагаад ороо гээшэб? - гэжэ дуугараад, айлшан барон пенснэгээ абажа зүүбэ.
Намсарай тайшаагай үлүү харадаг зангыень бултанһаа һайн мэдэхэ болоһон Самбуу лама урмаа таһарһан янзатай тэрээн тээшэ уралаа жэмэгэд гүүлбэ.
Үүлэгүй тунгалаг үбэлэй үдэр, дасанда сугларһан хамаг зон гудамжа гаранхай щууяжа байгаа һэн. Утаһан бэһын сасагуудые ташаан дээгүүрээ һанжуулжа, мүнгэн хутага бэһэндээ хабшууланхай баяшуулай хүбүүд нютаг соогоо суутай жороо хурдан моридые унажа ерээд, басагад бэреэдэй урдуур хүндэлдүүлнэд. Нэхы нооһотой хонин дэгэл үмдэһэн баяшуулай адуу мал адуулдаг шиираг хүбүүд мүн лэ һортогой дошхон моридые шэлэжэ унаад, һэмээхэн сами руунь ташуураа хабшуулжа , булдюулдаг һэн. Залуу басагад эрэлхэг адуушадай эмээл дээрэ шудхаатай юумэдэл һуухые харахадаа, эзэлүүдгүй дурлашадаг һэн. Мүн зарим бардаастай хүбүүд ажалда даяр болошоһон ганса моринойнгоо улам гэдэһэнэйнь хойгуур татажа мордоод, тангарюулжа хүхидэг бэлэй. Хорёо харайлгажа һургаһан муу зантай моридые унаһан хүбүүд набтар хашаа харайлгаха һанаатай хараашална. Теэд тэдэнэй талаан буруулхадаа, дасанай ламанарай хашаан дандаа хүнһээ үндэрөөр баригданхай байнал.
Хазаарай аманай сахаригай шэнээн томо түхэреэн мүнгэн сахаригуудта нариихан сасаг надхуулһан гоё һиихэнүүдые, утаһаар сохиһон туузада холбон, хоёр хажуугаараа сэрбүүлһэн һамгад толгойдоо аяар Италиһаа асаржа хэһэн шара хуба даруулгануудтай Хитад гуримаар мүнгэндэ һуулгаһан улаан шүрэтэй туйбанууд зарим һамгадай малгай доогуурнь халта харагдана. Тэдэнэр хүхэ гү, али хара хилэнгээр оёһон тохойтой торгон гадартай дэгэл дээгүүрээ табан үнгын һолонго татаһан туузаар хүбөелэгдэһэн, хормойтой уужа үмдэнхэй. Дүрбэн хурга тухай үргэнтэй, улаан бүд орхимжо мүрэ дээгүүрээ һуйбадаад, нүгөө хажуудаа гал гаргадаг хэтэ мүнгөөр гоёожо зүүгээд ябахадаа, дэлхэй дээрэ үзэгдөөгүй баян ба гоёб гэжэ эдэ эхэнэрнүүд һанадаг ха юм. Хэн гоё хубсаһатайб, тэдэнэр хамаг зоной урда зогсохые оролдохоһоо гадна, энеэдэһээ хүрөө үгышье һаа, шанга шангаар энеэхэ ба энэ тэрын урдаһаа уринаар харахые оролдодог бэлэй. Хахархай ямаанай арһан дэгэлтэй малшад олон зоной нюдэнһөө далда орон, саана холуур дуугай байдаг заншалтай. Хамаг зоной аһан урда тээ үбгэн наһатай болоһон үзүүр баяшуул зогсонод. Тэдэнэр хүхэ гү, али хара үнгэтэй нарин хилгааһан бүдөөр гү, али торгоор хушаһан дэгэлнүүд дээгүүр шара үнгэтэй дурдам бэһэнүүдые бэһэлжэрхёод, булганай арһан гү, али хара халюнай арһан малгай хиисхүүлэн байнад.
