ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ՀԵՈՏԱԳԱ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՐՑԵՐ
ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆ, ԹԵ ՄԱՔՐԱՄՈԼՈՒԹՅՈՒՆ
Հայոց լեզուն աշխարհի հնագույն հարուստ լեզուներից մեկն է: Ունի հարուստ բառապաշար և արտահայտչական բազմազան հնարավորություններ: Դա անվիճելի իրականություն է: Օտարաբանության դեմ պայքարը և լեզվի մաքրության հարցը միշտ էլ եղել է քննարկման առարկա տարբեր ժամանակաշրջաններում: Անհարկի օտար բառերի ներմուծումը աղավաղում է մեր լեզուն և դրա դեմ պետք է շարունակական պայքար տարվի: Բայց դա բոլորովին էլ չի նշանակում¸ թե հայոց լեզվի դռները պետք է ամուր փակել անհրաժեշտ փոխառությունների առաջ և բոլոր օտար ու փոխառյալ բառերը թարգմանել հայերեն: Լեզվաբանությունը վաղուց մերժել է ծայրահեղ մաքրամոլությունը¸ որը միայն աղքատացնում է լեզուն¸ թուլացնում նրա արտահայտչական ճկունությունը և դատապարտում ինքնամեկուսացման: Երբեք չի կարելի նույնացնել օտարաբանությունը և փոխառությունները¸ դրանք տարբեր հասկացություններ են:
Աշխարհի բոլոր գրական լեզուները զարգանում են օգտվելով երեք աղբյուրներից.
ա/ սեփական լեզվաֆոնդի, բարապաշարի հիմքի վրա`նոր բառեր և բառակապակցություններ ստեղծելով: Հայոց լեզվի բառակազմական, հնչունական և քերականական համակարգերի ճկունությունն այդ տեսակետից մեծ հնարավորություններ է ընձեռում: Պատահական չէ¸ որ վերջին տասնամյակներում մեր լեզուն հարստացավ համընդհանուր ընդունելության արժանացած բազմաթիվ նորակազմ բառերով:
բ/ Երկրորդ աղբյուրը տարբեր լեզուներից փոխառություններն են:
գ/ Երրորդ աղբյուրը ազգային բարբառների օգտագործումն է:
Ես ուզում եմ խոսել մասնավորապես փոխառությունների մասին: Հազարամյակների ընթացքում¸ ճեղքելով իր առջև ծառացած ամեհի պատնեշները մեր լեզուն անցել է հաղթական ճանապարհ` ինքնամաքրվելով ու միաժամանակ հարստանալով¸ ոչ միայն իր սեփական բառարմատների հիման վրա ստեղծված բառակազմություններով¸ այլև հարևան ժողովուրդների¸ այդ թվում նույնիսկ բռնակալական տերությունների լեզուներից ներառված փոխառություններով: Հ. Աճառյանը իր «Հայերեն արմատական բառարան»-ում գրում է¸ որ մեր լեզվում հազարավոր փոխառություններ կան իրանյան հին ու նոր լեզուներից¸ ասորերենից¸ խալդերենից¸ հունարերենից¸ եբրայրերենից¸ լատիներենից¸ արաբերենից¸ հին ֆրանսերենից¸ նույիսկ թուրք-թաթարական լեզուներից: Դրանից մեր լեզուն ոչ միայն չի կորցրել իր ինքնուրույնությունը¸ այլև հարստացել է¸ որովհետև դա բոլոր լեզուների բնական զարգացման ուղիներից մեկն է:
Լեզուների փոխառությունների մասին խոսել են նաև համաշխարհային մշակույթի և գրականության ուրիշ մեծություններ:
