Циск-наькъан 1аде Абубакар
Циск-наькъан 1аде Абубакар ваь ха бокъонца малаг1а шу дахац. Амма хетарах из ваьв 1913-ча шера Къескиме. З1амига к1аьнк волча хана денз хьа лакха кхетам болаш, х1амах кхеташ, хьисап, хьинар долаш хиннав из. Ч1оаг1а аьрдаг1а к1аьнк хиннув 1аде во1 бера г1улакхашца. Ший нанас Байг1аза оалаш хиннад цунга, из цхьаннахьа чуийккхача: «1а лом дийнад аьлча а, селла хьо з1амига воллаше а цецъяргъяцар со, ма ч1оаг1а аьрдаг1а к1аьнк ва-кх хьо!».
Цкъа яжаш йоахкача говрашцара шоай говр чуйоалае ваха хиннув Абубакар, цу хана барх1 шу даьнна хиннад цун. Шоай говр хьа а лаьца, дирст д1а а теха, чувоаг1аш цун яйнай даггара латаш йоахка 1айг1араши, уж къоастае г1ерташ, царна юхе хьувза цхьа къоанои. Ма йодда ший говр т1алаьллай цо царна. Акхар говр хиннай ч1оаг1а низ болаш а, мукъа лелаш хиларах, ца еттара а говрашта латара а т1ера йолаш а. Воккхача сага, юхавала, яххаше, ший говр чу а лаьлла, уж 1айг1араш д1а-хьа къоастаяй цо. Бакъда ше, говра т1ера чуваха, к1езиг дукха лоза ваь а хиннув. Из г1улакх кхы ший даьна а е нанна а дийцадац цо, шийга цар г1ар яр кхераш. Т1ехьаг1о, ше воккха хилча оалар йоах цо: «Цу хана говра т1ера чуваха х1анз а белаш лазаш я са».
Абубакара да 1аде ахархо хиннув. Хоза дика торо а йолаш, наха де г1улакх а долаш, хьаьнала вахаш саг хиннав из. Цу замалахь вай мехка Онгашта, Галашка, Сурхо т1а, Долакха-юрта, Ачалкхенашка, Яндаре, иштта кхы а дукхача юрташка хьужаренаш хиннай, Даьла дин 1омадеш деша баг1аш мута1аламаш а болаш. Цхьаццаяраш 1929-ча шера д1акъайлача, к1еззига ха маьрша ма яллинге юха хьа а йийлла, болх беш хиннай. Иштта хала латташ зама йолашше а, Даьла дин 1омаде никъ хержарашта ший низ кхоаччача боараме новкъостал деш хиннад 1аде. Ше ялаташ чуэцача хана мута1аламашта шортта хьажк1а а, коартол а, иштта кхыйола х1ама а екъаш хиннай цо. 1адена ч1оаг1а ловш хиннад ший дезалхоех цхьаннех мукъаг1а дийша 1алама саг хилар.
Х1аьта, тхьовра аз ма аллара, 1аде воккхаг1вола во1 Абубакар ч1оаг1а аьрдаг1а, денал долаш майра к1аьнк хиннув. Х1аьта 1935-ча шера Абубакар Киълбаседа Кавказе ц1ихеза хиннача Б1архой 1усман-Моллаца Ангушт хьужаре деша хоаваьв дас, иштта майра из хиларах, цох дина г1онча хиларга дог доахаш. Ч1оаг1а хала ха хиннай из, къаьстта бусулба наха кераста т1акхувш. Цу хана шовзткъа гаргга саг хиннув 1усман-моллийца деша ваг1аш. Цар аьннад моллага:
- Нагахьа санна 1а Абубакар деша хьаэце, тхо деша хьадоаг1аргдац, аьрдаг1а а сихо а саг ва из.
Бакъда, 1усман-Молла царга ладийг1адац. Цо аьннад:
- Бусулба дин 1омаде г1ерташ вола саг Далла дукха веза, х1аьта Далла дукхабезача наха духьале е вай бокъо яц. Шо шевварг укхазара д1авахарах юхатохаргвац аз динах хоттвала г1ерташ вола саг.
Т1аккха цхьаккха саг цигара д1а а ца водаш, массарашта а хьехаш хиннув Б1архой Мола.
Цхьа к1еззига ха яьлча, 1аьдало хьужаре д1акъовла. Бакъда, Абубакра бусулба дин 1омадар г1улакх юкъаг1а дитац. Изи Йовлой Чоалдар-Хьажий Хьусайни Аьхк-Юрта д1аболх. Цига маьждига к1алха подвала чу а бахе, бийсан мара ара а ца бувлаш, дийнахьа цу чу а хулаш, д1ахо д1ахьо цар шоай дешар.
