Карозія стылю, (працяг)
- калі Т-ым стваралася “N” - калі Т-оў ствараў “N”;
- бераг ахоўваўся войскамі ‑ бераг ахоўвалі войскі.
Праўда, практыка паказвае, што найчасьцей пасіў узьнікае там, дзе агенс неаказаны. У гэтым разе безасабовую канструкцыю з зваротным дзеясловам найлепей замяняць на канструкцыю няпэўнаасабовую:
(2)
- гаварылася ў лісьце ‑ казалі ў лісьце;
- у якім гаварылася ‑ дзе гаварылі;
- не зьвяртаецца ўвагі ‑ не зважаюць;
- тады задаецца пытаньне ‑ тады задаюць пытаньне;
- такім чынам выконвалася ‑ гэтак выконвалі;
- плянавалася даручыць ‑ меркавалі даручыць;
- рабіліся здымкі - здымалі.
Аднак ня шкодзіць памятаць, што ўсе нашыя замены - з галіны стылістыкі і ім ані ў якім разе нельга надаваць статусу рэгулярнасьці. Замены перадусім мусяць грунтавацца на добрым гусьце.
§ 6.
Наагул, пасіўныя канструкцыі з зваротнымі дзеясловамі - гэта толькі малое зло. А куды страшнейшая пошасьць - тыя самыя пасівы, толькі з залежнымі дзеепрыметнікамі, якія вышэй падаваліся ў цытаце з С. Кінга. Гэта шчыра-канцылярскае, можна сказаць, “запатэнтаванае” вынаходніцтва. Практыка паказала: замены да іх бываюць траякія, вось некалькі рэальных прыкладаў на адну тэму:
‑ князем быў збудаваны палац ‑ князь збудаваў палац (1);
‑ сядзіба была збудаваная ‑ сядзібу збудавалі (2);
‑ сядзіба была забудаваная ‑ сядзіба будавалася (3).
У першым разе заміж пасіўнай канструкцыі зь дзеепрыметнікам - ужываем актыўную, у другім разе заміж пасіўнай безасабовай зь дзеепрыметнікам - пішам актыўную няпэўнаасабовую, а ў трэцім разе такую самую пасіўную зь дзеепрыметнікам - замяняем на пасіўную з зваротным дзеясловам (большае зло - на меншае зло). Пры патрэбе, у чацьвертым разе - можна й не рабіць заменаў. Вось прыклады з практыкі.
Казус першы:
- атрад быў высачаны войскамі ‑ аддзел высачылі войскі (1);
- народ быў пазбаўлены сваёй назвы ‑ народ застаўся безь імя (1);
‑ ён быў спалены расейцамі ‑ яго спалілі расейцы (1);
‑ ён быў прызначаны прэзыдэнтам ‑ прэзыдэнт яго прызначыў (1);
апошняе можна й гэтак прачытаць, але тады будзе іншы сэнс:
[‑ ён быў прызначаны прэзыдэнтам - яго прызначылі прэзыдэнтам (2)],
гл. ніжэй.
Казус другі:
- быў зьнішчаны ‑ зьнішчылі (2);
- былі схаваныя ў зямлю - схавалі ў зямлю (2);
- А. быў адшуканы ў вадзе ўтопленым ‑ А. знайшлі ўтопленым (2);
‑ разрабаваны і разбураны ‑ зрабавалі і збурылі (2);
‑ згода Саўміну была атрыманая ‑ згоду Саўміну атрымалі (2);
‑ старшынём быў абраны ‑ старшынём абралі (2);
‑ у партыі была створаная ‑ у партыі стварылі (2);
‑ нам патлумачана ‑ нам патлумачылі (2);
‑ не было прынята ‑ не прынялі (2);
- было прынятае рашэнне - пастанавілі (2);
‑ было вырашана ‑ надумалі (2);
- было загадана ‑ загадалі (2);
- было высьветлена ‑ даведаліся (2).
Казус трэці:
- быў створаны камітэт ‑ стварыўся камітэт (3);
‑ ў аснову было пакладзенае пачуцьцё - ў аснову пакладалася пачуцьцё (3);
‑ лічбы былі прыведеныя ‑ лічбы падаваліся (3).
Казус чацьверты:
‑ былі зацьверджаныя мандаты ‑ былі зацьверджаныя мандаты (4).
Запраўды, не заўжды і ня ўсё трэба замяняць.
§ 7.