Վ.Գյոթեն խոսելով գերմաներենի մասին գրում է. «Չկա ավելի անհեթեթ բան գերմանացու համար¸ քան այն¸ որ նա պատկերացնի¸ թե ինքը իբր օգտվում է իր սեփական պաշարներից և մոռանա այն մասին¸ թե վերջին 50 տարվա ընթացքում ինչքան փոխառություններ է վերցրել ուրիշ ազգերից… Լեզուն մաքրելու հետ միասին հարստացնելը ականավոր խելքի տեր մարդկանց գործն է: Մաքրելը առանց հարստացման ապաշնորհների զբաղմունք է: Գոյություն ունեն բազմաթիվ եղանակներ մաքրման և հարստացման համար¸ որոնք պետք է զուգակցվեն¸ որպեսզի լեզուն զարգանա որպես կենդանի օրգանիզմ»:
Ահա թե ինչ է ասում Դ. Դիդրոն ֆրանսերենի մասին. Սալոնի տեսության մեջ նա զայրացած բացականչում է` «Այս ինչ հիմարություն է ամեն ինչ ֆրանսիացնել»:
Նշանավոր լեզվաբան Մ. Աբեղյանը գրում է. «Լեզվի փոխառությունը ուրիշ լեզվի ազդեցությամբ բնական պրոցես է: Ամեն լեզու այս եղանակով հարստանում է և ճկուն է դառնում նորանոր գաղափարներ արտահայտելու համար: Լեզվի զարգացումն այս ճանապարհով երբեք չի դադարել: Այսպիսի դեպքում բառերն ու կապակցությունները արդեն ազգայնանում են և օտար բառերը նույնիսկ ենթարկվում են նույն հնչյունափոխությանը¸ ինչ որ բնիկ բառերը»:
Փոխառությունների հարցը չի վրիպել նաև Ստ. Մալխասյանցի ուշադրությունից: «Հայերենը…¸ -գրում է նա¸-հեղեղված է պահլավական բառերով ու ոճերով: Խորենացին հունաբան էր և նա հայերեն ներմուծեց հունական նախդիրներով ստեղծված հունական ձևով բազմաթիվ բառեր¸ ինչպես նաև հունաբանությունը զգալի դարձրեց շարահյուսության մեջ: Դրանից հայերենը ոչ թե տուժեց¸ այլ հարստացավ»:
Մեր մեծանուն բանաստեղծ Հ. Թումանյանը գրում է¸ որ լեզուների զարգացման պատմությունը ցույց է տալիս¸ որ « ոչ մի լեզու¸ որքան էլ ազգային բնավորությունը պահի ու զարգացնի¸ չի կարող փոխառություններից ազատվել ու կղզիանալ…Փոխառությունները եղել են ու միշտ կլինեն¸ և շատ գեղեցիկ է¸ որ էդպես է: Միայն պետք է իմանալ շնորհքով¸ խելացի առնել և տեղը գործածել… Միշտ ավելի լավ է չունեցած բառը փոխառնել¸ քան թարգմանել և ֆրակը շինել պոչազգեստ…»
Այս ամենը երկար շարադրում եմ¸ որպեսզի համաշխարհային մեծությունների հեղինակությամբ համոզեմ մեր ծայրահեղ մաքրամոլներին¸ որ փոխառությունները օտարաբանություն չեն¸ այլ լեզուների բնական զարգացման¸ բոլորի կողմից ճանաչված¸ օրինաչափություն¸ և օտար բառերի նկատմամբ սերը չէ¸ որ ստիպում է շատ լեզվաբանների ու մտավորականների հանդես գալ փոխառությունների պաշտպանությամբ ու ամեն ինչ հայացնելու մոլուցքի դեմ:
Վերջին երկու տասնամյակում¸ մեր լեզուն անհարկի օտար բառերից մաքրելու դրական միտումի հետ միասին¸ հիվանդագին մի մտայնություն առաջացավ` բոլոր փոխառյալ¸ այդ թվում վաղուց լայնորեն գործածվող¸ արդեն ազգային սեփական բառի իրավունք ստացած ու մատչելի բառերը անպայման փոխարինել հայերեն տարբերակով: Եվ սկսեցին մեր լեզվից հախուռն վտարել զանգվածաբար գործածվող¸ գեղեցիկ ու դյուրահնչյուն շատ բառեր¸ որոնք չեն հակասում մեր ազգային լեզվի օրինաչափություններին¸ հեշտությամբ ենթարկվում են քերականական կանոններին և ավելի լիարժեք են արտահայտում տվյալ բառի կամ հասկացության իմաստը: Գրավոր ու բանավոր խոսքում տարածում գտան հնարածին¸ անճաշակ ու շինծու¸ դժվարահունչ ու խեղված