1937-ча шера юха ц1авоаг1а Абубакар. Ший ц1аг1арчарна а гаргарча наха а зерат дай, ший з1амаг1вола воша Муса а ийце, юхавода Гарих яхача юрта Батыр-наькъан Г1айре Мухьмада хьужаре. 1аьдал т1ехьалелаш хиларах, цхьан юртара вокха юрта а болхаш, дукха лела бийзаб цар. Пхи-ялх бутт Гараев Сайт-Ахьмада дезале боаккх цар, Кхерахь яхача юрта. Иштта дукха ха яьккхай цар вай мехка ц1ихеза болча 1алама нахаца лелаш. Цу шера, ший воша Мувса шийца а волаш, Абубакар Гаркхе хьужаре д1авода. Цига шин бетта хул уж. 1938-ча шера 1ади дезалех халкъан моастаг1ий ба, аьнна, кулакаш а баь, ц1енош доагадаь хиннад. Цигара байдда лелаш цхьа ха йоакх цар. Т1аккха 1аьдало бокъо а яле, юха шоай юрта баха чуболх уж. ЦУл т1ехьаг1а наха хабараш а дийце, ц1аькха кулакаш бай, 1944-ча шера вай къам мехках даккхалца байдда лел уж. Цу хана вежарий Абубакари Мусаи Даьлагара уж бехаш, ду1аш деш, даггра шоай дешаш хул. Бакъда цар дезал дерригача г1алг1ай къаманца Сибаре 1обохийт.
Ши бутт баьлча Абабукара г1а дайнад: цхьан сага, духьала а вай, Бийсар яхача юрта Т1умхой Биймарз волча д1аг1о оал цунга, нагахьа д1ахо шоай деша безам бале. Т1аккха д1аболх уж Биймарз волча. Х1аьта цо Г1алушпе яхача юрта Т1умхой Дрес яха саг волча д1абохийт. Цо а ше волча царна маьрша ца хилар кхераш, Гаркх яхача юрта д1абохийт уж. Цигга Буро-К1алхарча Дзортов Эскархан-Моллаца Гаркхе цхьан къаьнарча г1ала чу а бахе, цига шоай дешар д1ахохьо цар. Шин шера ах шера Мувсас Къуръана т1ара ткъаь пхи (25) джузи кхо махьали 1омаду. Х1аьта Абубакара, дукха х1ама ца эшшаш, Къуръан дагахьа 1омаду. Сентябрь бетта 1941-г1ча шера, са ц1аваха веза, аьле, Эскархан-Молла ц1авода ший юрта Буро-К1алха. Иштта ше д1аводаш аьннад цо Абубакарга: «Велча са дакъанна кхоачам бе а, со д1аволла а аз т1адулла хьона, са дехар 1а кхоачаш дергда аьнна а хет сона». Хьадаьккха ший кисара сахьат д1а а денна, т1атехад цо: «Укх сахьато хоамбергба хьога. Цхьанна а оаг1орахь кхоста ма делахь из, ше долчча дутаргда 1а».
Цул т1ехьаг1а шийтта ди даьлча, чура пуржин д1а а даха, сахьата гебаг1аш ца лелаш сайцад. Т1аккха Абубакар говр ма йодда Буро-К1алха вахав. Цига Эскархан-Молла кхелха гулбенна нах хиннаб. Т1аккха шийга молла даь васкет нахага д1а а дийца, из д1авелав цо.
1941 - 1943-г1ча шерашка юха а 1аьдал т1акхе даьннад вежарашта. Т1аккха 1943-ча шера гурахьа Мусаси Абабукареи цхьаннахьа халла мара саг т1авоалалургвоацача лакхача лоам т1а шоашта чу1е з1амиго цхьа ц1алг ду. Цу чу лачкъа баг1аш цхьа шу гаргга ха йоаккх цар. Х1аьта 1944-ча шера вай къам мехках даьккхача хана, уж цу шоай ц1алга чу хул, къам мехках даккхарах ховш цхьаккха х1ама а доацаш. Г1алг1ай Сибаре бихьалга шоашта д1ахайча, къам мехках даьккхача 1аьдала духьала волча ц1ихезача эбаргах Хучбар-наькъан Ахьмада тоабах д1акхет уж. Цул т1ехьаг1а массехка бутт баьлча Ахьмадацара хьа а къаьстий, цо леладеча г1улакхах кхы дегаондо а ца хийтте, фуннаг1а хуле а д1акараг1оргда тхо 1аьдала, аьле, шоашта т1ехьа лар лохаш лела салтий болча лоамара 1ок1алхабовла уж. Шоаш царна духьала нийслушше, цхьатарра хоатт вежараша:
- Фу бахьан долаш, малаг1а бехк баь дахьийтад совета 1аьдал доаккхаш хьалха лаьтта дола деррига а г1алг1ай къам Сибаре, фуд оаха даьр?
Т1аккха хаьдда жоп лу салташа:
- Тийшаболх! Немци фашисташта т1а а айтта, вай паччахьалкхен шо духьала хилар бахьан долаш, Сталина амарца хила кховса, аьнна, шун нах д1ат1а а бета, фордангахьа лаьхкай ц1ермашинаш, къаман фу хоададе. - Т1аккха даггара аркъал а ваха, велавеннав из царга къамаьл дувцаш вар.