Ёсьць шэраг выпадкаў няпэўных, дваістых і г. д. Прыкладам, здараецца, што першы казус вонкава вельмі падобны да трэцяга:
- N. быў пасьвячоны ў сан сьветара - N. высьвеціўся на сьветара (1);
‑ была разьмешчаная вайсковая ч. ‑ кватаравалася вайсковая ч. (1).
Тут зваротныя дзеясловы справа - асабовыя, характэрныя для беларускае мовы й нічога супольнага з Станкевічавай заўвагай ня маюць.
Часамі, наагул, распазнаць без кантэксту, дзе які казус, немажліва:
- быў засечаны (кім хто) - засеклі (хто каго) (1/2);
- паўстаньне было падаўлена ‑ паўстаньне здушылі (1/2).
А шмат у якіх выпадках мажлівыя варыянты замены:
┌─ арганізавалі гурток (2);
‑ быў арганізаваны гурток ┤
└─ арганізаваўся гурток (3);
┌─ дамовы пакладаліся (3);
‑ дагаворы былі заключаныя ┤
└─ дамовы паклалі (2).
Некаторыя ж наяўныя варыянты ў пляне нашае праблемы - тоесныя:
‑ тэкст звароту быў даведзены да ведама ўсіх дэпутатаў →
┌─ зварот сп. А. абвесьціў усім дэпутатам (1);
┤
└─ зварот сп. А. даў да ведамасьці ўсім дэпутатам (1).
Няма абсягаў дасканаласьці! Вось цікавы ўзор, як беларуская фраза пакутліва вылузвалася з канцылярыту:
- позірк быў накіраваны (куды) → позірк кіраваўся → ВОЧЫ ГЛЯДЗЕЛІ.
Ня ўсе пасіўныя канструкцыі грунтуюцца на зваротных формах дзеясловаў і залежных дзеепрыметніках, але ад гэтага іх характар не мяняецца:
- было прыняцьце прысягі (кім) ‑ прысягалі (хто) (1);
- бітва была зацятая ‑ біліся зацята (2).
Заганныя не самыя празь сябе марфалягічныя формы, якія бяруць удзел у стварэньні пасіўных прэдыкацыйных канструкцыяў, а той сынтаксычны зьмест, які яны нясуць.
Надта пошасныя канцылярызмы з мадальным спалучэньнем быў вымушаны, якое я ўжо стаміўся папраўляць:
‑ быў вымушаны - мусіў;
- быў вымушан - мусіў;
‑ вымушаная - мусіць;
- прымушаны працаваць ‑ мусіць працаваць;
┌─ мусілі цэлы сакавік;
‑ вымушаныя былі напрацягу сакавіка ┤
└─ мусілі праз цэлы сакавік.
Наагул, трэба помніць беларускія ўстойлівыя канструкцыі:
- было бачна - відаць;
- заўважна, што ‑ відаць, што;
- заўважна - заўважаецца;
- павінен быў - мусіў
і тады мова будзе жывая й натуральная.
§ 8.
Пад канец яшчэ раз мушу зрабіць перасьцярогу, што ўсе гэтыя рэкамэндацыі - з галіны стылістыкі, і іх удалае тарнаваньне залежыць ад уласнага густу. Ёсьць такі выраз: скажы дурню маліцца, дык ён лоб разаб’е. Мне не хацелася б, каб мы “разьбівалі ілбы” пры пісаньні. У народным маўленьні ёсьць вельмі шмат і пасіўных і безасабовых выразаў. А некаторыя зь іх вельмі прыгожыя. На жаль, пакуль што я не магу пэўна сказаць, ці ёсьць нейкая фармальна-сэмантычная розьніца паміж бюракратычнымі пасівамі і устойлівымі народнымі выразамі.
Таксама баюся, каб вайна з сынтаксычнымі пасівамі не перарасла ў вайну з пасіўнымі дзеепрыметнікамі, якія тарнуюцца ў памянёных канструкцыях. Бо залежныя дзеепрыметнікі прошлага часу - гэта ледзь не адзіная паўнавартая й паўнакроўная форма існаваньня беларускіх дзеепрыметнікаў. Мала таго, іх прадукцыйнасьць у нас куды большая, ніж у расейскай мове.
Так, мы перакладаем з расейскае мовы на беларускую:
┌─ як той казаў;
‑ как говорится ┤
└─ людзі кажуць.
Але ж ёсьць і выразы так вядзецца, так ня робіцца, табе сказана і г. д.
Каб не разібіваліся лбы й не чыніліся перабольшаньні, у якасьці адатруты прапаную на заканчэньне ўспомніць верш Альберта Паўловіч “І плач не паможа”, дзе вельмі ўдала тарнуецца народны безасабовы выраз так вядзецца..
