Հայկական Գյոնդ, թե՞ եզդիական Գյովենդ
Հարցը ավելի քան պարզ է, հայկական է, թե եզդիական երկու անգամ աջ և մեկ անգամ դեպի ձախ գնացող պարը, որին հայերը տալիս են Գյոնդ անվանումը, իսկ եզդիներն այն անվանում են Գյովենդ:
Հարցն իրոք պարզ է, բայց պատասխանի համար կարծում եմ ավելի քան բարդ, գիտական և բծախնդրորեն ազգային նկարագրին անդրադարձող վերլուծում է պետք, որն էլ այս հարցը ավելի քան սպառիչ լուսաբանելով՝ վստահ եմ կողմերի հուզական մոտեցում ունեցող հատվածին այդպես էլ չի բավարարելու: Իսկ խնդրին փոքր ինչ ծանոթ և պարը, որպես մշակույթ, գիտական վերլուծությունների կոմնակիցների համար հարցի պատասխանը, երբևէ, պիտի որ, կասկած հարուցած չլիներ:
Ինչ վերաբերվում է Գյոնդ պարի գիտական մեկնաբանությանն ու անվան ստուգաբանությանը, ապա պետք է սկսել մշակութային ներազդեցությունների և մշակութային փոխառումների մասին խոսակցությունից: Միայն չտրամաբանող մարդը կարող է ենթադրել, թե միասին, կողք կողքի դարեր, հազարամյակներ շարունակ ապրող ազգերը պիտի կարողանային խուսափել մշակութային ներազդեցությունից, և իրենց մշակույթներում ոչ մի ընդհանրացող, և միանման երևույթներ չունենային:Եվ ի սկզբանե գտնում եմ, որ նման մոտեցումը նորից կրկնեմ անլուրջ և ոչ գիտական մոտեցում է, որի շուրջ քննարկմանը չէի էլ ուզենա մասնակցել...
Սակայն քանի որ Ձեր կողմից որևէ այլ տարբերակ չհանդուրժող մոտեցումը, որ այն բացառապես եզդիական պար է, այնուամենայնիվ Ձեզ ներկայացնեմ իմ մոտեցումը, որին վստահ եմ Ազգագրության և Հնագիտության ինստիտուտի գիտաշխատողները ավելի գիտական մեկնություն կտային:
Նախևառաջ կուզենայի ներկայացնել մեծանուն գիտնական Նիկողայոս Մառի լեզվական և մշակութային խաչաձևումների մասին վերլուծումները, որ ներկայացված է 1989թ. - ին Երևան «Հայաստան» հրատարակչության լույս ընծայած ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ (Նրա արմատները և նախապատմական կապերը ըստ լեզվագիտության) գրքույկում:
Գրքույկի սկզբում հատուկ մատնանշելով, որ «Ծագումով հայ լինելու պատիվը չունեմ», Մառն ընդհանրապես չժխտելով ազգերի փոխազդեցությունների խնդիրը գրում է.
Իհարկե ոչ մի կուլտուրա չի կարող հասկացվել առանց ազդեցության և փոխադարձ արդյունագործության, բայց հայկական կուլտուրան առանձին տեղ է բռնում այս հարցում...
Հայերը առաջինն են եղել, որ միջազգայնության շահերը և տիեզերական պատմության ըմբռնումը հասկացել են դեռ միջին դարերում:
Տարածքով փոքր, քանակով ևս փոքր հայ ժողովուրդը ուր որ գնացել է կամ գաղթել է Լեհաստան, թե Կիլիկիա, Հնդկաստան, թե Իտալիա, Ռուսաստան և այլուր, տարածել է իր կուլտուրան: Այդ ժողովուրդներից կրած ազդեցություններն էլ այնպես է յուրացրել, որ այդ ստացածի վրա դրոշմել է իր սեփական ազգային կնիքը:
Մառը մեծ տեղ է տալիս և հայոց լեզվին, «այդ արքայական լեզվին»: Լեզուն ժողովրդի հոգին է իր հնչեղ ձևի մեջ: «Հնդեվրոպական լեզվի հետ խառնվելուց առաջ, հայոց լեզվի զուտ հաբեթական շերտը բնավ պարզ բաղադրություն, վայրենի տունկ չէր ներկայացնում, նա արդեն այն զուտ հաբեթական լինելու շրջանում փայփայված, իբրև խնամքով պատրաստված ազնիվ պտղաբեր ծառ, խառնված կամ բազմիցս խառնաձևված տեսակն էր ներկայացնում... Հայոց լեզվի մեջ, անկախ հնդեվրոպական շերտից, տեսնում ենք բառերի զարմանալի հարստություն և ձևերի անսահման ընտրություն»:
Հայկական կուլտուրայի մասին կարծիքը հայտնելով ըստ լեզվագիտության մեծանուն գիտնականն ասում է.
«Լեզուները չեն ծագում երբեք մի աղբյուրից, այլ բազմաթիվ աղբյուրներից, նրանց խաչաձևումից, զանազան ցեղային լեզուների միացումից և ձուլումից:
Որքան խաչաձևում, այնքան մեծ կատարելագործություն: Իսկ երբ այդ խաչաձևումըշն ունի երկու race-ի թե զանազան ընտանիքի լեզուների մեջն էտեղի ունենում, որքան խաչաձևում է հանդիպում, այնքան ավելի արվեստական կատարելագործություն է ստացվում և նույնքան էլ աչքի ընկնում է սկզբնատիպարներից հեռանալը, ցպատմական բնաբույս հատկությունների կորուստը: Հետևապես իսկական լեզվագիտության համար - «ցեղասեր» եթե չասենք, Բանասերի. տեղ ավելի պատշաճ խոսք գործածելով - ցեղաբանական կամ etnologique լեզվագիտության համար նոքա նվազ կարևորություն կներկայացնեն և շատ անգամ անպետք են: Բայց կա լեզուների մի առանձին խումբ, երբեմն տիեզերական ծավալ ունեցող ընտանիք, այժմ ցիրուցան եղածփոքրաթիվ լեզուներ, որոնք պահպանել են իրանց ընտանեկան կուսությունը.մարդկային խոսքի զարգացման օրենքի համեմատբազնիցս խաչաձևվելով ազգակից լեզուների հետ ձուլվելուց և իրանց մեջ կրում են և ամենահին շրջանների առատ, տեսակ-տեսակ վերապրումներ, և մինչև անգամ նախնական լեզուների ստեղծագործության աղբյուրը՝ կուսական բնազդումը»:
Այսքանը ինչ վերաբերվում է հայոց լեզվի և հայ մշակույթի խաչասերումերին և նրանց պահպանած կուսականությանը ըստ Նիկողայոս Մառի «ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ» (Նրա արմատները և նախապատմական կապերը ըստ լեզվագիտության) աշխատության:
Վերադառնալով մեր քննարկվելիք թեմային, ապա ասեմ, որ ինչ վերաբերվում է եզդիական Գյովենդ, կամ Գյովնդ, և հայկական Գյոնդ, Գոնդ կամ Կոնդ պարերին, ապա ասեմ, որ այդ պարերը ոչ միայն իր ոճերով բավականին տարբեր են, այլ անգամ հայկական տարբեր տարածաշրջանների, այլևայլ գավառների կամ նահանգների պարանմուշները:
Բայց նախևառաջ անդրադառնանք հայկական Գյոնդ պարի անվան ստուգաբանությանը:
Հրաչյա Աճառյանի Հայերեն արմատական բառարանի 1-ին հատորում գունդ բառի ստուգաբանությունը ներկայացնելուց բերվում են գունդ բառի ստացած ձևերը հայոց տարբեր տարածաշրջանների գավառական բարբառներում: Մի քանի բարբառներում գունդ բառը հնչում էր. գ՛յունդ, գ՛օնդ, գ՛ոնդ, կոնտ, գիւնդ և կ՛իւնդ:
Աճառյանն այս բառի տարբեր ստուգաբանություններում հատուկ մատնանշում է խումբ՝ մարդկանց, հրեշտակների, զինվորների, անգամ մեղուների և այլն: Գունդ բառը մեկ այլ ստուգաբանությամբ երկրաչափական գունդ, կամ շրջան իմաստն է կրում, ինչի դրսևորման ականատեսն էլ լինում ենք տարբեր առիթներով, տարբեր հայկական բնակավայրերում փակ շրջանով պարվող գյոնդ պարերի կատարման ժամանակ: Գյոնդ-ից՝ պարաշջանից դուրս եկողը «գյոնդը չկտրելու» համար միացնում էր իր երկու կողմի պարողների ձեռքերը
Մեկ այլ մեծանուն գիտնականի՝ Ստեփանոս Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարան» - ի 1-ին հատորում ստուգաբանվում է նաև բազմություն, խումբ:
եվ որպես վերջաբան իհարկե պետք է մեջբերել Հայոց գիտական պարագիտության Կոմիտասի՝ Սրբուհի Լիսիցյանի Գյոնդ պարի գիտական վերլուծությունն ու անվան մեկնաբանությունը 1958թ.-ին Երևանում լույս տեսած «ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀԻՆԱՎՈՒՐՑ ՊԱՐԵՐԸ ԵՎ ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄՆԵՐԸ» գրքի 1-ին հատորում:
Նախ Գյոնդը Երկուս գնալ, մեկ դառնալ պարաձևի, ամենամեծ հայկական պարաընտանիքի ամենատարածված պարանմուշն է: Երկրորդ. Ծանդր, կամ Ծանր Գյոնդը մեկնաբանվում է ոչ միայն որպես դանդաղ, այլ նաև բազմամարդ Գյոնդ: Իսկ վերոնշյալ Գյոնդ գոյականը առաջացել է գունդ բառից, ինչպես նաև Գովնդ բառը գունդ բառի արտասանման ձևն է, երբ ու տառը արտասանվում էր ով, և Լիսիցյանի ստուգաբանությամբ էլ նշանակում էր մարդկանց հավաքույթ, ժողով, ընդհանրություն, խումբ և այլն: Հետևաբար գյոնդը կարելի է թարգմանել որպես կոլլեկտիվ, կամ մասսայական, համաժողովրդական կամ բազմամարդ, խմբակային պար: Հավելեմ նաև, որ մինչ օրս կան հայկական բնակավայրեր որտեղ պար և գյոնդ բառերը հոմանիշներ են և իմաստային առումով նույնացվում են, և բոլոր պարերին տալիս գյոնդ անվանումը, նշելով թե իրենց գյուղում, կամ բնակավայրում քանի տարբեր գյոնդ-եր ունեն: Իսկ ավելի մեծ քանակությամբ բնակավայրերում պարագլուխը մինչ օրս կրում է գյոնդբաշի, գյոնդբաշ գյոնդի գլուխ, իսկ վերջին պարողը՝ գյոնդի պոչ անունը:
Խոսքը հայկական Գյոնդի մասին թերի կլիներ և ավարտուն չէր լինի մեր պատկերացումը վերոնշյալ պարի մասին, եթե հատուկ չշեշտեինք այս պարերի մի քանի տարատեսակների անվանումները. Ծանդր կամ Ծանր գյոնդ, Ծանդր գյոնդ կոտրոցի և Ծանդր գյոնդ կոտրոցի ճկուտախաղ, հավելեով, որ նաև կան հարսանեկան գյոնդ-եր, նույն թվում և Թագավորի գյոնդ և այս պարի ևս մի քանի այլ դրսևորումներ:
Վերջում վերադառնալով մշակութային խաչասերման թեմային ևս մեկ մեջբերում Լիսիցյանի հիշատակված աշխատությունից. Նույն գյուղում կամ հարևանությամբ ապրելու պարագայում հաճախ էին լինում դեպքեր, երբ հայերը, քրդերը, թուրքերը, ասորիները կազմում էին ընդհանուր գյոնդ կամ շրջան - կլոր պար և պարում էին միասին, ինչն էլ ստեղծում էր պարարվեստում փոխադարձ ներազդեցության, խաչասերման հնարավորություն:
«Կարին» ավանդական երգի-պարի խմբի հիմնադիր և գեղարվեստական ղեկավար՝ Գագիկ Գինոսյան
Click to view