Из фу хоададе яха дош хьахезача, салташта качвода Абубакар, Мувса б1огоравоаг1 селла из хала хийтте. Т1аккха хоатт цо:
- Малаг1а тийшаболх, малаг1а духьале? Ай, шоай синош д1алуш, 1аьдала г1одеш боахк г1алг1ай… фуд оаш дувцар?!
Т1аккха Абубакара хоатт:
- Тхо санна кхы саг висавий, кара ца водаш, Сибаре 1о ца вохийташ?
- Укх лоам чу-м висавац! Висар а т1ехьа 1овохийт оаха, - жоп деннад салтечо.
- Х1аьта тхо, - хоатт Мувсас.
- Шо а царна т1ехьа г1оргда, - оал салтечо.
Из цо аьлча, боарам боацаш г1адвод Абубакар, шоаш Сибаре 1обохийташ. Х1ана аьлча, цига уж ч1оаг1а эшаш ба наха сабар хьеха, бусулба ди дицлургдоацаш хьалха даккха. Бакъда Мувса ч1оаг1а сагот де ваьннав: «Фу хургда хьох, кхы метта оттаргъйий хьог1 вайнаьха бокъо, юха мехках кхетаргдий те къам», яха хаттараш хиннад цун керта чу сатем ца луш, цхьаннена т1ехьа шоллаг1а дар а отташ. Из зийнача Абубакара аьннад цунга:
- Сагот ма де 1а Мувса, Даьла салам хилда цунна, вай Элчас сийсара г1анахьа кха а баьккхаб сога, вай къам юха мехках кхетаргда, хьо а юха ц1авена, цу д1арча босаг1а Маьждиг а даь, цу чу имам а хургва, аьнна. Даьла Элча г1анахьа б1аргагор сомаг1а вайча санна да, цо аьннар бакъ а хургда. Сога аьлар цо: «Шоашта т1акхаьчача халонах ца дохаш, из Даьлагара долга ховш, цу Далла хоастам кхайкабеш хилалаш, Аллах1а зувргда шо цхьацца халонца. Хало а атто а Аллах1агара да. Бокъолдар аьлча, халон т1ехьа атто йоаг1а!».
Т1аккха парг1атваьннув Мувса. Цигара Сибаре 1обахийтаб уж.
Болхашше а Повладаре кхоач вежарий 1о. Цига цхьа шу гаргга ха йоаккх цар. Цигача керда ювлача Даьттан завода керттера инженер балха вода Абубакар.
Цигара 1945-г1ча шера шоай даи-нанеи долча Кустанайский областе д1аболх уж, Федоровский районе. Дукха ха ялале нана а, т1ехьаг1о да а кхелхаб цар.
Ше Сибаре йоаккхаш йола ха наха хьехам беш, дуненах дог ца эккхаш, Ялсмаленга сатувсаш йоаккх Абубакара. Юххера а 1946 -г1ча шера Абубакр НКВДс, цхьаккха цо наха Даьла ди хьалхадахарал совг1а даь х1ама доацашше а моастаг1а ва дукха во г1улакхаш караг1дийнад аьле д1авуг. Цхьан юкъа ший вешийга Мусайга каьхаташ яьзду цо. Т1аккха ца яздеш соц. Цох хиннар ховш дац. Бакъда, из вовзаш везаш мел волча сага визза къонах эздий саг волаш Даьлах кхераш ваьхар из оал. Т1ехьаг1о раьза волаш юхь сийрда йолаш г1анахьа б1арга гу из цун гаргарча сага.
Цхьан юкъа Мувса а кхеставу 1аьдало, чулелхаш, д1акхувлаш, цхьаццадолча цун гонахьа доацача г1улакхех дарий де, яхаш, цо наха бусулба динца дувзаденна х1ама хьех, аьнна. Юххера а кхы цунгара х1ама гуча а ца даьле вут из. Мувса-молла х1аьта а ший в1ашт1ехьа доалачох наха ди хьалха доаккхаш къахьегаш хул, ше юха мехках кхетталца. Иштта д1акхувлаш чувехкаш ше волча юкъа кхы а ши джуз-Къуръан 1омаду цо.
Дала къахетам болба царех, бийрза моттиг Ялсмале хийла цар.
Ер статья язъеш сай хиннача хаттарашта сайна жоп луш новкъостал даьча боккхийча а кегийча а наха дег т1ара Баркал оал аз: Муцольгнаькъан 1усман-Молла, Кхорхой Хьусайн, Матенаькъан Хьусайн, Хьолхой 1аббас, Циск-наькъан Марем, Цискнаькъан Ахьмад иштта кхычарна а. Дала маьлахь долда цар!
Хьарпхой Илез
http://radio-angusht.ru