© Ю. Пацюпа, 2009
- бераг ахоўваўся войскамі ‑ бераг ахоўвалі войскі.
Праўда, практыка паказвае, што найчасьцей пасіў узьнікае там, дзе агенс неаказаны. У гэтым разе безасабовую канструкцыю з зваротным дзеясловам найлепей замяняць на канструкцыю няпэўнаасабовую:
(2)
- гаварылася ў лісьце ‑ казалі ў лісьце;
- у якім гаварылася ‑ дзе гаварылі;
- не зьвяртаецца ўвагі ‑ не зважаюць;
- тады задаецца пытаньне ‑ тады задаюць пытаньне;
- такім чынам выконвалася ‑ гэтак выконвалі;
- плянавалася даручыць ‑ меркавалі даручыць;
- рабіліся здымкі - здымалі.
Аднак ня шкодзіць памятаць, што ўсе нашыя замены - з галіны стылістыкі і ім ані ў якім разе нельга надаваць статусу рэгулярнасьці. Замены перадусім мусяць грунтавацца на добрым гусьце.
§ 6.
Наагул, пасіўныя канструкцыі з зваротнымі дзеясловамі - гэта толькі малое зло. А куды страшнейшая пошасьць - тыя самыя пасівы, толькі з залежнымі дзеепрыметнікамі, якія вышэй падаваліся ў цытаце з С. Кінга. Гэта шчыра-канцылярскае, можна сказаць, “запатэнтаванае” вынаходніцтва. Практыка паказала: замены да іх бываюць траякія, вось некалькі рэальных прыкладаў на адну тэму:
‑ князем быў збудаваны палац ‑ князь збудаваў палац (1);
‑ сядзіба была збудаваная ‑ сядзібу збудавалі (2);
‑ сядзіба была забудаваная ‑ сядзіба будавалася (3).
У першым разе заміж пасіўнай канструкцыі зь дзеепрыметнікам - ужываем актыўную, у другім разе заміж пасіўнай безасабовай зь дзеепрыметнікам - пішам актыўную няпэўнаасабовую, а ў трэцім разе такую самую пасіўную зь дзеепрыметнікам - замяняем на пасіўную з зваротным дзеясловам (большае зло - на меншае зло). Пры патрэбе, у чацьвертым разе - можна й не рабіць заменаў. Вось прыклады з практыкі.
Казус першы:
- атрад быў высачаны войскамі ‑ аддзел высачылі войскі (1);
- народ быў пазбаўлены сваёй назвы ‑ народ застаўся безь імя (1);
‑ ён быў спалены расейцамі ‑ яго спалілі расейцы (1);
‑ ён быў прызначаны прэзыдэнтам ‑ прэзыдэнт яго прызначыў (1);
апошняе можна й гэтак прачытаць, але тады будзе іншы сэнс:
[‑ ён быў прызначаны прэзыдэнтам - яго прызначылі прэзыдэнтам (2)],
гл. ніжэй.
Казус другі:
- быў зьнішчаны ‑ зьнішчылі (2);
- былі схаваныя ў зямлю - схавалі ў зямлю (2);
- А. быў адшуканы ў вадзе ўтопленым ‑ А. знайшлі ўтопленым (2);
‑ разрабаваны і разбураны ‑ зрабавалі і збурылі (2);
‑ згода Саўміну была атрыманая ‑ згоду Саўміну атрымалі (2);
‑ старшынём быў абраны ‑ старшынём абралі (2);
‑ у партыі была створаная ‑ у партыі стварылі (2);
‑ нам патлумачана ‑ нам патлумачылі (2);
‑ не было прынята ‑ не прынялі (2);
- было прынятае рашэнне - пастанавілі (2);
‑ было вырашана ‑ надумалі (2);
- было загадана ‑ загадалі (2);
- было высьветлена ‑ даведаліся (2).
Казус трэці:
- быў створаны камітэт ‑ стварыўся камітэт (3);
‑ ў аснову было пакладзенае пачуцьцё - ў аснову пакладалася пачуцьцё (3);
‑ лічбы былі прыведеныя ‑ лічбы падаваліся (3).
Казус чацьверты:
‑ былі зацьверджаныя мандаты ‑ былі зацьверджаныя мандаты (4).
Запраўды, не заўжды і ня ўсё трэба замяняць.
§ 7.
Ёсьць шэраг выпадкаў няпэўных, дваістых і г. д. Прыкладам, здараецца, што першы казус вонкава вельмі падобны да трэцяга:
- N. быў пасьвячоны ў сан сьветара - N. высьвеціўся на сьветара (1);
‑ была разьмешчаная вайсковая ч. ‑ кватаравалася вайсковая ч. (1).