Үдэр ерэхэ бүри Балма һамганайнгаа хэнтэг хэрүүлшэ болоходонь сэдьхэлээ зобоһон Намдаг баян гулбаа ноёнтой энэ үглөөгүүр уулзан сасуу: «Һамгантаяа хани инаг байжа шадахаяа болиһон хүн хайшан гэжэ бэеэ заһаха ёһотойб?» гээд холуур тойруулан, бэеэ һэжэглүүлхээр бэшэ удхатайгаар асуугаа һэн. Гулбаа ноён тойруулжа хэлэһэн үгыень ойлгожо ядаһандаа хэды зойобошье, һүүлэй һүүлдэ юрэ тухайлһан хэбэртэй боложо: «Бугын шуһа уубал, айхабтар һайн байха!» гэжэ заабарилһан байгаа. «Хайшан гэжэ буга бариха гээшэбиб?» гээд, бодолдо дарагдаһан Намдаг баян: «Буга буха хоёрой илгаань юуб? Гэртээ ошожо шахамал малаан бухаяа алажа шуһыень уухамни» гэжэ зосоогоо шэбшэбэ. Тиигэбэшье, зосоонь һайн болоногүй. Юундэб гэхэдэ, Намдагай һамган үүсэ хэһэн малай шуһа болоод гэдэһэ, гүзөөгынь яашье хии орхихогүй ха юм. Шуһыень өөхэнтэй холижо нарин гэдэһэндэнь шудхажа, амтатай эреэлжэ хэхэ юумыень Намдагай гансаараа уухамни гээ һаань, һамганиинь лаб зүбшөехэлгүй байха.
Улас түрын удхашанарые ойлгохогүй, эрдэм һургаал мэдэхэгүй баяшуулай хөөрэлдэхэ үгэгүй болошоод, бэе бэеэ шоглолсоһон үймөөн соо бодолдо дарагдажа зогсоһон Намдаг баянай гуталай түрии дээрэхи хара толбые гулбаа ноён алдангүй хаража һууба. Хамарһаа дуһахаа һанаһан нойтоёо хургандаа нилаагаад, Намдаг баян гуталайнгаа түриидэ аршадаг зантай һэн. Тиигэжэл гуталайнь түрии халтал даг болошоһон байгаа бшуу. Тиихэдэ гулбаа ноён хамараа гартаа хүнгэлөөд, муухай болоһон гараа гуталдаа бэшэ, харин дэгэлэйнгээ хормойдо аршадаг һайтай ха юм. Намдагай хажууда байһан һамганиинь гулбаа ноён намайе харана гэжэ һанаад, халюун туруутай ута хамсыгаа һэмээхэн ташаандаа шударжа, шамахые оролдожо байба. Юундэб гэхэдэ, нютагай дарханда бутархай алта үгэжэ хүүлһэн гал шара бугааг баруун гарайнь сарбуунда яларжа байгаа ха юм.
Һамбайень бодотор уяжархиһан гурбан адлиханууд моридой толгойнууд ехэ дасанай урдуур бултайба. «Туваан хамба морилбо!» «Туваан хамба!..» гээд, хүн зон хүхинэшэбэ. Уданшьегүй улаан үнгэтэй хитад хибэс дэбдиһэн армагтай шарга дээрэ шагса бурхан мэтэ дабшалжа һууһан Туваан хамба үзэгдэбэл. Тэрэнэй хойноһоо ондо ондоо зүһэтэй, тоомосхо үүлтэрэй үндэр һайхан моридые хүллэһэн, ногоон шэрэтэй шарга харагдажа, тэндэ нюдэндөө пенснэ зүүһэн генерал-адъютант барон Корф ташаальдишоод һуугаа һэн. Хоёр зээрдэ моридые хүллэһэн заахан буряад шаргада һуугаад, Агын дасанай шэрээтэ лама тайшаа ноён хоёр гаража ерэбэ. Мүн эдэ шаргатай зоной хойно нилээд боложо, Самбуу лама түрүүтэй Агын дасанай аха заха ламанар һубарилдан ябагаар ерэбэд. Хэдэ мянган зоной хүлдэ ба тоогүй олон моридой туруунда үльти зада гэшхэгдэжэ, саһагүй болошоһон элһэн соогуур шаргын үргэнүүд шаагдан, газар зүһэнэ. Тиигэбэшье, тоомосхо үүлтэрэй ута бэетэй үндэр морид хүзүүнүүдээ нугаралдуулан, хүнгэхэнөөр алхалжа ябаад һэн. Тэдэнэй хүзүүн дээгүүр матарһан эреэн шэрэтэй дугаагай сахаригһаа шагтагалаатай хонхын абяан дундуур генерал-адъютантын дала мүрэ дээрэ яларан байгаа алтан эпполедүүдые харахадаа, нээрээшье һүртэй байгаа бэлэй.