բառակերտումներ¸ Թումանյանի ասած “պոչազգեստի” նման¸ որոնք օտար բառերի լիակատար համարժեքը չեն: Ահա այդ լեզվական գոհարներից մի քանիսը. Ինքնաձիգ (ավտոմատ), հրասայլ (տանկ)¸խափանաբանություն (դիվերսիա)¸ համաբուժարան (պոլիկլինիկա)¸շտաբ (սպայակույտ)¸ ընկերային (սոցիալական)¸ երգահան (կոմպոզիտոր)¸ երաժշտանոց (կոնսերվատորիա)¸ համույթ (անսամբլ)¸եռանդուժ (էներգիա)¸ պահոց (արխիվ)¸սրընթոն (մոտոցիկլ)¸ երթոն (տրանսպորտ)¸ ճպերթ (մետրո)¸դաշնույթ (սիմֆոնիա)¸ խմբավար (դիրիժյոր)¸թեքնաբանություն (տեխնոլոգիա)¸ պատշաճություն (էթիկա)¸ հիմն (օրհներգ)¸ սոցիում (կոլեկտիվ)¸ արհեստավարժ (պրոֆեսիոնալ)¸ շարժանկար (կինո)¸ քարյուղ (նավթ)¸ գործընթաց (պրոցես)¸ ալեհավաք (անտենա) և այլ¸ և այլն:
Դժվար չէ նկատել¸ որ մաքրամոլները հայացնում են հիմնականում միայն ռուսերենից և եվրոպոկան լեզուներից ներառված բառերը: Որոշ մարդիկ իրենց հրապարակային ելույթներում հաճախ բացասական վերաբերմունքով են խոսում մասնավորապես ռուսախոսության լայն տարածման մասին: Մոռանալով¸ որ դա նույնպես օրինաչափ երևույթ է: Բոլոր ժողովուրդներն էլ առաջին հերթին և առավելապես փոխառություններ են վերցնում իրենց այն հարևան ժողովրդից¸ որի հետ ավելի սերտ շփումներ են ունենում և որն իր մշակութային և քաղաքական զարգացմամբ ավելի բարձր մակարդակի վրա է գտնվում: Իսկ Հայաստանը դարերով սերտորեն կապված է Ռուսաստանի հետ: Մեր ականավոր լեզվաբան Էդ. Աղայանն իր հրաշալի «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»-ի առաջաբանում գրում է. «…Մեր ժողովրդի սերտագույն մշակութային կապերը ռուս և եվրոպոկան ժողովուրդների հետ… մշակույթի¸ հասարակական-քաղաքական կյանքի¸ գիտության և տեխնիկայի պահանջներին համապատասխան¸ մեր լեզվի բառապաշարը հարստացրին տասնյակ հազարավոր նորակերտ բառերով և նորագույն փոխառություններով»:
Կարծեմ հեռուստատեսության աշխատողներից մեկը` Դ. Ասլանյան¸ լավ չեմ հիշում¸ լրագրերից մեկում գրել էր. «…Մեր սերունդը համաշխարհային գրական¸ փիլիսոփայական¸ գիտական արժեքների բացարձակ մեծամասնությանը հաղորդակցվել է ռուսերենի միջոցով և մայրենիին զուգահեռ տիրապետել է այդ լեզվին¸ և դրանից միայն շահել»:
Բոլոր ողջախոհ ու անկողմնակալ մտավորականները չեն կարող չհամաձայնվել այս տեսակետին:
Եթե¸ դժբախտություն ունենանք հետևելու մաքրամոլների սկզբունքներին և պահանջներին¸ ապա պետք է «հայացվեն» նաև պարսկերենից¸ հունարենից¸ ասորերենից¸ լատիներենից¸ մանավանդ թուրք-թաթարերենից փոխառված բառերը: Այդ դեպքում ինչ կմնա մեր լեզվից¸ կհարստանա՞¸ թե՞ կաղքատանա:
Այստեղ հնարավոր չէ մանրամասն քննարկել բոլոր նորաթուխ բառերը: Սակայն մի շարք կարևոր բառերի կապակցությամբ ուզում եմ իմ նկատառումներն արտահայտել:
Միթե մեր լեզուն չի աղքատանում¸ երբ հրաժարվում ենք այնպիսի գեղեցիկ ու դյուրըմբռնելի բառերից¸ ինչպիսին են կուլտուրա¸ պրոցես¸ պրոֆեսիոնալ¸ անսամբլ¸ կոմպոզիտոր¸ սոցիալական¸ շտաբ¸ անտենա¸ Էսթետիկա¸ դեմոկրատիա¸ դիրիժյոր¸ էթիկա¸ լիբերալիզմ¸ տրանսպորտ¸ մետրո¸ սիմֆոնիա¸ ինտելեկտւալ¸ պոտենցիալ¸ պրոբլեմ¸ բյուրոկրատիզմ¸ ապարատ¸ հիմն¸ մեթոդ¸ սխեմա և այլն:
