Г1алг1ай халкъа кицаш"
КIеззигача дешашца, дIаьха доацача къамаьлаца доаккха маIан дола уйлаш хьахьокхаш наха хьехам луш да кицаш. Царца ший вахар дувзаш, кицаш доагIача тайпара кхетадеш хилча нийсача новкъа воал саг, эшар-цаэшар, хьаэцадезар-дитадезар фуд хов. МоллагIа цхьа хIама деш хилча уйла ю саго из ше хьадалехь, тIехьагIа ше гIалат варгвоацаш. Нагахьа санна уйла ца ераш бале цар а уйла йича бакъахьа я. ХIана аьлча, «Уйла йоацаш лайза ког, лар яйна бисаб», - яхад вай даьша. Хьаькъал долча саго цкъа хьалхагIа уйла а йий, масса йола оагIо тахке, ду моллагIа ше хьадеш дола хIама. Из шийна пайда бахьаш дале хьаду, деце шорттига дут.
«Къаман сакхетам лакха ба е лоха ба ховргда кицай хьехамга ладийгIача», яхад вай даьша. Наха юкъе лебеча меттага хьежжа хул сага наха юкъера лоархIам а гIулакх а. Кицаш хар, къамаьла юкъе доагIача уж доаладар, сага сий лакха доаккхаш хIама да. Цо хозду сага къамаьл, новкъостал ду дувца къамаьл аттагIа кхетаде. Наха кIорда ца а вайташ къамаьл даь чакхвала.
ТIехьарча хана цхьацца, наьха йоахараш бахьан долаш наха юкъе тайп-тайпара зуламаш гIувтта. Цхьачар цу сахьате хьаькъал долча нахага дIа а дале дукха юкъ ялале дIадоаккх шоай нийсаденна зулам. ХIаьта дега тIа курал йолаш, е ше нахал тIех хеташ вола саг нийсавелча цо гаьна доаккх из гIулакх, нах шийга хьашт хургболаш, е озалургболаш. ТIаккха, цу мо болча наха юкъе, цхьацца шоашта тIадоацар дувцараш нийсабелча, цар уж нах шоайла тоа ца а беш, вешта эгIара гарга буг. Уж моргаш нийсбелча, цар толхаду деррига гIулакх. Бакъда, вай дай - гIалгIай халкъа кицашка ладийгIача вIалла хала а доацаш вIаштIехьадаргда вай, моллагIдола халахетар дIадаккха а, нах шойла тоабе а. Вай даьша яхад, «Шийна тIадоацар дувцар - шийна тIадар дувца ма вахалва». Из фу яхилга да аьлча, наха юкъе тоам бе хье вахача уж вIаший гаргабоалабарал совгIа хIама дувцаш хьо вале, кхы укх лаьттан тIа ваха ха ма юсийла хьона яхилга да из. Укхаза метте ловш дар кица дале а, укхан маIано хьахьокхар сордам ба. Цудухь шийна цаховр ца а дувцаш саг Iийча цун аттагIа да укх дунен тIа ваха. Нах кегабара а гаьна воал из, кицах хоттабенна хьабоагIача къаман сордамах а кIалхара воал из.
Из мо цхьакха кица да гIалгIай, «Шийна тIадоацар леладер - шийна тIададар леладе ма кхоаволва», яхаш. Из а цу тайпара маIан доалаш да. Бакъда, укхаз сага вахара гIулакхаца дувзаденна да кица. Масала, ше ваха хайчахой, из мара кхы болх беш а воацаш денна кхай тIа къIахьегаш волча ахархочоа хац сага дегIа чу фу доал. Цун лазар деш хилча фу йоаттIае еза, малагIа дарба де деза. Иштта лора а хац кхай тIара болх. Бакъда, шоаш кара льацача гIулакхах дика кхет шаккха а. Ший балха апарах боацача наькъах хIама де саг волавелча цхьа ши гIа боаккхаше кхы дIахо ший фу де деза а ца ховш вусаргва из. Цудухь шийна цаховр, хац, аьлча аттагIа да сага. «Шийна цаховр хац оалар ах хьаькъал долаш ва», яхад вай даьша.
МоллагIа наха юкъе цхьа гIулакх нийсделча, е хаттар эттача, шийна вIалла из фуд ца хой а, цу юкъевала, дувцачох хоттавала гIерташ хул цхьавола саг. Лакхе аз доаладаьчо санна хьехам луш дола вай дай цхьакха кица хеза хилча дувцаргдацар, гIертаргвацар из саг цу юкъе. Кицо йоах, «Хац дац - ши дош, хов да - бIаь дош».