Сэхыень хэлэхэдэ, Байгалай үмэнэ орондо ород зоной ерэһээр, тоомосхо үүлтэрэй морид бии болоо юм. Буряад зон һайн мори харабал, нюдөө үгэхэ жэшээтэйшье һаа, энэ үндэр һайхан үүлтэрэй моридые үдхэдэггүй байгаа. Тоомосхо үүлтэрэй морид гүйхэдөө хурданшье һаа, түргэн дундаа годиржо шададаггүй, айхабтар холуур тойродог байхаһаа гадна, үшөө дэншээ юм. Буряад үүлтэрэй морид бэеэр набтархануудшье һаа, хүл сээжэ һайтай, хада руу мүнөөхил зандаа гүйжэ ородог, гүйдэл дундаа үнэгэн мэтэ нэгэ газартаа эрьелдэжэ шададаг. Хасагай алба хэдэг буряадууд өөрынгөө мори абажа сэрэгэй албанда ошодог юм. Теэд буряад хүбүүд морин дээгүүр һэлмээр сабшаха болоод, газарта хэбтэһэн юумэ гүйдэл дундань шүүрэжэ абаха гү, али ойн оёороор гүйлгэхэ, хада руу намнасалдахадаа айхабтар мэргэжэлтэй байгаа. Зунай сагта хэдэн нютагай зон сугларжа, найр наада хэдэг юм. Энэ нааданай түгэсхэл дээрэ заалһаа анги боложо-наншалдадаг, эмээл морёо намнасалдадаг ушар али олон болодог байһаниинь элитэ. Энэ ушарта монгол үүлтэрэй морид аймшагтай түргэн бшуу. Мундуу шиираг хүбүүд мориной гүйдэл дунда дуратай шиидамаа газарһаа шүүрэжэ абаад, хүниие сохихо ба тэрьедэһэн зониие хойноһоонъ намнажа, моринойнь һүүлһээ барижа хажуу тээшэнь табижа, моритойнь хамта унагааха гү, али ута хулһан ташуураар моритой хүнэй һүүжэ дээгүүр ташажа, эмээлһээнь хобхо сохихо мэтын дүрэнүүдые тусгаар шудалдаг һэн. Зарим хара һанаатай зон тэнэгтээ найража ерэхэдээ хулһан ташуурайнгаа эшэ соо туулга шудхажа хүндэ болгоод, хуниие сохидог бэлэй. Мүн энээнһээ гадна, буряад зон морёор шоно намнажа аладаг зантай. Тиихэдэ зарим хулгайшад морин дээгүүр ташуурайнгаа эшээр хониной толгой сохижо, өөдөө собхорхотойнь хамта эзэндэнь харуулангүй, һугадаад гүйлгэшэдэг бэлэй. Үнэн дээрээ алишье талаһаань харахада, талын зоной байдалда таараһан морид ха юм. Ута нарин хүзүүтэй, үндэр уусатай англи үүлтэрэй морид, шамбай шанга бэетэй ородой «Битюкшье», богонихон сээжэтэй «Ардень» үүлтэрэй - белгинн морид, нариихан бэетэй американ жороошье морид, юрэдөө, ямаршье морид монгол моридто хурэхэгүй юм. Мүн энээн шэнги ород хубсаһан үмдэхэдэ хэды соморшье һаа, буряадай ута дэгэл һэлгэжэ шададаггуй байна. Нуудэл байдалтай монгол буряад зон дайралдаһан газартаа хээрэ хонохо ушартай болодог. Ута хормойтой дэгэлээ тайлахадань үргэн ехэ үһэтэй хүнжэл боложо үгэнэ ха юм! Тохомоо дэбдижэ, эмээлээ дэрлээд, дэгэлээрээ хушаһан бэеэрээ хаанашье ядамаггүй хонодог юм бшуу.
Тиимэһээ буряадууд эмээл морёор дэлхэйе тойрохоһоо арсахагүй байһаниинь сохом!
Дасанай үргэн гудамжада гаран сасуугаа барон шэрээтэ хоёрой хашабаа Туваан Хамбые хүсэжэ, булта зэргэлхэдээ, бүхы гудамжа эзэлбэ. Баронине үдэшэжэ ябаһан ами сахигшадынь болохо долоон солдадууд ба хоёр офицернууд эндэ ябалсаагүй һэн. Сэрэгэй зоной олоороо мордохуулха ябадалһаа Туваан хамба шажанай ёһоор арсаһан байгаа. Агын дасанай гудамжаар улаан хубсаһатай ламанар, баяд ноёд, гоё хубсаһатай басагад бэреэд субажа захалбад. Басагад бэреэдэй алта мунгэн гоёолтонь. элдэбын үнгэтэй, сэнтэй һайхан торгон хубсаһаниинь наранда ошотон, хэлэшэгүй арюунаар ялалзана. Һэхэжэ үмдэһэн булга, халюун, шэлүүһэн малгайнуудынь һалхинда долгитон, нюдэндэ үринаар үзэгдэнэ.
Даг хара халааһан хубсаһатай, зэд улаан нюуртай хүнүүд газар дороһоо гараһан юумэдэл гэнтэ гудамжын нүгөө буланда бии болоод, Туваан хамбые мордохуулжа ябаһан үй түмэн зоной урдаһаа зүрин алхалбад лэ даа. Таһархай тобшотой, оодон ямаан дэгэлтэй хүн нюсэгэн үбсүүгээ сэлижэрхёод, сарбуудаа оруулгаһан түмэр гэнжэеэ хонгиргон хамагай түрүүндэ ябаба. Тэрэнэй ута гэзэгыень һур аргамжын тэгэн дундаһаа уяад, үзүурнүүдыень хоер тээшэнь морин дээгүүр татажа бариһан Пустяков Шаргай ноён хоёр гудамжын хоёр захаар ябаад һэн. «Һомон тэнэг, жада сэсэн!» гэһэн ород оньһон үгын ёһоор, уурлаһан бароной гэнтэ Аламжые буудажархёо һаань, хии һомондо дайрагдахагүй гэжэ бодоод, тэдэ хоёр зэмэтэнһээ холо ябахые оролдоно ха юм.
Түрүүлээд ябаһан гурбан шарга тогтожо, хамаг зон гудамжада хахан орошобо. Тэдэнэй урдаһаа ябаһан Шаргай ноён Пустяков хоёр барижа ябаһан мушхамалаараа Аламжын гэзэгэһээ угзаран зогсообод. Зэмэтэниие үдэшэжэ ябаһан һангирхай хубсаһатай зон хеөрсэгэнэн, оодон хамсытай улаан сарбуунуудайгаа тохоног нугалжа, хангиржа халааһан болошоһон гуталтай хүлнүүдээ, урагша хойшонь һольболдуулан зогсошобод. Улаан мяхаяа бултайлгаһан зоной бэенүүдые үбэлэй жабар долёожо, тэдэнэй халуун аминһаа уурал бадхан байгаа һэн. Таһархай хубсаһатай хара торюун зоной үйрэн байхые харахада, мэнэ мэнэ гал хүргэбэл тэһэрхэеэ байһан обоолоотой дари мэтэ узэгдэбэ. Эдэ олон зоной дунда гоёолто болгон яларуулха тобшыншье зэргэ мунгэн харагданагүй, зуүнэйшье зэргэ алтан яларнагуй. Хэрбээ эдэниие гансата буудажа алабал, үхэһэн хүүр дээгүүр олзо бэдэрдэг Намсарай тайшаагайшье олохо зеөри байхагүйнь лабтай. Ямар нарин бэрхэ аргаар нэгэ хэдыхэн баяшуул эдэ мянган зоной шүүһэ һорожо абаад, үлэн хооһон бэеыень шатаһан нүүрһэнэй бааһан мэтэ болгооб?
