ХЫДЫРИ ИД
Әшрәфи Сәрхан
tolishpress.org
ӘШРӘФИ СӘРХАН
ХЫДЫРИ ИД
Сининә одәмон - пијәмердон, пијәженон.
Диј јолон.
Чәмә бобон, незә дустон...
Әвонән бәнә бәмә намәдимин. Кон хосјәтәдә быбонән, әнҹәх дыләдә тәныкин. Бәнә әмә еһтијоҹшон бедә бә ғајғу. Мәсәлән, бә јод вардедәм рәһмәтдигә Әсғәрә маму. Былындә мердбе. Зобитәјн һәмән тындхосјәтбе. Кам сыхан әкәј. Бәнә шири әпој. Зымыстонәдә пәлтони ыштә ҹынәғонсә шоәдәј. Әј тан нәкәј. Бәнә кали пијәмердон ләво бә даст нәгәти. Әвотин ки, ҹывонәтијәдә чәмә мәһоләдә чәј пешти бә зәмин жәкәс быәни. Бәмә раст омеәдә бәмы:
-Зә, ҹуәлләғ, әнә ијо бој, - вотеәдә, тарсе-тарсе нез әшим бәј. Ыштә ҹифо гыләј әбоси беәкәј. Ејәдашти бәмы:
-Бығәт, быши бә Сефылла дукон. И пачкә “Нәргиз” пәпрузи быстән, бијә. Чәјо бәмыку: “Кон пәпрузи бәстеш”? - хәбә сәјәдә, аз бәј: - “Нәргиз” пәпрузи, - вотеәдә, әв бәмы де барзә ванги: “Бывит, быши”! Вите-вите әшим. Пәпрузи әстәним. Әвәјм әдәјм бәј. Әв ыштә ҹифо и рығә ғәнд беәкәј. Әдәј бәмы. Чәјо: “Зә, мердән сардику кыж бәбе? Кыло бынә бә сә”, - әвоти.
Рәһмәтдиг Әләкбәрә маму. И дастәдә ләво, и дастәдә тәсбе әби. Һежо зикр әгәти. Бәмы пегынеәдә:
-Зә, ғырышмол, чики зоәш?, - хәбә әстәни.
Ноғулә ғоти беәкәј. Әј оәкәј. Чәјо ды гылә рангрисинә ноғул пејәгәти. Әдәј бәмы.
Меринәғијә маму! Рәһмәтдиг әрәбәвонбе. Ројсә әмәни виндеәдә кәлон оәгәти. Әмәни бә әрәбә пејәшанди. Деј ғырмоҹијән бәмә әдәј. Де кон форси кәлон әромимон. Еһ, ләзәт әбәјмон...
Рәһмәтдиг Муса маму дырозә бығ-риш оәгәти. Риш-бығон му сипи, бәвоныш бәнә зевыли сијобин. Дыроз әбин, еәмин чәј чәшонсә. Визи рангәдә бохара кыло бә сә әнәј. Былынд ныбе. Әмо кулинҹинбе, дастоныш дырозбин. Сәлеғәјнбе. Дастож, дыләсутбе. Бәлкәм бы горә бәј нез әшимон. Һежо чәј тоно-кәноәдә әгардимон. Бәј даст әгәтимон. Бәчәј каг-кижон дон, бә мол-мәлә аләф, ов әдәјмон. Сој һырд-хәшәли гырдә әкәјмон. Анҹә быә езымон, чилон бә епо жијо әкырнимон. Әве Муса маму бәмә “чымы дасти кыртәғә” әвоти.
Һәмән че Муса маму шинә ләфзыш һестбе. Сырә дијәнбе. Боәмә чок-чокә гәпон әжәни. Веј зәндинә мердбе.
И ружән бәштә гәпи жыго бино кардыше: -Вылинә вишәвыжон навонә зәмононәдә веј игид, ыштәкубывот быән. Һа, сыханым бымәдә ни, чәвон вәдә ки ов пегәте әзни?
Бә чәвон нез оме зынәнин. Әве вылинә вишәвыжон ыштә вырәдә мандән. Бә ҹо мәһол куч кардәшонни.
Ғонәғһәрис быәмон, һәмән чок-чокә адәт-әнәнонмон быә. Бә ҹо мәһоли, бәчәј мол-мәлон чәшмон сәрутәни. Ләзәтинә хорәконмон быә. Чәмә хорәкәдә быә тәм дынјоәдә һәни кон хәлғи хорәконәдә һесте? Һич хәлғи! Бәс есәт чы ружәдәмон, һы? Һајмон шә, вајмон мандә. Нә жинтоно ордәмон, нәән петоно сувист. Ыштә милләти ғырјәтмон гин кардә.
Ын дард веј јолә дарде, чымы балон. Һа, гуш быдән. Ыштә јодәдә огәтән. Чәмә вејнә адәт-әнәнон бә Озорбојҹони хәлғи адәт-әнәнон пегардән. Кали гылонән мијонәдә гин быән. Чәвон гыләјни Хыдыри иде. Һич зынејдәшон Хыдыри ид чиче, әј сори кон мангәдә дәвонејдән?
-Не, Муса маму. Хыдыри идику боәмә гәп быжән, - вотеәдә, әј бығәсырәш карде. Чәшоныш бәмә сәруте. Вотыше:
-Бәмы гуш быдән. Шымәку чы гыно. Бы һәхәдә һич есәтнә миәллимон зынејдәнин. Ыштә јодәдә огәтән. Јанварә манги 30-дә јолә чылә сә бедә. Чәјо рукә чылә дәшедә. Әв 20 руж бејдә. Чәј иминә һафтә чоминә руж јаанки пенҹминә руж Хыдыри ид бејдә. Хыдыри иди һәхәдә әфсонә һесте.
-Чәјку боәмә гәп быжән, Муса маму.
-Чок, гәп жәјдәм. Әнҹәх де дығғәти гуш быдән бәмы.
...Бо Хыдыри Деғәдә, бандонәдә кинә һоштејдән. Ружи чы ружон Хыдыр чи-чәлә бохчә жәјдә бә кәшә, ро гәтејдә шејдә бә Деғ. Боштә пәвәнди винде. Бы мәғомәдә воа бино кардедә бо воје. И руж, ды руж, се руж Хыдырику гыләј сәдо-сорәх бешејдәни. Хыдыри дәдә-нәнә нороһат бејдән. Һыте зынејдәнин. Дәғдәғә дәшејдә бәчәвон ҹон.
Хыдыри нәнә:
-Мердә, кәдә татә быхи вәдә ныште, хывәт кардејку чиј бенибәше. Ләво пегәт, “Ја Аллаһ!”, “Ја Әли!” быши әғыли һәвәндисә, - вотеәдә, виндедә ки, жен рост вотејдә. Шым-пофтә покардејдә, ләво пегәтејдә, “Ја Аллаһ!”, “Ја Әли!” вотејдә, дәгынејдә бә ро.
Веј шејдә, кам шејдә, се руж-се шәв бандыкујәдә бо Хыдыри нәвејдә.
Бы ружонәдә воа ов бејдә. Ружбәруж кам бејдә. Охоннә руж дијәромандә банди кәмәдә гыләј дој бынәдә сијо-сијо бәчәј чәш гынејдә. Шејдә. Рәсејдә бә дој быни. Виндејдә ки, Хыдыре. Дој бынәдә ныштә вырәдә гырдәмуҹилә быә. Һәвулҹони әј гәтејдә бә вәнго. Дәкырнејдә бәштә синә. Виндејдә ки, һышк быәни. Бәдәныш наме. Гуши нојдә чәј синәсә. Виндејдә ки, дылыш гәдә-гәдә жәјдә. Дасти дәнојдә бәчәј јәхә. Чәј дыли бино кардејдә бо моле, дим-чәши вуршоне.
Чандибәчандон Хыдыр бино кардејдә нығыл-нығыли бо нәфәс сәј. Тикәј дәвардејдә, чәшон окардејдә.
Шој-војку дәдә дылыш әнә кәшәдә мандејдәни. Хыдыри гәтејдә бә кул, по нојдә бә кәј тәрәф.
Чич бејдә. Мәвотбән, Хыдыр ыштә пәвәндику ҹо бејдә, бә кә огардеәдә роәдә воа әј гәтејдә. Веј ро шејдә. Охојәдә огынејдә. Ыштә сысти сәј горыш ныштејдә гыләј амбурә дој бынәдә. Ныштә вырәдә һан әј бардејдә. Һытејдә. Бы горә чәмә јолон вотәшоне ки, воадә огынеәдә бәпе нынышти...
Хыдыр һытејдә. Воа војдә чәј кутисә. Әмо Хыдыри шәхтә жәјдәни. Мардејдәни. Бочи? Бә горә ки, бы мәғомәдә бә зәмин “дыздә” татә раһан омејдә. Әв зәмини тоспынејдә. Татә раһан воан ов кардејдә.
Татә раһан бә зәмин омеәдә һәм ҹонинә тәбиәт, һәмән инсони хун олывејдә.
Зымыстонә семонәдә зәмин һәмән зәмини кутисә быә ҹонинә мәхлоғон бә һан-һыт шејдән. Вотејдән: “Һырс зымыстонәдә һытејдә”. Ын “һыте” зымыстонәдә һәмән бә инсони бәдәнијән омејдә. Мәсәлән, зымыстонәдә инсони бәдәнәдә чич бејдә? Зымыстонәдә инсони хун хас бејдә. Лахтә гынејдә. Әве инсони хун дамәронәдә чок ко кардејдәни. Бы горә һәм зәминәдә, һәмән инсони ҹонәдә сардынәти бејдә.
Чы рукә чылә иминә һафтәку бә зәмин һәмән бә инсони бәдән татә раһан омејдә. Зәминисә бә чу-чәлон, аләфон бино кардејдән зәминику ширә сәј. Ружбәруж ҹон гәтејдән, олывејдән.
Хыдыри әфсонәку жыго нәтиҹә бешејдә ки, Хыдыри сәломәт манде ҹонинә тәбиәти зымыстоно сәғ-сәломәт бешеје. Хыдыри ид ҹонинә тәбиәти олыве, сәломәт манде иде.
Чәмә зәмонә одәмон Хыдыри иди һәхәдә зынәјшон ни. Чәј молјәти бә сә дәшејдәнин. Бы горыш әј ид дәвонејдәнин. Веј јолә сәһв кардејдән.
Чәмә рәһмәтдигә нәнон Хыдыри иди јомјә товыстонику әгәтин. Бәјо һозы әбин. Јәни чич әкәјн? Бо Хыдыри иди гандым, мәжу, нохут ҹо әкәјн. Ку, зымыстони, гамәкә донон гырд әкәјн. Һышк әкәјн әвони, еәкәјн бә тумбәрон. Чы јолә чылә охонә һәфтәдә ә доны-гылон әбыштин. Әвони әжәнин бәјәнды. Дасторәдә әһорин. Чәјо әј әжәнин бә парҹин. Бәј камишәвој ғәндә хокә јаанки һындәмоә боә умжән әкәјн. Быми “пышт” вотејдән.
Пышти еәкәјн бә тумбәрон. Тумбәрон әнәјн әғлон дастон нырәсә вырәдә.
Хыдыри идәдә пышти еәкәјн бә пијолә-дәнгәнон, әнәјн сурфәдә. Пышт шәвнышти гәвчәрәзбе. Одәмон бојәнды пыштә бахшә әғандин.
Ҹәмат тобә Нәвузә иди пышт әһәј.
Чымы балон, пышт һарде бә инсони бәдәни ве јолә хәјрыш һесте. Ә хәјр чиче? Әв ыме ки, зымыстонәдә инсони хун хас бејдә. Әв чәј дамәронәдә чок гардејдәни. Инсони бәдәни һәрорәт бә жи егынејдә. Бы горә инсони бәдәни дылә пардонәдә овә ангылон офәјејдән. Пышт инсони бәдәни дыләтони һәрорәти рост кардејдә. Һәмонә ә ангылон ов бејдән. Һәмән бәдәни дамәрон хасә хун рушин бејдә. Ше-ше инсони бәдәнән бәнә ҹонинә тәбиәти олывејдә, бә ҹон омејдә.
Есәт бә сә дәшишон ки, Хыдыри ид чиче, әвшон бочи дәвонијә?
-Бәле, Муса маму.
-Мәрһәбо! Бәвәдә Хыдо сәломәтәти быдо, иншалла, омә сәфә бошмә Чылә вәчә, Сијо әвәсор, Чыл кындә, Чо семони ружон, Ермәнијә кулоки һәхәдә гәп бәжем...