Г1алг1ай орфографен хьакъехьа
Г1алг1ай метта х1анзарча орфографен бокъонаш 20-г1ча б1аьшерашка т1аийца я. Уж бокъонаш Оздой Ибраьх1ама «Г1алг1ай метта орфографически словарь» яхача белха т1а (1961 шу) къоастаяь я.
Бакъда, таханара вай йоазув г1алг1ай метта д1аалара башхалонаш, шоаш ма ярраш, гучайоахаш дац.
Цхьаццаболча йоазонхоша йолаш йола орфографен бокъонаш шоай кхолламашта юкъе теркалъеш а яц. Цхьайола оазаш йоазон т1а шоашта бакъахьа хетача тайпара белгалъю цар.
Ишколе мотт 1омабеш долча берашта а хало хул тексташта юкъера дешаш кхетаде, оазаш харцахьа къоастаяь хилар бахьан долаш.
Цудухьа Г1алг1ай 1илма тохкача института г1алг1ай метта отдело йолаш йолча йоазон бокъонашта укх тайпара г1алг1ай орфографен бокъонаш юкъейоалаяр могаду:
1. Дифтонгаш (ие, уо) хьа мел хозача метте йоазонца белгалъяхар:
диеша - читать деш - корм
лиепа - сиять леп - сияет
вуода - идет вод - бежит
дуоха - ломаться дох - ломается
Цу тайпара бокъо метта йоазон юкъейоалаяр дувзаденна да г1алг1ай метта дешаш-омонимаш а, дешай омонимични формаш а йоазонца шоайла къоастае езаш хиларца.
2. «А» яхача мукъача оаза д1оахал / лоацал йоазонца белгалдар. Цу тайпара йоазон бокъо юкъейоалаярца аьттув хургба дешаш а, дешай формаш а шоайла къоастае.
Оазий д1оахал / лоацал белгалду укх тайпарча символашца а, хьаракашца а: ā - й1аьха оаз а; ă - ахй1аьха оаз а; ə - редуцированни оаз а (йовш йола оаз, из оаз дукхаг1а долча даькъе деша юкъе а, деша чаккхенга а хоз):
āлə - говорить ăлə - лежать
āхə - пахать ăхə - ходить
дāхə - жить дăхə - идти
мāшə - войлок мăшə - молочные продукты
3. Зовне аффрикаташ (дз, дж) хьа мел хозача метте дешашта юкъе йоазонца белгалъяхар. Цу наькъаца дешашта юкъера башхалонаш а, цар ма1анаш а тайп-тайпара хилар гучадаккха таро хул:
модз - мед моза - муха
модж - борода можа (муожа) - бежевый (желтый)
бодж - козел бож - стадо крупного рогатого скота
4. Мукъаза оаз к1аьда мел хозача, цун к1аьдал йоазонца (ь - к1аьда хьарак оттадарца) белгалдаккхар: боаньг, к1аьньк, саьрьг, вординьг.
5. Укх тайпарча дешашта юкъера мукъа оазаш хоззача тайпара язъяр: ильг, ийче, ийла, гийре, 1ийре, кильг.
Б1АРАХОЙ Нина,
филологически 1илман доктор
Общенациональная газета Республики Ингушетия "Сердало", № 141-142 (11075-076), четверг, 17 октября 2013 год
http://gazeta-serdalo.ru/