«Մշակույթը» լավ բառ է¸ բայց լիովին չի փոխարինում «կուլտուրա» բառին: Այդ պատճառով էլ այդ երկու բառը պետք է գործածվեն զուգահեռաբար: Օրինակ անհեթեթ է հնչում «կենցաղային»¸ «խոհանոցային»¸ «տեխնիկական»¸ «վարորդական»¸ «ներքին» մշակույթ արտահայտությունները: «Մարդը պետք է ունենա ներքին մշակույթ»¸ «Մենք պետք է մշակենք մեր վարմունքի մշակույթը»¸ «Մենք մշակում ենք մշակույթային բույսեր»¸ «Մենք մշակելենք արտադրության բարձր մշակույթ» և բազմաթիվ նույնանման նախադասությունների կհանդիպեք մամուլում: Նույն ձևով «գործընթաց»-ը լիարժեք չի արտահայտում «պրոցես» բառի գործածության բոլոր իմաստները` տարբեր հարաբերություններում: «Իմ ստամոքսում տեղի է ունենում ինչ որ գործընթաց»¸ «այս ջրավազանում տեղի են ունենում քիմիական գործընթացներ»¸ «Ինչպիսի ընթացք պետք է քունենա այդ գործընթացը»¸ «Այս գործընթացը ընթանում է ճիշտ ուղիով»¸ միթե՞ կարելի է հաճախակի հանդիպող այսպիսի նախադասությունները ճիշտ համարել: Կամ¸ միթե՞ կոմպոզիտորը երգ հանող է¸ որտեղի՞ց է հանում: Չէ որ կան կոմպոզիտորներ¸ որոնք ոչ մի երգ չեն «հանել»: Նույնը կարելի է ասել դիրիժյորի մասին: Միթե՞ նա խմբավար է և օրկեստրը կարելի է խումբ անվանել: Ի՞նչ է նշանակում սպայակույտ¸ սպաները կուտակվել են որտե՞ղ: Չէ՞ որ «շտաբը» բոլորովին ուրիշ իմաստ ունի¸ այն սպաների կուտակում չե¸ այլ բանակի և որևէ կազմակերպության գործող ղեկավար օրգանն է: Անհեթեթություն չէ՞ «սոցիալական» տերմինը փոխարինել «ընկերային» բառով: Անտենան միայն «ալեհավաք» չէ¸ այն նաև ալիքներ է հաղորդում:
«Գեղագիտությունը» նույպես գեղեցիկ բառ է¸ գիտություն գեղեցիկի մասին: Սակայն լիովին չի ընդգրկում «էսթետիկա» տերմինի ամբողջ էությունը: Էսթետիկան¸ էսթետիզմը որպես գիտություն¸ ոչ միայն գեղեցիկի մասին է¸ այլև ունի բացասական կատեգորիաներ` ձևապաշտություն ի վնաս բովանդակության¸ ձևամոլություն: Ձևապաշտներին անվանում են էսթետացող: Հո չի կարելի հայերեն ասել «գեղագիտացող»: Անհասկանալի է ի՞նչ սկզբունքով¸ ի՞նչ կանոնի համաձայն է հորինվել «համույթ» բառը` անսամբլի փոխարեն: Նոր բառերը կազմվում են արմատներից և ածանցներից: Օրինակ¸ վարույթ¸ասույթ բառերը կազմված են վարել¸ ասել արմատներից: Ո՞րն է «համույթ» բառի արմատը` համը՞¸ իսկ դա ինչ կապ ունի անսամբլի հետ: Չգիտեմ ինչ պատճառաբանությամբ է «հիմն» բառը¸ որը հունարենից փոխանցվել է հայերենին և նշանակում է գովասանական¸ փառաբանական երգ` նվիրված պետական¸ հեղափոխական¸ ռազմական ¸ կրոնական միասնությանը¸ փոխարինել են «օրհներգով»¸ որն ավելի շուտ կրոնական երանգ ունի: Աճառյանի բառարանում «հիմն»-ը բացատրված է որպես հիմք¸ հիմնանալ¸ վիպասանական երգ:
Անտրամաբանական է նաև «մինիստր» (մինիստրություն) բառը «նախարար»-ով (նախարարությունով ) փոխարինելը: Հ. Աճառյանի բառարանում նշված է¸ որ նախարար բառը առաջացել է իրանական հոմանիշ բառից¸ որը նշանակում է ժողովրդի կամ ցեղի պետ¸ «կամ կալվածքների գլխավոր»: Իսկ «մինիստր»-ը լատինական բառ է և նշանակում է ծառայող¸ կառավարող: Այս վերջին անվանումը ավելի է ճշգրիտ է արտահայտում տվյալ կազմակերպության իրավասությունները: «Նախարար» բառը թող մնար որպես մեր պատմության որոշակի ժամանակաշրջանի հասկացություն¸ իսկ մինիստր բառը պահպանվեր¸ որպես ժամանակակից տերմին¸ և դրանից հայոց լեզուն բոլորովին չէր տուժի:
Ինչու ենք հրաժարվում համար (օկ. ես ապրում եմ հյուրանոցի 9-րդ համարում¸ ես կարդացի ամսագրի 5-րդ համարը¸ ասացեք ձեր շենքի համարը կամ հեռախոսի համարը: Դե հիմա համարի տեղը գրեք «թիվ» բառը¸ ինչ կստացվի)¸ դիրեկտոր (տնօրենը կապված է սեփականության տնօրինման հետ¸ իսկ դիրեկտորը պաշտոն է¸ ծառայող)¸ պրոֆեսիոնալ¸ կոալիցիա¸ դիվերսիա¸ դիսերտացիա¸ կոլեգիա¸ կոլեգա¸ լիբերալիզմ¸պոպուլիզմ և այլ բառերից¸ որոնք ամուր տեղ են գրավել աշխարհի գրեթե բոլոր զարգացած¸ այնպես էլ մեր լեզվի բառապաշարում¸ և որոնց լիարժեք հոմանիշները հայերենում չկան:
Շատ կան բառեր և տերմիններ¸ որոնք անտեղի արտաքսվել են մեր լեզվից` սահմանափակելով մեր լեզվի արտահայտչական¸ ոճական լայն հնարավորությունները և¸ ինչ որ չափով¸ ժողովրդին օտարացնելով երկարամյա գործածվող իր իսկ լեզվից: Միթե՞ մայրենի լեզվով հնարված անհեթեթություններն ավելի գերադասելի են¸ քան հանրաճանաչ ու բարեհունչ միջազգային տերմինները:
Ի միջի այլոց¸ մի առեղծվածի մասին ևս ուզում եմ գրել: Ոչ միայն ինձ¸ այլև շատերի համար անհասկանալի է¸ թե ինչու օտար անունները մի դեպքում թարգմավում են ¸ կամ ավելի ճիշտ հայացվում¸ իսկ մյուս դեպքում ոչ: Օրինակ` ինչ սկզբունքով է Իոհան-Պավել պապի անունը թարգմանվում Հովհաննես-Պողոս երկրորդ: Իսկ ինչու՞ չեն թարգմանում ռուսական թագավոր Պավել 1-ինը¸ Պողոս 1-ին¸ կամ Հունաստանի թագավոր Պավելը¸ Պողոս¸ Իվան 4-րդը¸ Հովհաննես 4-րդ¸ Բյուզանդիայի կայսր Իոհանը¸ Հովհաննես¸ Ջորջ Վաշինգտոնը¸ Գեվորգ Վաշինգտոն և այլն: Դա նույնն է¸ եթե ռուսները Հովհաննես Թումանյանին դարձնեն Իվան Թումանյան¸ Շիրազին` Իվան Շիրազ:
Մեր լեզվաբանները պետք է որոշակիություն մտցնեն այս հարցում: Իմ կարծիքով ճիշտ կլինի մարդկանց անուն-ազգանունները գրել առանց թարգմանելու:
Վերադառնանք փոխառություններին¸ որոնցից անհնարին է խուսափել¸ և որոնք¸ ինչպես պնդում են համաշխարհային մեծությունները¸ հարստացնում են լեզուն: Մեր ականավոր լեզվաբան Ա. Ղարիբյանը մի առիթով ասել է. Պետք չէ վախենալ փոխառություններից¸ մանավանդ եթե դրանք ենթարկվում են մեր լեզվական համակարգի օրինաչափություններին և քերականական ու շարահյուսական կանոններին: Վախեցեք քերականական համակարգում անհարկի փոփոխություններից¸ որոնց իրավունքը պատկանում է միայն ու միայն դարերով մշակված լեզվին: Վախեցեք այդ կանոնների աղավաղումներից¸ ինչը հաճախ է կատարվում մամուլի էջերում¸ զանազան հրատարակություններում և հրապարակային ելույթներում: Խախտվում է ենթակայի և ստորոգյալի համաձայնության կանոնը¸ հատկապես երբ ստորոգյալը կրավորական սեռի բայով է արտահայտվում¸ հոգնակի թվով ենթակայի հետ (ավելացել է հրատարակվող թերթերը¸շատ փոփոխություններ է կատարվել¸ ուրիշ գրքեր չի եղել): Նախադասությունները ճիշտ չեն կառուցվում¸ թուլ են տալիս շարահյուսական սխալներ¸ բառերը ճիշտ տեղում չեն գործածվում¸ շփոթում են բառերի իմաստները (վերաբերել-վերաբերվել¸ վարկաբեկել- վարքաբեկել¸պահպանել-պաշտպանել¸թեև-թերևս¸ ավանդներ-ավանդույթներ¸ կապված-կախված¸ բռնել-բռնվել¸ բոլոր-ամբողջ¸ իմ մոտ¸ քո մոտ¸ իմ համար¸ քո համար¸իմ պես¸ իմ վրա և այլն):
Բերեմ մեր մամուլից և հեռուստատեսային ելույթներից քաղված լեզվական «գոհարների» մի քանի օրինակ: «Ես իմ աշակերտների մեջ կսերմացնեմ սերը դեպի…»¸ «Մենք պետք է աշխատենք ուսուցչի վրա»¸ «Դատարանը պետք է պահպանի քաղաքացու շահը»¸ «Այգին սկսեց վխտալ այդ տարօրինակ արարածներով»¸ «խորհրդարանը կլինի դիակապատների խորհրդարան»¸ «Ասուլիսում ներկայացվեց հերյուրանքների կեղծությունը» (իսկ անկեղծ հերյուրանքներ լինու՞մ են)¸ «Անասունների երամը»¸ «Բազմամյա տարիների փորձը»¸ «Ժողովրդի վիճակը շատ վատ վիճակում է»¸ «Բոլոր կոլեկտիվը». «Բոլոր քաղաքը»¸ «Ես ուզում էի ինչ որ բանից բռնվել…»¸ «Եկամուտների մեծ մասը ստացվում է արտաքին հաճախորդների վաճառքից»¸ «Շնորհավորում եմ Թամարա տատիկին և նրա դեմքով բոլոր մեծահասակներին»¸ «Գյուղի կովերի գլխաքանակը ավելացել է նոր ֆերմերների հաշվին»¸ »Պետք է ապահովել այդ խնդիրների կատարման ապահովումը» և այլն¸ և այլն:
Հնարավոր չէ բոլոր սխալներն ու աղավաղումները թվարկել¸ որոնցով ողողված են ինտերնետը¸ մամուլը¸ հեռուստատեսության եթերը: Կամ¸ այս ինչ հիվանդություն է անընդհատ կառչել մի քանի բառերից և տեղին անտեղի չարաշահել նրանց գործածությունը` խոսնակ¸ (անկախ իրենց պաշտոնից բոլորը խոսնակ են¸ թեև այդ բառը 6 նշանակություն ունի¸ այդ թվում` երգող թռչուն¸ աքաղաղ)¸ բնականաբար¸ առումով¸ միանշանակ և այլն: Հենց սրանց մասին է ասում Ղարիբյանը¸ որոնք աղավաղում են մեր լեզուն¸ խաթարում նրա գեղեցկությունն ու հմայքը և որոնց դեմ պետք է հետևողական պայքար տանել:
ՈՒզում եմ ուղղակի նշել¸ որ հայոց լեզվի վրա խիստ բացասական ազդեցություն ունեցավ այն հանգամանքը¸ որ անկախության առաջին տարիներին լեզվի “զարգացման” հարցով սկսեցին զբաղվել ոչ թե լեզվաբանները¸ այլ դիլետանտները¸ լեզվի հետ ուղղակի կամ անուղղակի առնչվողները¸ նույիսկ նորահայտ “լեզվաբան” `չինովնիկները¸ որոնք քաղաքական նպատակներով հաճախ չարաշահում էին լեզվի խնդիրները¸ և որոնք սկսեցին¸ Վոլտերի խոսքերով ասած¸ «անհեթեթություններ դուրս տալ¸ որևէ նոր բան ասելու անզուսպ ցանկությունից դրդված»: Նրանք ոչ միայն հաշվի չէին առնում մեր ականավոր լեզվաբանների կարծիքը¸ այլև վերամբարձությամբ արհամարհական ու վիրավորական պիտակներ էին կպցնում նրանց:
Այս հոդվածը հրապարակվել է 2010 թ. բայց, նրանում շոշափված հարցերը, իմ կարծիքով, այսօր էլ լուրջ քննարկման խնդիր են: