Для понимания
Ча, азы ча-согун.
Адарынга хереглээр чепсек. Шаанда ча аңчы кижиниң кончуг херексели турган. Чалыг улус оран-таңдының аң-меңин дүжүр адып-даа чораан, чаа, дайын-даа кылып чораан, адааннажып ойнап-даа чораан. Тыва улустуң «кара адар» биле «баг адар» деп ийи оюну бар.
Шаанда эр дирткен кижи ыяавыла чаны эки адып билир ужурлуг турган. Оларның тергииннери чугаажок турган болбайн аан. Ындыг тулган ча адар эрлерни аңчылар чалап аңнадыр, аңаа аңны сегиртип бээр чораан. Аът мурнундан тура халаан койгунну, ча-согуну белен эвес чораан хирезинде-ле кайгамчык аваангыры-биле кезенгеш, адып каар адыгжылар эңмежок чораанын кырганнар билирлер.
Чоокка дээр-ле аңчылар дииң аңнаарда ча-согунну хереглеп турган. Үнелиг кештиг аңнарның кежин үревес дээш, чидиг сыйдалыг эвес, хөм азы мыйыс молдуруктуг согуннар-биле аңнап турган.
Иргит Самбу
Сыра ча
Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш талдан, дыттан, шивиден азы хадың будуундан кезип апп болур. Кезип каан ыяш будуун баштай кургадып алыр херек. Ча уну үш илигден чоон болбас, тудазындан тударга эптиг болур ужурлуг. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Кирижевээн ёзулуг сыра чаның узуну бөрт кедип алган кижи дурту хире болур. Кандыг-даа чаны аргалыг болза даштындан мыйгак-хараган карты-биле азы тос-биле хырбалап алза эки. Ындыг ча шыкка алыспас.
Чаны уш-башчок черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Ажы-төлүнге, ойназын дээш, тыва улус кызытпа ча кылып бээр турган.
Кадыг ча
Шаанда тывалар ону кадыг кара ча-даа дээр турган, дошкун кара ча-даа дээр турган, кашпал кара ча-даа дээр турган. Кадыг ча, сыра чага бодаарга улуг эвес, дурту кулаш четпес боор оң. Эрги базырыктар иштинден тыпкан чаларның узуну 1,2 хире метр, эң улуу-ла 1,5 метрден черле ашпас боор.
Ындыг чепсекти кылыр дээн кижи чаның ээлгир күжүн улам быжыдарарын кызыдар турган. Ону кылырда сыын азы буга мыйызы, сөөк болгаш сиир херек. Чазын дүшкен сыын мыйызын ажыглаар турган. Сиирни соккан буганың ооргазындан, хол, будунуң даванындан кезип алыр турган. Оон ол сиирлерни кургадып алгаш, дыдып-дырап алыр. Хырба база херек, ону балыктың кежинден азы хавындан хайындырып алыр турган. Мезилдиң кежинден, азы хавындан кылган хырба тергиин-дир.
Чаның ыяш унуга бир талазындан сивирип тавылаан мыйыс чыпшырып каар турган, өске талазындан сиирлерни узун дургаар чыпшырып каар турган. Физиктиг шынары-биле, сиир биле мыйыс, ийи аңгы материал-дыр. Мыйыс ээлгир-даа болза сиир ышкаш шөйлүүчел эвес. Ынчангаш, бир эвес, чаны кирижеп алыр дээн болза, мыйыс чаның иштии талазында апаар, чыпшырган сиирлер даштыы талазында апаар. Кадыг ча кылырда элээн үр үе эртер, 1 чыл ажа берип болур. Өл ыяшты кескеш кургадыр. Сиирни чазап каан ча ыяжынга хырбалап чыпшыргаш база кургадып салыр, мыйыс азы сөөктү чыпшыргаш база-ла кургадыр. Кирижээн кадыг ча кончуг хертеш көстүр. Бүдүнү-биле тениң ийи мыйызындан чазап, чонуп каан дошкун кара ча тергиин эки болур.
Шаанда кадыг ча кылып билир улус ховар турган. Бир кадыг чаның өртээ 40 дииң кежинге онаажыр турган. Тергиин дошкун кара чаның өртээ оон-даа аар турган.
Кириш
Чаның ийи ужу-бажынга кертик кезип каар. Аңаа кириштиң баан доңнап каар. Чаның кирижин алгы-кештен кылыр. Алгының дүгү дүшсүн дээш, ону ай ишти хире сугга суп каар. Оон ам, дораан алгыдан чиңге узун баглар кезип алыр. Ол багларны долгап-долгап, кургазын дээш, азып каар.
Киришити адыг, буур, сыын, хүлбүс азы шары кежинден дилип алыр. Аът кежинден база кылып болур, аът кежиниң эки чүвези дээрге, кыштың соогунда ол чаныычал шынарын чидирбес. Кончуг быжыг кириш те азы хуна кежинден болдунар чүве. Чижээ, сыын кежин чиңгеледир дилгеш сиир-биле кадып даап каан кириштер база турган.
Кирижин дыңзыдып каан чаны анаа-ла астып алгаш чорбас. Чаны кижи чүгле херек апарганда кирижеп алыр, ылаңгыяа аъдар үе келирге.
Чакыш биле эргек хавы
Чаны үргүлчү тыртар болза кижи салаалы сугланы бээр азы ханзырай бээр. Киришти тырткаш салыптар болза ооң баа ча туткан кижиниң билээнге дээп болур. Шак ынчалдыр кичээнгей чок кижи холун аартып аап болур. Ындыг-андыг чүве болбазын дээш адыгжы кижилер салаа, хол камгалаар хап чогаадып алган-дыр. «Чакыш» дээрге ча туткан холунуң билээнге уштуп-кедер уштук хевирлиг чүве-дир. Ону сөөктен азы кадыг, кылын кештен кылыр турган. Аңаа инек азы аът кежи ажырбас боор. Адыгжы кижи эргек хавын кириш тыртар холунуң улуг салаазынга кедип алыр турган. Эргек хавын, “эргепчи” азы “эргепши” деп база адаар.
Чепсектиң кыска төөгүзү
Эң эртеги үелерде, амгы кижилерниң өгбелери Африкадан үнгелекте ча-согун деп чепсектиг турган-дыр. Даш вектерде чер кырынга улуг аңнар амыдырап чораан. Ол аңнарны улус чыдаларлыг, азы шиштээн ыяштар тудуп алгаш сүрүп турган. Улуг аңнар чер кырындан арлы бээрге аңчыларның кол хер-херексели ча-согун апарган.
Сибирниң аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор.
А. П. Окладников деп эртемден Байкалдың соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин казып турган. Аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң. Цэпань хемниң унудан чевег бистиң эрага чедир VIII-IV дугаар вектер үезинге хамааржыр. Белоусово суурнуң чанында чевег б.э.ч. III дугаар вектен орай эвес үеге хамааржыр ужурлуг.
Сибирниң барыын талазында, хүлер векке хамаарышкан чевеглерден тывылган кадыг чалар артынчыларын б. э. ч. III дугаар муң чыл, II дугаар муң чылдарга онааштырп болур. Кротов, елунин, самусь деп археологтуг культураның улузу чаның үстүү, алдыы сагынга чонуп каан чиңге сөөктерни чыпшырып шарып аар турган.
Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Кирижи тыртып каан ындыг чаны, кыдыындан көөр болза ’М’ деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча болза аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.
Эрги үениң маадырлары дайзынче анаа-ла каң октуг согунну уруп төкпес турган. Октарын камнаар турган, хей черге төтчеглевес турган. Адыгжы кижи эки шишпиш-шишпип, сымырангаш чаңгыс адар чүве. Шаг-шаанда аът кырынга олуруп алгаш, шаап ора часпас адар маадырлар база турган. Ам бо, амгы үеде ындыг улус чок.
Төп Азияга манчжур хаанның төрези доктаай бээрге Тывага чактыр боолар тыптып келген. Аңчылар, маадырлар боо ажыглап эгелээрге мергежилдиг, билиглиг улус кадыг кара чаларны кылбас апарган. Сөөлгү кадыг кара чаларны тыввалар XIX вектиң сөөлүнде кылып турган боор оң. Амгы үеде, XX дугаар вектиң эгезинге хамаарышкан фото чуруктарда дошкун кара ча туткан улус чок, музейлерниң чыгган материалдарында база, кадыг ча чок-тур. Музей материалдарындан тыпкаш көөр болза, бичии амытаннарже аңнаар чаның узуну 1 метр ажар-ашпас боор чүве. Ындыг ча тудуп алгаш тывалар мырыңай XX дугаар вектиң ортан үезинге чедир аңнап чораан. Дииң азы киш дээнзиг, кежи үнелиг аңче кым-даа боо арынмас турган.
Совет үеден бээр кадыг чаны көрген, азы ону кылып билир кижи Тыва чуртунда көңгүс артпаан.
Аржаан II
Аржаан II базырыындан тыпкан хаан кижиниң чазы онза солун. Дая хараганының сыптарындан кылган ча-дыр. Ол ча болза, чазааш чыпшыр хырбалаан 3 дая сывындан бүткен. Чаның ортузунда, тудазы турар черинде, ийи ужундан немей ыяш сыптарын хырбалаан, ынчангаш ооң тудазы 5 каът дая сывындан бүткен. Чаның ыяш сывын даштындан сиирлер-биле шидип хырбалап каан турган. Кирижевээн чаның узуну 1 метр хире. Бир эвес, ооң кирижин дыңзыдып каан турган болза, ооң хевири бижимел ’М’ деп үжүктү сагындырар турган, чаның узун дурту база кыска апаар турган. Даштындан чаны хадың карты-биле хырбалап каан турган. Немей, ооң кырындан, даштындан алдындан бүткен, хээлиг, чиңге ама-саазын-биле чаны шып ораап каан турган.
Тоол
«Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» деп тоолдуң ийи аңгы вариантызындан алган үзүндүлерни сонуургап көрүңер.
Күжүр Бора-Шээлей тей бажынга баргаш,
Кадыг кара чазының кирижин
Хииледи, хаалады дыңзыдып алгаш,
Хан хожуулазын кадыг идииниң улдуңунга
Шалый-шулуй тырткылап алгаш,
Аъдын сала соп каггаш:
“Мен кезенмедим -
Боктуг-Кириш акым кезенди!
Мен тыртпадым -
Боктуг-Кириш акым тырттынды!” - дээш,
Кезенип, тырттынып туруп берген,
Эртенден кежээге чедир,
Кежээден эртенге чедир тырттынып кээрге,
Ок туткан холунуң оду хып,
Ча туткан холундан чалбырааш чайыгайнып,
Чазының ужу-бажындан
Ыш буругайнып кээрде,
Чазының алдыы сагындан,
Алдан улу арыгайнчып,
Үстүү сагындан
Yжен улу үрүңейнчип,
Декпезинде те-чуңма дешкилежип,
Баарында пар, арзылаңы
Барзайып-корзайып кээрде,
“Мен атпадым,
Боктуг-Кириш акым атты!
Ине туткан холумга илдикпе,
Чүскүк туткан холумга шүңнүкпе!” - деп
Шишпип тургаш,
Шып-шынап шыжыктыр тыртып эккелгеш,
Ышкына чоруй сала каап-тыр эвеспе.
Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей дошкун кара чазын тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндүрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. «Хан хожуула» дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.
Бир хүннү бадыр шинчилеп кээрге,
Колдуунуң алдында үш-дөрт хире илиг
Аң дүгү бар бооп тур.
Хонуктуг чериндиве ужуга бергештиң,
Сыра чазының кирижин дыңзыдып,
Сыйда огун-даа кезени берген иргин.
Эртен тырткаш,
Дал-дүъшке чедир тыртып келирге,
Багай сыра чазы-даа шыдашпайн
Тавыланып сынып-даа берип-тир эвеспе.
"Аң адар дээш тыртып чыдарымга,
Сынып кагды, кырган-авай" деп
Бо-даа чазын тудуп алган
Чүгүрүп чанып кээп-тир эвеспе.
"Чаа, ындыг болза,
Карала тениң мыйызы-биле,
Ча кылыр болза,
Эки болгай аан, оглум,
Те мыйызы херек болгай аан.
Чуңмадан өлүр, оглум" - деп
Олурган иргин иййин.
Ийи карала тениң мыйызын кожуп тургаш,
Ча кылып бергеш,
Карала сыынынң кежи-биле
Кирижеп-даа берген иргин
Кырган шуваганчы.
Дараазында, шак бо тоол үзүндүзүнде, кырган-авазы оглунга дошкун кара чаны кылып турганын дугайында тоолчу ыткан.
Далее здесь