Тут зваротныя дзеясловы справа - асабовыя, характэрныя для беларускае мовы й нічога супольнага з Станкевічавай заўвагай ня маюць.
Часамі, наагул, распазнаць без кантэксту, дзе які казус, немажліва:
- быў засечаны (кім хто) - засеклі (хто каго) (1/2);
- паўстаньне было падаўлена ‑ паўстаньне здушылі (1/2).
А шмат у якіх выпадках мажлівыя варыянты замены:
┌─ арганізавалі гурток (2);
‑ быў арганізаваны гурток ┤
└─ арганізаваўся гурток (3);
┌─ дамовы пакладаліся (3);
‑ дагаворы былі заключаныя ┤
└─ дамовы паклалі (2).
Некаторыя ж наяўныя варыянты ў пляне нашае праблемы - тоесныя:
‑ тэкст звароту быў даведзены да ведама ўсіх дэпутатаў →
┌─ зварот сп. А. абвесьціў усім дэпутатам (1);
┤
└─ зварот сп. А. даў да ведамасьці ўсім дэпутатам (1).
Няма абсягаў дасканаласьці! Вось цікавы ўзор, як беларуская фраза пакутліва вылузвалася з канцылярыту:
- позірк быў накіраваны (куды) → позірк кіраваўся → ВОЧЫ ГЛЯДЗЕЛІ.
Ня ўсе пасіўныя канструкцыі грунтуюцца на зваротных формах дзеясловаў і залежных дзеепрыметніках, але ад гэтага іх характар не мяняецца:
- было прыняцьце прысягі (кім) ‑ прысягалі (хто) (1);
- бітва была зацятая ‑ біліся зацята (2).
Заганныя не самыя празь сябе марфалягічныя формы, якія бяруць удзел у стварэньні пасіўных прэдыкацыйных канструкцыяў, а той сынтаксычны зьмест, які яны нясуць.
Надта пошасныя канцылярызмы з мадальным спалучэньнем быў вымушаны, якое я ўжо стаміўся папраўляць:
‑ быў вымушаны - мусіў;
- быў вымушан - мусіў;
‑ вымушаная - мусіць;
- прымушаны працаваць ‑ мусіць працаваць;
┌─ мусілі цэлы сакавік;
‑ вымушаныя былі напрацягу сакавіка ┤
└─ мусілі праз цэлы сакавік.
Наагул, трэба помніць беларускія ўстойлівыя канструкцыі:
- было бачна - відаць;
- заўважна, што ‑ відаць, што;
- заўважна - заўважаецца;
- павінен быў - мусіў
і тады мова будзе жывая й натуральная.
§ 8.
Пад канец яшчэ раз мушу зрабіць перасьцярогу, што ўсе гэтыя рэкамэндацыі - з галіны стылістыкі, і іх удалае тарнаваньне залежыць ад уласнага густу. Ёсьць такі выраз: скажы дурню маліцца, дык ён лоб разаб’е. Мне не хацелася б, каб мы “разьбівалі ілбы” пры пісаньні. У народным маўленьні ёсьць вельмі шмат і пасіўных і безасабовых выразаў. А некаторыя зь іх вельмі прыгожыя. На жаль, пакуль што я не магу пэўна сказаць, ці ёсьць нейкая фармальна-сэмантычная розьніца паміж бюракратычнымі пасівамі і устойлівымі народнымі выразамі.
Таксама баюся, каб вайна з сынтаксычнымі пасівамі не перарасла ў вайну з пасіўнымі дзеепрыметнікамі, якія тарнуюцца ў памянёных канструкцыях. Бо залежныя дзеепрыметнікі прошлага часу - гэта ледзь не адзіная паўнавартая й паўнакроўная форма існаваньня беларускіх дзеепрыметнікаў. Мала таго, іх прадукцыйнасьць у нас куды большая, ніж у расейскай мове.
Так, мы перакладаем з расейскае мовы на беларускую:
┌─ як той казаў;
‑ как говорится ┤
└─ людзі кажуць.
Але ж ёсьць і выразы так вядзецца, так ня робіцца, табе сказана і г. д.
Каб не разібіваліся лбы й не чыніліся перабольшаньні, у якасьці адатруты прапаную на заканчэньне ўспомніць верш Альберта Паўловіч “І плач не паможа”, дзе вельмі ўдала тарнуецца народны безасабовы выраз так вядзецца..
© Ю. Пацюпа, 2009