Обсорһон зоной дундаһаа хоёр үхибуүтэй Жалма урагшаа гаража, үбгэнтэеэ нэгэшье һаань үгэ андалдаха һанаатай аргаахан алхаба.
- Бү дүтэлэ! - гэһэн Пустяковай абяан сууряаташаба.
Зол хубигүй эхэнэр жандармын зэрлиг абяанһаа сошожо, хоёр хүлынь ээдэлдэн зогсошобо. Европа, Италиин арад зониие баалан балхидан, тэдэнэй хүлһэ гарган, ами амя араа байһан ордонгуудые холбожо, нэгэ сүмэ бодхоод. хоёр зуу гаран гэшхүүр табижа, арба мянган таһагуудые хэһэн Римдэхи Ватикан соо эртэ урдын греческэ урашуулай бүтээһэн: Агезандра, Афинодора, Полидора гурбанай хүл гараараа могойдо орёолдошоод, һоруулжа байһыень харуулһан дүрэ мрамор шулуугаар бүтээгдэһэн байдаг. Энээниие хараһан зон хэрбээ хүн досоохитой юм һаа, тэдэнэй оршолон зоболондо дайрагдаһан уршалаатай нюурнуудые, халта ангайһан амануудыень, гүрылдэжэ гарашаһан һудаһануудыень мартаха юм аал! Теэд мүнөө Туваан хамбые үдэшэжэ ябаһан зоной нюдэндэ харагдадаггүй «шара лууда» орёогдоһон амиды хүнүүд: Жалма, Булад, Балбар гурбанай дүрэнүүд оршолон зоболонһоо нюураа уршылгажа, үбшэндэ ядарһан амануудаа халта нээгээд, ами наһаяа гуйжа байнад ха юм! Эдэ зоной амилха агаарһаа бэшэ зөөрииень эрхэ сулөөтэйнь хамта буляан абаад байһан баяшуул юу бодожо байнаб? Жалмын арюухан сагаан хүзуүн өөдэнь могойн хадхуур мэтэ хүхэ һалаа асатуулан гүрөө һудаһаниннь сохилжо байна. Жаргалаар жэргэжэ байдаг хоёр хара нидхэнүүдынь xvxa һүрэн доошоо һанжаад, уураг улаахан уралынь туулган хүхэ болон зуулдашанхай. Мүнхэ булагай уһандал, елэлзэн байгаа нюдэнэйнь гэрэл соо Туваан хамбые мордохуулжа ябаашад, мори шаргатаяа харанхы хара һүүдэр болон бархайлдана. Амиды сэсэг уһалхаяа түрэһэн гарнуудаа Жалма һарбайгаад аминаһаяа гуйжа, үхэлэй урда шэшэржэ байгаа бэлэй.
Мэнэ һая шууялдан, хүхижэ ябаһан баяд ноёд, сэбэр һайхан бэреэд, бардам омог хүбүүд сэдьхэлээ зобоһон янзатай, тэдэниие сэхэ харахаяа дальдиран: үнэгэ, шэлүүһэн малгайнуудаа нюдэн дээрээ татажа захалбад. Энээхэн зали саг соо ара эбэрээр зогсоһон өөдэтэй өөдэгүй зон, үхихүүгэд хамтадаа хашаа дээгүүр абиран гарашоод, туун шэнги ирайлдажа байгаад һэн. Аягүй байдал досоогоо мэдэрһэн Туваан хамба генерал-адъютант барон Корф хоёр шаргаһаа буужа, моридойнгоо урда тээ гарабад. Эндэ һаяхан Мышкиниие барижа, жандармынхидай буудаһан тухай, тэрэнэй наһа үеын гашуудалта түүхые арад зоной зариманиинь дуулаһан байгаа. «Мышкинэй нүхэр» гэжэ Аламжые тушааһан Пустяков Шаргай хоёр эдэ үгэнүүдые халта дабһалан һагад зондо зугаалһан юм. «Мышкиниие алаа ха юм! Аламжыень яахань гээшэб», «Мүнөө буудахаяа һанаа ёһотой» гэһэн үгэнүүд һалхинда һаршаганаһан модоной набшадал арад зоной дундуур шэбэнээн боложо тараба.
«Буудахань гээшэ гү, али үгы гү?» гэһэн асуудал Самбуу ламые бултанһаа ехээр энэ үедэ зобоогоо һэн. Таастай эдеэ хулеэжэ байһан нохой мэтэ, зоной араһаа тэрэ үлэгэшэн Аламжые хараба. «Иигээд намтай үһөөрхэлдөөрэй! Намдаг баянай хэн байһаниие мэдэхэ болоо ёһотой!» гэжэ нюдөө үзүүрлэһэн Намдаг зоной урда бэеэ үрин зогсоно. «Юун болохонь гээшэб? Яахань гээшэб?» гэжэ асууһан юумэдэл, урагшаа үлылдэшэһэн багашуул Туваан хамба барон хоёрой алхам бүхэниие шарайшалан хүдэлэнгүй хашаа дээгүүр һуунад. Ламанарай гэрэй хажуугаар тариһан модод, набшагуй үзүүрнүүдээ үргэн «мүн лэ тэдэнэй дээгүүр үлылдэжэ хараһан мэтэ үзэгдэнэ. Эгээл энэ үедэ хэдэ мянган зоной дунда нэгэшье абяан гарахаяа болижо, гансал моридой турьяхань хирэ-хирэ болоод лэ соностожо байгаа һэн.
Хүбшэдэ татагдаһан монгол һаадаг шэнги болотор нидхэеэ ниилуулжэ сог шара нюдэнүүдһээ гал һомо шэдэлэн байгаа Аламжын шүдэн шулуун хүхэ уралаа зуужа, булад таха боложо харагдана. Зангиданхай нюдаргануудайнь сарбуунуудта үмэдхөөтэй түмэр гэнжэ нэгэл угзараа һаань, үй һурэн хиидэшэхээр һанагдаа һэн. Тэрэнэй зэд улаан шарайда нэгэшье ядарһан уршалаа харагданагүй. Тиигэбэшье, үхибүүдэй, һамганайнгаа бархиржа, гуйжа байхыень гэдэргээ харангүй тухайлһан Аламжа сээжэ соохи хоро үһөөгөө зондо харуулхагүй гэжэ оролдоно ха юм.
Ээм мүрэнүүдээ ниилүүлэн зогсошоһон зоной урда байгаа Аламжые хараһан Туваан хамба барон Корф хоёр дүтэлхэеэ зэбүүрхэһэн юумэдэл, арбаад алха зайтай тогтобод. Һоёо һахалтай бароной нидхэнүүд дээрэ доро болошоод, зүүн гарынь һэлмынгээ алталмал барюул эльбэн байгаа һэн.
Набтархан бэетэй Туваан хамба нимгэхэн сагаан шарайгаа хубилгангүй, гараа дээрэ наманшалжа:
- Бүддын шажантай хүн байһанайнь түлөө, бурхан шажанай нэрээр, алдуу хэһэн Аламжые хүлисэхыень гуйнаб! Үндэр түрэлтэ генерал, хаан бурхан хоёрой адли түрэлтэй дээрэһээ хаанай изагуур сахижа ябаһан та, генерал, Аламжын ами наһа хайралха бэзэт гэжэ гуйнаб! - гээд, энэ һүни баронтой зүбшэжэ хоноһон үгэеэ зандань хэлэбэ.
Иимэ юумэ хүлеэгээгүй баяд ноёд сошордон, нюур нюураа харалсашоо һэн. Тэдэнэй урда байһан барлаг зон өөһэдынгөө шэхэндэ этигээгүй юумэдэл Туваан хамба тээшэ харашабад.