«Во ца лейначунга дика денадац», яхад даьша. Шийга кхаьчача саготонно, балийна, холонна, сатохаш хила веза саг, из Даьлагара дольга а ховш. Цу кицо вайна беча хьехамо йоах бала, сагото холо тIаеча, корзагIаваьнна кегавенна ца а хьовзаш хьайга кхаьча во ловш, сатохаш хьо вале Дала дика дайтаргда хьона. Сий долча Къуръана чу Аш-шарх яхача суврата 6-ча аятагахьа Дала йоах, «Боккъала а халон тIехьа атто йоагIа». Цудухь сатохарг хьежжа тIера даргда вайна хало а во а. Цу тайпара из чIоагIа деш, цун тоам беш цхьаькха кица да хьадоаладе: «Шийна тIехьа дика доацаш во денадац», - йоах цу кицо.
Наха шоашкара хьаькъал эшаш хилча вай даьша, дикадар мара оалаш хиннадац. «Хьайга хатта веначун хьайга дале жоп ле, деце кега а ца веш вита из», - йоах цхьакхача вай халкъа кицо. Цун маIан кхетаде йиш я тай-тайпара, бакъда укхаз дукхагIа ловш дар да, хац сона ца ала, сага Iа тешаме доаца жоп делча, цо цунца харцахьа кхел йой, цун кIалъоттавезар хьо ва. Цудухь лорабе йоах кицо хьай мотт, хьай хьаькъала хоашал доацача гIулакхах.
«Шийна ше везачо сага цатовр дергдац. Шийца бала боацачун нахаца бала а хургбац», яхад вай даьша. Укх кицо фу йоах аьлча, нагахьа санна наха цатовр деш хьо вале хье везаш вац хьона. Нагахьа санна наха фуннагIа тIакхаьчача сагота воацаш хьо вале, хьона царца бала беце, хьайна сагота вац хьо, хьайца бала боаца саг ва хьо, йоах цо.
ХIара саг ший нах, ший къам ший даьхе еза декхарийла ва. Цу тIера дIаболалу ала йиш я, сага вахара никъ. Цу вай хьоахадаьчоа ше гарга волча хана пайдана теркам биц саго цу шийна гарга долчун хозалах. Цун бизза мах а хоалац, цхьаннахьа арахьа дIа-хьа ваха цхьа ха ца яьккхача. ХIаьта, Даймехка гаьна хилча чIоагIа хьамсара хет сага ше ваьча моттига сибат, цига бахаш бола нах. Цхьайолча хана цох къаьста мишта магар сона укхаза ва, аьле а хеталу сага. ГIалгIаша оалаш да, «Мел дукха Iа гобахарах, хьай мехках къаьста воахалургвац хьо». Дала цох къоаста ма долда вай!
МоллагIа хIама шийна тIакхаьчача сих ца а луш, воха а ца вохаш уйла е еза саго. Хьадагадоха деза, «Сабар - хьаькъала корта», яха дай кица. ХIаьта сабаре саг хилча, де доагIачун уйла дикагIа дIакхоача цун. Нахаца дагаваьлча цар хьаькъал лу, дезар-цадезар хьалхадоаккха. Цхьаь волча сага хала хул нахацара гIулакх дIадерзаде. Низ тоъаш хилац харцон дохьал латта. «Цхьаь висачо цIогIа хьекх», яхад вай даьша. «ЦIогIа хьийкхар котваьннавац», а яхад. Цудухь наьха хьаькъалга ладувгIаш хила веза саг, бакъда цхьаь вале а яь ехка хила йиш яц. «Нанас ма волва цхьалха цхьа кIант - вича ма вахалва яхь йоаца кIант», - йоах вай дай цхьакхача кицо. Ше цаI мара воацильга а ховш, из дика кхета а деш, нахаца яхь йолаши, сабареи саг хилча, цун уллув дIаовтта а, цун кхоачаш ца деш дисар хьаллаца а догдоагIаш хул наьха, этта хаттар дIадаккха саготагIа а хул.
Мел дийцача а дукха да кицах боалача пайдах дувца. Цудухь, аз фу аргда, дукха даха шо, хьаькъале нах, моллагIа хIама шоашта тIакхаьчача сих ма ле, сабаре, тем болаш хила. Iомаде вай халкъа кицаш.
Дала сабарца хьоашал долаш кхедолда вай.
Мате-наькъан Илез