Դիւրընկալ պատմութիւնք․ Բ
Վարդան եւ Արսէն եղբարք են։ Վարդան երկոտասանից ամաց է եւ Արսէն՝ վեշտասանից։
Ամարայնի նոքա ընդ ծնողս իւրեանց յԱրցախ ի գեւղն Տող մեկնեցան, որ է շէն նախնեաց հաւուց իւրեանց։ Անդ ի մէջ լերանց, բլրոց, ձորոց եւ անտառաց լինէր հանգիստ նոցին՝ հեռի յաղմկէ, ի փոշւոյ եւ յանառողջ հանգամանաց կենցաղավարութեան քաղաքայնոյ։
Եւ այսպէս յերեկոյի՝ ընդ տարաժամել աւուրն հասանէին յԵրեւանայ ի Տող, արտաքս ելանէին ի մեքենայէ եւ մեծաւ խնդութեամբ ողջոյն տային հաւու եւ հանւոյ իւրեանց՝ Տիգրանայ եւ Տաթեւու, որք կարի շատ կարաւտէին նոցա եւ ակն ունէին գալստեան որդւոյ, նուոյ եւ թոռանց իւրեանց։ Բազմեալ զսեղանով ի պատշգամբի՝ ուտէին, ըմպէին, զիրաց անցելոց ամաց եւ ժամանակաց պատմէին եւ յուրախութեան մեծի խնդային։ Ապա իւրաքանչիւր ոք երթայր ի ննջել յայղեւայղ սենեակս տանն, որ մեծ էր եւ յաւրինուածով եւ պարզութեամբ իւրով յիշեցուցանէր զապարանս գաւառակալ իշխանաց անցելոց դարուց։ Եղբարք ընկողմանէին ի մահիճս եւ զմիմեամբք խաւսելով ելանէին, թե ի վաղիւն ով ոք ի նոցանէ զինչ առնիցէ եւ յո երթայցէ։
Ծնողք իւրեանց, լսելով զանդուլ հեղեղս խաւսից ի սենեկէ, յորում ընկողմանէին որդիքն, կամէին անդր երթալ եւ լռեցուցանել զնոսա, այղ հաւն եղբարց՝ Տիգրան, չտայր թոյղ եւ ասէր․ Մի՛ ինչ թոռանց իմոց ասէք, զի ընդ յարկս տան իմոյ են․ եւ վաստակեալք իսկ են աշխատանաւք երկայն ճանապարհի․ նոցա չէ ժոյժ երկայնաբանել, թող թե առ վայր մի չլռեն․ յետ սակաւուց րոպէից ննջելոց են՝ տեսջիք։ Եւ այգուց ի տեղի մի ընդ իս երթիցեն։
Ընդ այգն եղբարք զարթնուին ի ձայնէ աքաղաղի, որ ի ծագելն առաջնոց իսկ ճառագայթից արեգական խաւսէր եւ ազդ առնէր գալստեան առաւաւտու եւ նորոյ աւուր սկսանելոյ։ Եղբարք բանային զաչս եւ Արսէն՝ աւագ եղբայրն ընդ սլաքս ժամացուցի նայեցեալ ասէ ցՎարդան՝ կրտսեր եղբայր իւր․ զի՞ է այս, զի այսչափ վաղ ի քնոյ զարթնումք։ Վարդան նոյնժամայն յառնէ ի մահճաց եւ ասէ․ երթամ, գտանեմ զաքաղաղն եւ զպարանոց իւր ի բաց ի նմանէ հատանեմ։ Այղ հանի նոցա Տաթեւ, լսէր զձայն թոռանց ի խոհանոցէ եւ վաղվաղակի փութացեալ համբուրէ զնոսա եւ ասէ․ յառաջին յարկն իջէ՛ք եւ լուացէ՛ք զերեսս ձեր մինչ զպատրաստութիւն նախաճաշի տեսանեմ։
Յիջանելն եղբարց յառաջին յարկն դիպէին հաւու իւրեանց Տիգրանայ, որ զգերանդի սրէր, այղ նա չտայր նոցա ողջոյն եւ ցնոսա ինչ ոչ ասէր։ Եղբարք շփոթեալ ընդ միմեանս հայէին եւ տարակուսէին, թե զմէ՞ կամ ընդէ՞ր հաւն, որ երեկ այնչափ ուրախ լինէր զգալստենէ նոցա ի տուն իւր, այժմ լռէր եւ թուէր թե զնոսա անտես առնէր։ Այղ հանին, որ զնոցայն կնի յերկրորդէ յարկէ իջանէր, ժպտէր եւ չասէր ինչ։
Լուացեալ զերեսս, զձեռս, զբազուկս եւ զպարանոցս իւրեանց՝ եղբարք ի խոհանոց փութային, զի յաւդոյ բարեխառնութենէ քաղցն զինքենէ ազդէր։ Իբրեւ ընդ դուռն ի խոհանոց մտանէին՝ տեսանէին զծնողսն եւ զհաւն իւրեանց զՏիգրան, որք նոցա սպասէին։ Հաւն յարուցեալ ի տեղւոջէ իւրմէ առ թոռունս մատչէր եւ մեծաւ սիրով զնոսա համբուրէր, գգուէր եւ գրգէր։ Եղբարք ընդ միտս իւրեանց յոյժ եւ սաստիկ զարմանային, թե որպիսի՞ ինչ իցէ այս, վասն զի յետ չողջունելոյ եւ անտես առնելոյ սակաւ ինչ րոպէք ընդ մէջ անցանէին, եւ աւասիկ հաւն այսչափ քաղցրութեամբ զսէր իւր վերստին ի նոսա ցուցանէր։ Հայրն եղբարց ի վերայ առթի շփոթութեան որդւոց իւրոց հասանէր։ Եւ իբրեւ նստէին որդիքն իւր ի տեղիս իւրեանց, ասէր․ ի շէնս մեր է աւանդոյթ հաստատուն չտալ ումեք զողջոյն բարւոյ լուսոյ յառաջ քան զլուացումն երեսաց յառաւաւտու։ Զի այսպէս թմբրութիւն գիշերոյ եւ մթարք աչաց լուացեալ լինին յերեսաց մարդոյ, զի նորոգ սթափութեամբ զնոր աւրն սկսանիցի։
Յետ նախաճաշի հաւն ասէ․ հանգերո՛ւք առ վայր մի, զի յետ սակաւ միոյ ընդ ձեզ յուխտատեղի նախնեաց հարցն մերոց երթիցուք՝ ի վանս, որ Գտիչ կոչի եւ անտի եւս ի բերդ մի միջնոց դարուց ելցուք, որ դարձեալ Գտիչ կամ ի բարբառ մեր Քթիշ անուանի։ Եւ բերդն այն ի գագաթան լերին է եւ անտի գաւառն Դիզակայ որպէս յափի տեսանի։
Ամարայնի նոքա ընդ ծնողս իւրեանց յԱրցախ ի գեւղն Տող մեկնեցան, որ է շէն նախնեաց հաւուց իւրեանց։ Անդ ի մէջ լերանց, բլրոց, ձորոց եւ անտառաց լինէր հանգիստ նոցին՝ հեռի յաղմկէ, ի փոշւոյ եւ յանառողջ հանգամանաց կենցաղավարութեան քաղաքայնոյ։
Եւ այսպէս յերեկոյի՝ ընդ տարաժամել աւուրն հասանէին յԵրեւանայ ի Տող, արտաքս ելանէին ի մեքենայէ եւ մեծաւ խնդութեամբ ողջոյն տային հաւու եւ հանւոյ իւրեանց՝ Տիգրանայ եւ Տաթեւու, որք կարի շատ կարաւտէին նոցա եւ ակն ունէին գալստեան որդւոյ, նուոյ եւ թոռանց իւրեանց։ Բազմեալ զսեղանով ի պատշգամբի՝ ուտէին, ըմպէին, զիրաց անցելոց ամաց եւ ժամանակաց պատմէին եւ յուրախութեան մեծի խնդային։ Ապա իւրաքանչիւր ոք երթայր ի ննջել յայղեւայղ սենեակս տանն, որ մեծ էր եւ յաւրինուածով եւ պարզութեամբ իւրով յիշեցուցանէր զապարանս գաւառակալ իշխանաց անցելոց դարուց։ Եղբարք ընկողմանէին ի մահիճս եւ զմիմեամբք խաւսելով ելանէին, թե ի վաղիւն ով ոք ի նոցանէ զինչ առնիցէ եւ յո երթայցէ։
Ծնողք իւրեանց, լսելով զանդուլ հեղեղս խաւսից ի սենեկէ, յորում ընկողմանէին որդիքն, կամէին անդր երթալ եւ լռեցուցանել զնոսա, այղ հաւն եղբարց՝ Տիգրան, չտայր թոյղ եւ ասէր․ Մի՛ ինչ թոռանց իմոց ասէք, զի ընդ յարկս տան իմոյ են․ եւ վաստակեալք իսկ են աշխատանաւք երկայն ճանապարհի․ նոցա չէ ժոյժ երկայնաբանել, թող թե առ վայր մի չլռեն․ յետ սակաւուց րոպէից ննջելոց են՝ տեսջիք։ Եւ այգուց ի տեղի մի ընդ իս երթիցեն։
Ընդ այգն եղբարք զարթնուին ի ձայնէ աքաղաղի, որ ի ծագելն առաջնոց իսկ ճառագայթից արեգական խաւսէր եւ ազդ առնէր գալստեան առաւաւտու եւ նորոյ աւուր սկսանելոյ։ Եղբարք բանային զաչս եւ Արսէն՝ աւագ եղբայրն ընդ սլաքս ժամացուցի նայեցեալ ասէ ցՎարդան՝ կրտսեր եղբայր իւր․ զի՞ է այս, զի այսչափ վաղ ի քնոյ զարթնումք։ Վարդան նոյնժամայն յառնէ ի մահճաց եւ ասէ․ երթամ, գտանեմ զաքաղաղն եւ զպարանոց իւր ի բաց ի նմանէ հատանեմ։ Այղ հանի նոցա Տաթեւ, լսէր զձայն թոռանց ի խոհանոցէ եւ վաղվաղակի փութացեալ համբուրէ զնոսա եւ ասէ․ յառաջին յարկն իջէ՛ք եւ լուացէ՛ք զերեսս ձեր մինչ զպատրաստութիւն նախաճաշի տեսանեմ։
Յիջանելն եղբարց յառաջին յարկն դիպէին հաւու իւրեանց Տիգրանայ, որ զգերանդի սրէր, այղ նա չտայր նոցա ողջոյն եւ ցնոսա ինչ ոչ ասէր։ Եղբարք շփոթեալ ընդ միմեանս հայէին եւ տարակուսէին, թե զմէ՞ կամ ընդէ՞ր հաւն, որ երեկ այնչափ ուրախ լինէր զգալստենէ նոցա ի տուն իւր, այժմ լռէր եւ թուէր թե զնոսա անտես առնէր։ Այղ հանին, որ զնոցայն կնի յերկրորդէ յարկէ իջանէր, ժպտէր եւ չասէր ինչ։
Լուացեալ զերեսս, զձեռս, զբազուկս եւ զպարանոցս իւրեանց՝ եղբարք ի խոհանոց փութային, զի յաւդոյ բարեխառնութենէ քաղցն զինքենէ ազդէր։ Իբրեւ ընդ դուռն ի խոհանոց մտանէին՝ տեսանէին զծնողսն եւ զհաւն իւրեանց զՏիգրան, որք նոցա սպասէին։ Հաւն յարուցեալ ի տեղւոջէ իւրմէ առ թոռունս մատչէր եւ մեծաւ սիրով զնոսա համբուրէր, գգուէր եւ գրգէր։ Եղբարք ընդ միտս իւրեանց յոյժ եւ սաստիկ զարմանային, թե որպիսի՞ ինչ իցէ այս, վասն զի յետ չողջունելոյ եւ անտես առնելոյ սակաւ ինչ րոպէք ընդ մէջ անցանէին, եւ աւասիկ հաւն այսչափ քաղցրութեամբ զսէր իւր վերստին ի նոսա ցուցանէր։ Հայրն եղբարց ի վերայ առթի շփոթութեան որդւոց իւրոց հասանէր։ Եւ իբրեւ նստէին որդիքն իւր ի տեղիս իւրեանց, ասէր․ ի շէնս մեր է աւանդոյթ հաստատուն չտալ ումեք զողջոյն բարւոյ լուսոյ յառաջ քան զլուացումն երեսաց յառաւաւտու։ Զի այսպէս թմբրութիւն գիշերոյ եւ մթարք աչաց լուացեալ լինին յերեսաց մարդոյ, զի նորոգ սթափութեամբ զնոր աւրն սկսանիցի։
Յետ նախաճաշի հաւն ասէ․ հանգերո՛ւք առ վայր մի, զի յետ սակաւ միոյ ընդ ձեզ յուխտատեղի նախնեաց հարցն մերոց երթիցուք՝ ի վանս, որ Գտիչ կոչի եւ անտի եւս ի բերդ մի միջնոց դարուց ելցուք, որ դարձեալ Գտիչ կամ ի բարբառ մեր Քթիշ անուանի։ Եւ բերդն այն ի գագաթան լերին է եւ անտի գաւառն Դիզակայ որպէս յափի տեսանի։