Бароной һоёо һахал халта шорбогод гээд, нюдэн дээрэхи пенснэ шэлынь шэшэржэ, Аламжые хайралһан янзатайгаар миһэд гэһэн бэеэрээ:
- Табигты! - гээд, гараа халта үргэжэ ойр зуурхана хүдэлэнгүй зогсоо һэн.
Пустяков Шаргай хоёр яахашье мүрөө төөришөөд, үдэр харадаггүй шара шубуун мэтэ бэлтылдэн, эмээл дээрээ шохойлдожо һуубад.
- Табигты гэнэм! - гээд, халта һөөлдэнхэй хоолойгоор барон бадашаба.
Туваан хамба гараа наманшалһан шэгтээ хүдэлэнгүй зогсоно. Шаргай Пустяков хоёр сошордон, мушхамалаа хаяжархёод, моринһоо буужа захалбад. Теэд, газаашаа гарашаһан ёбогор нюргатай таяг тулаһан хүн зоной дундаһаа үрөөһэн хүл дээрээ ээрэмшээһээр Аламжын хажууда нюдэ эмнихэ зуураа ерээд, гэзэгэһээнь уяатай мушхамал тайлажа, урда хашаа дээгүүр хаяжархиба. Ута нарин могой мэтэ агаарта сэрбэжэ ябаһан мушхамалай хойноһоо, арад зон бүгэдээрэн алдангүй хаража зогсобод. Хашаа дээгүүр һууһан багашуул шууялдан, нашан харсагаһаа тэрьедэһэн борбилоонууд мэтэ үгы болошоно. Туваан хамба барон Корф хоёр үни шаргадаа һуунхай байба; тэдэнэй морид нэгэ жэгдэ урагшаа жүдхэнэд. Мэнэ һая, ээм мүрөө ниилүүлэн харгы хаажа зогсоһон зон ой модоной самсаал мэтэ хоёр тээшээ хаха һүрэн тэдэнэртэ зам табиба. Үхибүүтэй һамгаяа забдагүй тэбэрии байгаа Аламжа хахархай ямаан дэгэлэйнгээ саанаһаа гуутай бурханаа гаргажа наманшалһан альгандаа хабшаад, хэды дахин адис абана.
Һүраар гүрэжэ |хэһэн бурханайнь ооһор эмниг мориной толгойдо үмэдхэһэн гуйба мэтэ хүзүүн дээрэнь сэрбэжэ байба; сарбуудань ханхинан байгаа гэнжын бугааг таягтай хүн үрөөһэн хүл дээрээ дохоншоон байжа мулталхые оролдоно. Урагшаа ябаһан шарганууд дээрэһээ барон Корф Туваан хамба хоёр Аламжые хулгай нюдөереө хараад, сэдьхэл ханаһан янзатайгаар дахин миһэд гэлдээ һэн. Лама бурханда һүзэгтэнэй ехээр этигэхын түлөө зорюута арад зоной урда Аламжые асаруулжа, тэдэнэр сүлөөдэ табиба ха юм.
- Бурхан!.. Ашата бурхантай байһамнай туһалба! - гээд, лама ноёдой мэхэ һэжэглээгүй Жалма гараа наманшалан, Туваан хамба барон хоёрой хойноһоо газарта хүрэтэр дохибо. Туваан хамбые шэрэһэн морид саһатай харгыда гарахадаа алхамаа нэмэбэд. Мордохуулжа ябаһан моритойш, ябаганш хүнүүд мүн лэ урагшаа юрьен дамжанад.
Балбар хүбүүгээ тэбэриһэн Аламжа һамган Булад хоёроо дахуулаад хамаг зоной хойноһоо алхалжа ябаа һэн. Гэрнүүд болоод хашаагай оройгоор һууһан багашуул шаг шууяа табилдан, нюдэ эмнихэ зуура гудамжада гараад, хойноһоонь дахалдабад.
Үргэлжэлынь хожом гараха._____________________________________________________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте.