Возрождении Армении после отказа от претензий к Турции
Во время путешествия на автомобиле по Западной Армении (Турция) мне написала знакомая:
Ответ мой получился настолько нелицеприятным, что уже две недели после возвращения сомневаюсь надо ли его опубликовать.
Решил!
Надо!
Дорогая Карине, Вы даже близко не представляете, в насколько глубоком заблуждении находитесь Вы, написав эти строки. В заблуждении и много армян, если думают и мечтают как Вы. Оказалось, что я тоже до поездки в Турцию был заблужден в своих мечтах.
В те 15 дней я проехал более 3000 км по Западной Армении, побывал в некогда армянских городах Ардахан, Ван, Карс, Ани, Муш, Карин /Эрзурум/, Тигранакерт /Диярбакыр/, Багеш /Битлис/, Адана и многих других поселениях, которые сегодня без ноль признаков, что они были армянскими.
Побывал в армянских монастырях и крепостях, которые находятся вдали от дорог и цивилизации. До них можно добраться только по бездорожью. Вероятно, по этой причине они, хоть и в разрушенном виде, но сохранились. Однако их преднамеренное уничтожение турками и сейчас продолжается.
Мне было больно увидеть в Западной Армении (Турции) то, что увидел. Именно по этой причине, начиная с первого дня, я был подавлен.
Две недели непрекращающихся красивейших видов - горы и реки, ухоженные поля, следы армянского наследия, современные дороги, поселения, - все это вызывало у меня восторг и слёзы. Я часто закрывал глаза, чтобы их не видеть, принципиально не фотографировал эту красоту. Было больно от мысли, что эти МЕСТА когда-то принадлежали нашим предкам, а сейчас пришельцы ухаживали и пользуются ими.
Я был в унынии, осознав, что армяне навсегда потеряли ЭТУ ПРЕКРАСНУЮ ЗЕМЛЮ.
Да, да.
НАВСЕГДА!
Ожидать иное не приходится, видя, как Турция усиленно развивалась экономически и демографически, тогда как Армению в последние десятилетия власти намеренно вели к опустошению, разрушению и самоуничтожению.
Я понимаю, что с моим ответом разрушаю ваши иллюзии и надежды. Вы будете меня проклинать, пытаться опровергнуть, подозревать в продажности и во всех грехах. Несмотря на это, я продолжу, так как я хочу, чтобы мы, армяне, смотрели правде в глаза, ради нашего будущего.
Вся Западная Армения разрослась турецкими городами и сёлами, и заметно, что это происходило именно в последнее время. Оказывается, огоньки, которые видны вечером у горы Арарат, это современные городки с освещенными двухсторонними трехполосными дорогами.
И они построились именно в то время, когда в Армении, во время правления Кочаряна и Саргсяна, огоньки у тысяч поселений потускли или же вовсе погасли.
Вы даже представить себе не можете, какие у них современные дороги. Для сравнения, в Армении нет даже ни одного километра таких дорог. Миллионы километров асфальтированных многополосных дорог построены ими, и до сих пор продолжается этот строительный бум. И это в то время, когда в Армении кредитные средства на строительство единственной дороги воровались при прежних властях.
Трудно поверить, что за две недели в незнакомой стране наша группа из 8 машин сотни раз нарушила ПДД так или иначе при скорости за сто, но ни одного штрафа…
«Каждый метр» земли, некогда захваченной Турцией, они распахали. Казалось бы, в Западной Армении земля такая же каменистая, как и у нас в Армении, и невозможно что-то с ним сделать.
Сложно поверить, но турки это сделали, они камни «руками размололи» и создали миллионы гектаров плодородных садов. У них проблема с водой, но и эту проблему они решили. Миллионы гектаров даже ненужных земель они распахали, чтобы вода осталось в почве.
Они бешеными темпами развивались в агрономии, когда в Армении лучшие плодородные земли перестали "приносить выгоду'', тысячи гектаров были заброшены, и они обсохли.
В результате чего в Армении "кучки" предпринимателей в армянских рынках продают турецкие овощи и фрукты, ещё больше развивая турецкую экономику.
В горах и полях Турции в миллионы раз больше пасутся стад овец, коз и коров, чем в Армении.
Я был шокирован от турецкой работоспособности, они «голодные по работе", пашут бесперебойно.
На улицах городов и сёл играют толпы-толпы детишек. Оказывается, это турки и курды по-настоящему любят детей. Их любовь в их количестве. У турков главное в жизни, чтобы детей обеспечить землей. Поэтому у них земель уже стало не хватать.
Мне было интересно, как турки относятся к армянам, и я спрашивал хозяина кемпинга, у которого мы остановились на двое суток. Общались мы с переводчиком на гугле, да и он знал много слов на русском языке.
Оказывается, турки про нас ничего хорошего не говорят, разве что про наших территорий: "О-о, Ermenistan'da birçok iyi arazi )))", - растягивая букву «о» мечтательно.
В переводе означало нечто такое: «О-о, в Эрминистане есть много плодородной золотой земли..)))».
Меня бросило в холодный пот, так как слова звучали как-будто о землях обетованных.
Получается, туркам мало тех, которые отобрали у нас?
Было неожиданно узнать, что его бабушка была «эрмани».
Угощал меня чаем с армудами, правда, когда предложил ему 10 лир, он взял их, но сдал 7 лир сдачу.
Спрашивал я как он относятся к армянам.
Айдын (имя) рассказал пословицу: «Если курды овец ведут в дальние пастбища жиру накопить, то после всегда возвращаются в свой очаг, а армяне остаются в тех местах навсегда».
В одном из тех миллионов армянских «овец» увидел я себя, поэтому возразить не стал.
Не сосчитать, сколько было мечетей с минаретами, возвышающихся повсюду на бывших армянских землях, которые меня раздражали своим присутствием.
Проезжая тысячи километров, редко увидел приличного авто, каких в Армении десятки тысяч. Я ни на секунду не радовался от их нищего автопрома, а, наоборот, грустил. Так как у них на улицах и полях увидел множество сельскохозяйственной техники, а на дорогах - тысячи груженых фур.
Оказывается, турки работают и живут для завтрашнего дня.
Если бы Вы знали, как мне было горько, видеть их улицы и дворы в чистоте, чего не скажешь об Армении и России. При этом я не видел ни одного человека, убирающего мусор. Оказывается, чтобы было чисто, эти «турки же» не сорят.
Это что: получается, турки чистоплотнее, чем мы?
Карине, что ж с нами армянами случилось, почему мы в последние две десятки лет засрали вокруг себя и под себя?
Я внутренне обрадовался, когда в очередной раз при заправке авто зашёл в кафе покушать, увидел, как работник со столов убранный хлеб клал обратно в хлебницу, а посетители без смущения брали оттуда.
Я с радостью воскликнул: «Грязные турки же, от них и не такое можно ожидать».
Не стал кушать в этом, как на первый взгляд показалось, приличном заведении, купил сухомятку и уехал оттуда.
Почему-то на дороге задумался, может это для них норма, что гораздо важнее, чем ложная гордость?
Когда я стоял у церкви Святого Григория в Ани, сто метров от границы Армении, чувствовал, как мощно развеваются 50-тиметровые высокие турецкие флаги, десятки туристов на развалинах, некогда мощной столицы армянского царства, рядом паслись стад овец, коров, лошадей.
На противоположном берегу реки Ахурян видны были только пограничные вышки, построенные в 60-х годах, заброшенный карьер туфа и безжизненное и бескрайное пространство своей Родины. Я был в полном непонимании от происходящего в течение десятилетий в Армении.
Ухудшало моё состояние ещё то, что я видел, как со стороны Турции по границе с Арменией нет пограничников, их вышек, не видать наблюдательных приборов, и даже систем проволочных ограждений и заборов я не увидел.
Получается, заборы и ограждения только у нас, в Армении.
- Это что, для того, чтобы мы армяне не убежали из своей родины в Турцию?
Кстати, Карине вы в курсе, что город Ани можно увидеть на расстоянии ста метров с армянской территории, через реку Ахурян?
Но вы не увидите! Я два года так и не получил разрешения у пограничников, чтобы пройти к тому месту.
Почему нам не разрешают увидеть пусть даже развалины, но гордость армян - город Ани?
Явно, турки тут не причём. (Я к этой теме еще вернусь).
Вы просили привезти горсть земли. Я озадачился, откуда её брать. Вся некогда армянская земля осквернена турками и курдами. Стократно землю перепахали, на них построились города, сёла, и родилось уже не одно поколение турков.
Я тоже перед поездкой мечтал для себя набрать горсть земли, привезти камушки с горы Арарат, в армянских церквях, хот и разрушенных, зажечь свечи, которые предусмотрительно брал с собой.
Но я незажженные свечи привез обратно. Землю не набрал. И камушки с горы Арарат я передумал брать с собой, хотя мы поднялись на машинах выше, чем туда, где курды летом овец пасут.
Карине джан, Вы пишете о мечте вернуть армянские земли. Не скрою, мечтал и я.
Я сейчас иначе думаю, ДА ХРАНИ БОГ АРМЯН ОТ ВОЗВРАЩЕНИЯ НЕКОГДА АРМЯНСКИХ ЗЕМЕЛЬ.
Земли, в которых проживают десятки миллионов курдов и турков, рождаемость которых многократно больше, чем у армян.
Если вдруг в каком-то кошмарном сне случится возвращение наших земель, а с ними, естественно, и десятки миллионов курдов и турков, то не трудно представить, что будет с чуть более 2 миллионным населением в процессе слияния.
В завершение скажу, что в Турции я понял, у нас, у армян, много заблуждений, ранее сформированных, а за последние 2-3 десятилетия - ещё и вредные утверждения. Питая себя ими, мы стали участниками, свидетелями опустошения и разрушения своей родины во время правления Кочаряна, чем и отдалились от армянских мечт навсегда.
Сегодня, для армян появился редкий шанс страну возродить, самых возрождаться.
Нам сейчас без ложной гордости надо бы учиться у турков работать с землей, строить, рожать детей.
Не помешало бы научиться у них ещё их фанатизма, с проявлением радикальной нетерпимости к людям, терроризирующим страну самоуничтожением, ради сохранения и благополучия Армении.
Но прежде надо разобраться в своих заблуждениях.
Чтобы понять, после того, что случилось с Арменией исторически и особенно в последние 20-30 лет, нам уже не до возвращения некогда потерянной родины. Для нас главное не потерять и этого осколка некогда Великой Армении.
Да, да, именно так.
Так как история человечества - это вечное кровопролитие ради новых территорий, влияния и слияния.
Армения и армяне в этом процессе, как история доказала, ничуть не особенные и не могут стать исключением в будущем.
Нам остается только единственный вариант: возрождаться в те земли, что мы сегодня имеем. А имеем райский уголок, в котором надо жить, за которым нужно ухаживать и беречь.
Нам надо определиться в наших истинных ценностях.
А это - благополучие и процветание Армении, которым мы достигнем только с помощью труда и трудолюбия.
Мы и каждый из нас должны взяться за развитие экономики Армении, и все что мы имеем в нашем раю, должны умножать и приумножать, ставя во главу угла превосходство закона.
Только мы, армяне можем определить судьбу своей страны и народа, которая само собой или с помощью других лучше не станет, а наоборот, может закончиться геноцидом, как история кроваво нам демонстрировала.
А мы, армяне, сможем, мы много чего можем, как показала и доказала наша история...
Հայաստանի վերածնունդը Թուրքիայի հանդեպ հավակնությունների մերժումից հետո
Արևմտյան Հայաստանով (Թուրքիա) ավտոմեքենայով ճամփորդության ժամանակ ինձ գրեց իմ հետևորդուհիներից մեկը.
Պատասխանս այնքան անկողմնակալ է ստացվել, որ վերադառնալուց հետո արդեն երկու շաբաթ է, ինչ երկմտում եմ` արժե՞ արդյոք այն հրապարակել:
Որոշեցի:
Պե'տք է:
- Թանկագի'ն Կարինե, Դուք նույնիսկ մոտավոր պատկերացում չունեք, թե ի~նչ խորը շփոթմունքի մեջ եք` այս տողերը գրելով: Շփոթմունքի մեջ են և շատ հայեր, եթե մտածում ու երազում են, ինչպես Դուք: Պարզվեց, որ ես նույնպես, նախքան Թուրքիա ուղևորվելս, շփոթված էի իմ երազանքներում:
Այդ 15 օրերի ընթացքում ես անցա ավելի քան 3000 կմ Արևմտյան Հայաստանով, եղա երբեմնի հայկական քաղաքներ Արդահանում, Վանում, Կարսում, Անիում, Մուշում, Կարինում (Էրզրում), Տիգրանակերտում (Դիարբաքիր), Բաղեշում (Բիթլիս), Ադանայում և շատ այլ բնակավայրերում, որտեղ այսօր բացակայում է որևէ նշան այն մասին, որ դրանք հայկական են եղել: Այցելեցի հայկական վանքեր և ամրոցներ, որոնք գտնվում են ճանապարհներից և քաղաքակրթությունից հեռու: Դրանց մոտ կարելի է հասնել միայն դժվարանցանելի ճանապարհներով: Հավանաբար հենց այդ պատճառով էլ դրանք, թեև և ավիրված, բայց պահպանվել էին: Թուրքերի կողմից դրանց դիտավորյալ ոչնչացումը, սակայն, հիմա էլ շարունակվում է: Ինձ համար ցավոտ էր Արևմտյան Հայաստանում (Թուրքիա) տեսնել այն, ինչ տեսա: Այդ իսկ պատճառով հենց առաջին օրից սկսած ես ճնշված էի:
Երկու շաբաթ անընդմեջ հրաշագեղ տեսարանները` լեռներն ու գետերը, խնամված դաշտերը, հայկական ժառանգության հետքերը, ժամանակակից ճանապարհները, բնակավայրերը, ինձ մոտ հիացմունք և արցունքներ էին առաջացնում:
Ես հաճախ փակում էի աչքերս, որ չտեսնեի դրանք, սկզբունքորեն չէի լուսանկարում այդ գեղեցկությունը:
Ցավ էր պատճառում այն միտքը, որ այդ ՎԱՅՐԵՐԸ երբևէ պատկանել են մեր նախնիներին, իսկ հիմա եկվորներն են դրանք մշակում և օգտագործում: Ես վշտացած էի` գիտակցելով, որ հայերն ընդմիշտ կորցրել են ԱՅՍ ՀԻԱՍՔԱՆՉ ԵՐԿԻՐԸ:
Այո',
ԸՆԴՄԻ'ՇՏ:
Այլ բան չես էլ կարող ակնկալել` տեսնելով, թե ինչպես էր Թուրքիան արագ տեմպերով տնտեսական և ժողովրդագրական զարգացում ապրում, մինչդեռ վերջին տասնամյակների ընթացքում իշխանությունները դիտավորյալ Հայաստանը հասցրին ավերման, կործանման և ինքնաոչնչացման:
Հասկանում եմ, որ իմ պատասխանով կործանում եմ Ձեր պատրանքներն ու հույսերը: Դուք ինձ գուցե անիծեք, փորձեք հերքել, կասկածել ծախված լինելու և բոլոր մյուս մեղքերի մեջ: Չնայած դրան` ես կշարունակեմ, որովհետև ուզում եմ, որ մենք` հայերս, նայենք ճշմարտության աչքերի մեջ հանուն մեր ապագայի:
Ամբողջ Արևմտյան Հայաստանում աճել են թուրքական քաղաքներն ու գյուղերը, և նկատելի է, որ դա տեղի է ունեցել հենց վերջին ժամանակներս: Պարզվում է` լույսերը, որ երեկոյան երևում են Արարատ լեռան մոտ, ժամանակակից քաղաքներ են` լուսավորվող երկկողմանի եռագիծ ճանապարհներով:
Եվ դրանք կառուցվել են հենց այն ժամանակ, երբ Հայաստանում Քոչարյանի և Սարգսյանի իշխանության օրոք հազարավոր բնակավայրերի լույսեր նվազեցին կամ ընդհանրապես մարեցին:
Դուք նույնիսկ չեք կարող պատկերացնել, թե նրանք ինչպիսի ժամանակակից ճանապարհներ ունեն: Համեմատության համար նշեմ, որ Հայաստանում չկա նույնիսկ մեկ կիլոմետր այդպիսի ճանապարհ: Նրանք կառուցել են ասֆալտապատ բազմագիծ ճանապարհների միլիոնավոր կիլոմետրեր, և մինչ օրս էլ շարունակվում է այդ շինարարական բումը: Եվ դա այն ժամանակ, երբ Հայաստանում միակ ճանապարհի շինարարության համար տրամադրված վարկային միջոցները գողացվում էին նախկին իշխանությունների օրոք:
Նրանք հերկել են Թուրքիայի կողմից երբեմնի գրավված հողի «յուրաքանչյուր մետրը»:
Թվում էր, թե Արևմտյան Հայաստանում հողը նույնքան քարքարոտ է, որքան և մեզ մոտ` Հայաստանում, և հնարավոր չէ որևէ բան անել դրա հետ:
Դժվար է հավատալ, բայց թուրքերն արել են դա. նրանք «ձեռքերով աղացել են» քարերն ու ստեղծել են միլիոնավոր հեկտարներ ձգվող պտղատու այգիներ: Նրանք ջրի խնդիր ունեն, բայց այդ խնդիրը նույնպես լուծել են:
Նրանք վարել են նույնիսկ միլիոնավոր հեկտարներ ձգվող անպիտան հողերը, որպես ջուրը հողի մեջ մնա:
Նրանք սրընթաց տեմպերով զարգացրել են գյուղատնտեսությունը, երբ Հայաստանում ամենալավ բերրի հողերը դադարել են «օգուտ բերել», հազարավոր հեկտարներ լքվել են ու չորացել: Ինչի արդյունքում Հայաստանում մի «խումբ» ձեռնարկատերեր հայկական շուկաներում թուրքական միրգ ու բանջարեղեն են վաճառում` է'լ ավելի զարգացնելով թուրքական տնտեսությունը:
Թուրքիայի լեռներում ու դաշտերում միլիոն անգամ ավել ոչխարի, այծի ու կովի հոտ ու նախիր են արածում, քան Հայաստանում:
Ես ցնցված էի թուրքերի աշխատունակությունից. նրանք, կարծես «աշխատանքին կարոտ», անդադար աշխատում էին:
Քաղաքների և գյուղերի փողոցներում խաղում են լիքը-լիքը երեխաներ: Պարզվում է` հենց թուրքերն ու քրդերն են իսկապես երեխա սիրում: Նրանց սերը նրանց քանակի մեջ է: Թուրքերի համար կյանքում գլխավորն այն է, որ երեխաներին ապահովեն հողով: Այդ պատճառով նրանց համար հողերն արդեն սկսել են չբավականացնել:
Ինձ համար հետաքրքիր էր, թե թուրքերն ինչպես են վերաբերվում հայերին, և ես հարցրի քեմփինգի տիրոջը, ում մոտ մենք երկու օրով կանգ էինք առել: Մենք շփվում էինք գուգլ-թարգմանիչով, դե', ինքն էլ ռուսերեն շատ բառեր գիտեր: Պարզվում է` թուրքերը մեր մասին ոչ մի լավ բան չեն ասում, բացառությամբ` մեր տարածքների` «Ermenistan'da birçok iyi arazi)))»` «օ» տառը երազային երկարացնելով: Թարգմանաբար սա մոտավորապես նշանակում է` «Օ-օ, Էրմենիստանում շատ բերրի ոսկե հողեր կան...)))»:
Սառը քրտինքը պատեց ինձ, քանի որ այդ խոսքերը հնչեցին, ինչպես ավետյաց երկրի մասին:
Ստացվում է` թուրքերի համար քի՞չ է այն, որ խլել են մեզանից:
Ինձ թեյ հյուրասիրեց արմուդիով, ճիշտ է, երբ 10 լիրա առաջարկեցի, վերցրեց, բայց 7 լիրա վերադարձրեց որպես մանր:
Անսպասելի էր իմանալ, որ նրա տատիկը «Էրմենի» է եղել:
Ես հարցրի այն հայերի ցեղասպանության մասին, որոնք ապրել են իրենց այդ հողերում (Քեմփինգը գտնվում էր Վանի և Դիարբեքիրի միջև ընկած տարածքում): Այդինը (անունը) մի ասացվածք ասաց.
«Եթե քրդերը հեռու արոտավայրեր են տանում իրենց ոչխարները` ճարպ կուտակելու, ապա միշտ վերադառնում են իրենց օջախ, իսկ հայերը մնում են այդ տեղերում մշտական»:
Այդ միլիոնավոր հայկական «ոչխարներից» մեկի մեջ ես ինքս ինձ տեսա, բայց ոչնչով չէի կարող առարկել:
Հնարավոր չէր հաշվել, թե քանի մզկիթ ու մինարեթ էին ամենուրեք վեր խոյանում նախկին հայկական հողերում, որոնք իրենց ներկայությամբ ինձ նյարդայնացնում էին:
Հազարավոր կիլոմետրեր անցնելով` հազվադեպ էի հանդիպում մի կարգին մեքենայի, ինչպիսիք տասհազարներով կան Հայաստանում: Ես մի վայրկյան անգամ չուրախացա նրան աղքատ ավտոարտադրանքից, այլ հակառակը` տխրեցի: Քանի որ նրանց փողոցներում և դաշտերում տեսա բազմաթիվ գյուղատնտեսական տեխնիկաներ, իսկ ճանապարհներին` հազարավոր բեռնված բեռնատարներ:
Պարզվում է` թուրքերն աշխատում և ապրում են վաղվա օրվա համար:
Միայն թե իմանայիք, թե որքա~ն ցավալի էր ինձ համար տեսնել նրանց մաքուր փողոցներն ու բակերը, ինչը չես ասի Հայաստանի և Ռուսաստանի մասին: Ընդ որում, ես չեմ տեսել մի մարդու, որ աղբ կհավաքեր: Պարզվում է, որպեսզի մաքուր լինի, այդ նույն «թուրքերը» չեն աղտոտում:
Ի՞նչ է, դուրս է գալիս, որ թուրքերն ավելի մաքրասեր են, քան մե՞նք:
Կարինե', ի՞նչ է պատահել մեզ` հայերիս, ինչո՞ւ ենք մենք վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում աղտոտել մեր շուրջն ու մեր տակը:
Ես ներքուստ ուրախացա, երբ ավտոմեքենայի հերթական լիցքավորման ժամանակ մտա սրճարան` մի բան ուտելու, և տեսա, թե ինչպես է աշխատողը սեղաններից հավաքած հացը նորից դնում հետ` հացամանի մեջ, իսկ այցելուները վերցնում էին այդտեղից` առանց վատ զգալու: Ես ուրախությամբ բացականչեցի. «Կեղտոտ թուրք են էլի, նրանցից ինչ ասես` չես սպասի»: Ես ոչինչ չկերա այդ` առաջին հայացքից արժանապատիվ թվացող հաստատությունում, գնեցի ցամաք հաց և հեռացա այդտեղից:
Ճանապարհին չգիտես ինչու մտածում էի, թե գուցե դա նրանց համար ընդունված կա՞րգ է, ինչը շատ ավելի կարևոր է, քան մեր կեղծ հպարտությունը:
Երբ ես կանգնել է Անիի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու դիմաց` Հայաստանի սահմանից հարյուր կիլոմետր հեռու, զգացի, թե ինչ հզոր ձևով են ծածանվում 50-մետրանոց բարձր թուրքական դրոշները, տասնյակ զբոաշրջիկներ գտնվում էին հայոց թագավորության երբեմնի հզոր մայրաքաղաքի ավերակների վրա, կողքին արածում էին ոչխարներ, կովեր ու ձիեր:
Ախուրյան գետի մյուս ափին տեսանելի էին միայն սահմանապահների աշտարակները` կառուցված 60-ական թվականներին, տուֆի լքված հանքատեղին և անկյանք ու անծայրածիր տարածությունն իմ Հայրենիքի:
Ես միանգամայն չէի հասկանում, թե Հայաստանում ինչ է տեղի ունեցել տասնամյակներ շարունակ: Իմ վիճակն է'լ ավելի էր վատթարացնում նաև այն, որ տեսնում էի, որ Թուրքիայի կողմում Հայաստանի հետ սահմանին սահմանապահներ, նրանց աշտարակները չկային, չկային դիտարկման սարքեր, չտեսա նույնիսկ մետաղալարե համակարգեր ու ցանկապատեր:
Ստացվում է, որ պարիսպներ ու ցանկապատեր միայն մենք ունենք Հայաստանում:
Ի՞նչ է, դա նրա համար է, որ մենք` հայերս, մեր հայրենիքից Թուրքիա չփախչե՞նք:
Ի դեպ, Կարինե', Դուք տեղյա՞կ եք, որ Անի քաղաքը կարելի է տեսնել հայկական տարածքից` Ախուրյանի գետի մյուս ափից, հարյուր մետր հեռավորությունից: Բայց Դուք չե~ք տեսնի: Ես երկու տարի շարունակ այդպես էլ թույլտվություն չստացա սահմանապահներից, որպեսզի մոտենայի այդ վայրին:
Ինչո՞ւ մեզ թույլ չեն տալիս տեսնել թեկուզ և ավերված, բայց հայերի հպարտությունը` Անի քաղաքը:
Պարզ է, թուրքերն այստեղ կապ չունեն: (Ես այս թեմային դեռ կանդրադառնամ):
Դուք խնդրել էիք մի բուռ հող բերել: Ես մտածում էի, թե որտեղից այն վերցնեմ: Ամբողջ երբեմնի հայկական հողը պղծված է թուրքերի և քրդերի կողմից: Հողն հարյուր անգամ հերկվել է, դրանց վրա կառուցվել են քաղաքներ, գյուղեր, և ծնվել է արդեն թուրքի ոչ մեկ սերունդ:
Ճանապարհորդությունից առաջ ես նույնպես երազում էի ինձ համար մի բուռ հող վերցնել, քարեր բերել Արարատ լեռան վրայից, հայկական եկեղեցիներում, թեկուզ և ավերված, մոմ վառել, որոնք և նախապես վերցրել էի ինձ հետ:
Բայց ես չվառած մոմերը հետ եմ բերել: Հող չեմ հավաքել: Եվ Արարատ լեռան վրայից վերցրած քարերը ես փոշմանեցի վերցնել ինձ հետ, չնայած մենք մեքենաներով ավելի վեր էինք բարձրացել, քան քրդերն ամռանն արածեցնում են իրենց ոչխարներին:
Կարինե' ջան, Դուք գրում եք հայկական հողերը վերադարձնելու երազանքի մասին: Չեմ թաքցնի, ես էլ եմ երազել:
Հիմա ես այլ կերպ եմ մտածում: ԱՍՏՎԱԾ ՊԱՀՊԱՆԻ ՀԱՅԵՐԻՆ ԵՐԲԵՄՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՂԵՐԸ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒՑ:
Հողեր, որտեղ ապրում են տասնյակ միլիոնավոր քրդեր ու թուրքեր, որոնց ծնելիությունը բազմակի անգամ ավել է, քան հայերինը:
Եթե հանկարծ ինչ-որ մի մղձավանջային երազում տեղի ունենա մեր հողերի վերադարձ, իսկ նրանց հետ, բնականաբար, տասնյակ միլիոնավոր քրդեր ու թուրքեր, ապա դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչ տեղի կունենա 2 միլիոնից մի քիչ ավելի բնակչության հետ ձուլման գործընթացքում:
Վերջում պետք է ասեմ, որ Թուրքիայում ես հասկացա, որ մեզ` հայերիս մոտ կան վաղուց ձևավորված բազմաթիվ սխալ կարծիքներ, իսկ վերջին երկու-երեք տասնամյակներում` նաև վտանգավոր համոզմունքներ:
Մեզ դրանցով սնելով` մենք դարձել ենք Քոչարյանի կառավարման ընթացքում մեր հայրենիքը կործանելու և ամայացնելու մասնակիցներն ու վկաները, ինչով և հեռացել ենք հայկական երազանքներից ընդմիշտ:
Այսօր հայերի համար երկիրը վերածնելու, ինքնին վերածնվելու եզակի հնարավորություն է ստեղծվել:
Հիմա մենք պետք է առանց կեղծ հպարտության թուրքերից սովորենք հողի հետ աշխատել, կառուցել, երեխանել ծնել:
Չէր խանգարի նաև հանուն Հայաստանի պահպանության և բարօրության նրանցից սովորել իրենց այն մոլեռանդությունը, որը դրսևորվում է հստակ անհանդուրժողականությամբ այն մարդկանց հանդեպ, որոնք երկրին սպառնում են ինքնաոչնչացմամբ:
Բայց նախ հարկավոր է կարգի բերել մեր թյուր կարծիքները, որպեսզի հասկանանք, որ նրանից հետո, ինչ կատարվել է Հայաստանի հետ պատմականորեն և հատկապես վերջին 20-30 տարիների ընթացքում, մենք ժամանակ չունենք վերադառնալու մեր երբեմնի կորցրած հայրենիքը:
Մեզ համար կարևոր է, որ չկորցնենք նաև երբեմնի Մեծ Հայքի այս մի կտորը ևս:
Այո', այո', հենց այդպես:
Քանի որ մարդկության պատմությունը հավերժական արյունահեղություն է հանուն նոր տարածքների, ազդեցության և ձուլման: Հայաստանն ու հայերն այդ գործընթացում, ինչպես պատմությունն է փաստում, ոչնչով չեն առանձնանում և չեն կարող բացառություն կազմել նաև ապագայում:
Մեզ մնում է միայն մեկ տարբերակ` վերածնվել այն հողերում, որ մենք ունենք այսօր: Իսկ մենք ունենք դրախտային անկյուն, որտեղ պետք է ապրել, որը պետք է խնամել և պահպանել:
Մենք պետք է հստակեցնենք մեր իրական արժեքները: Իսկ դա Հայաստանի բարօրությունն ու ծաղկումն է, ինչին կհասնենք միայն աշխատանքի և աշխատասիրության օգնությամբ:
Մենք և մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է հանձն առնենք Հայաստանի տնտեսության զարգացումը, և այն ամենն, ինչ ունենք մեր դրախտում, պետք է բազմապատկենք ու շատացնենք` որպես անկյունաքար ընդունելով օրենքի գերակայությունը:
Միայն մենք` հայերս, կարող ենք որոշել մեր երկրի և ժողովրդի ճակատագիրը, որը ինքն իրեն կամ ուրիշների օգնությամբ ավելի լավը չի դառնալու, այլ հակառակը` կարող է ավարտվել ցեղասպանությամբ, ինչպես արյունալի կերպով մեզ ցույց է տվել պատմությունը:
Իսկ մենք` հայերս, կարող ենք, մենք շատ բան կարող ենք, ինչպես ցույց է տվել և ապացուցել մեր պատմությունը....
Հարգանքով`
Հուսիկ Մարկոսյան, գ.Թառաթումբ
Несколько фото с Западной Армении.
Ответ мой получился настолько нелицеприятным, что уже две недели после возвращения сомневаюсь надо ли его опубликовать.
Решил!
Надо!
Дорогая Карине, Вы даже близко не представляете, в насколько глубоком заблуждении находитесь Вы, написав эти строки. В заблуждении и много армян, если думают и мечтают как Вы. Оказалось, что я тоже до поездки в Турцию был заблужден в своих мечтах.
В те 15 дней я проехал более 3000 км по Западной Армении, побывал в некогда армянских городах Ардахан, Ван, Карс, Ани, Муш, Карин /Эрзурум/, Тигранакерт /Диярбакыр/, Багеш /Битлис/, Адана и многих других поселениях, которые сегодня без ноль признаков, что они были армянскими.
Побывал в армянских монастырях и крепостях, которые находятся вдали от дорог и цивилизации. До них можно добраться только по бездорожью. Вероятно, по этой причине они, хоть и в разрушенном виде, но сохранились. Однако их преднамеренное уничтожение турками и сейчас продолжается.
Мне было больно увидеть в Западной Армении (Турции) то, что увидел. Именно по этой причине, начиная с первого дня, я был подавлен.
Две недели непрекращающихся красивейших видов - горы и реки, ухоженные поля, следы армянского наследия, современные дороги, поселения, - все это вызывало у меня восторг и слёзы. Я часто закрывал глаза, чтобы их не видеть, принципиально не фотографировал эту красоту. Было больно от мысли, что эти МЕСТА когда-то принадлежали нашим предкам, а сейчас пришельцы ухаживали и пользуются ими.
Я был в унынии, осознав, что армяне навсегда потеряли ЭТУ ПРЕКРАСНУЮ ЗЕМЛЮ.
Да, да.
НАВСЕГДА!
Ожидать иное не приходится, видя, как Турция усиленно развивалась экономически и демографически, тогда как Армению в последние десятилетия власти намеренно вели к опустошению, разрушению и самоуничтожению.
Я понимаю, что с моим ответом разрушаю ваши иллюзии и надежды. Вы будете меня проклинать, пытаться опровергнуть, подозревать в продажности и во всех грехах. Несмотря на это, я продолжу, так как я хочу, чтобы мы, армяне, смотрели правде в глаза, ради нашего будущего.
Вся Западная Армения разрослась турецкими городами и сёлами, и заметно, что это происходило именно в последнее время. Оказывается, огоньки, которые видны вечером у горы Арарат, это современные городки с освещенными двухсторонними трехполосными дорогами.
И они построились именно в то время, когда в Армении, во время правления Кочаряна и Саргсяна, огоньки у тысяч поселений потускли или же вовсе погасли.
Вы даже представить себе не можете, какие у них современные дороги. Для сравнения, в Армении нет даже ни одного километра таких дорог. Миллионы километров асфальтированных многополосных дорог построены ими, и до сих пор продолжается этот строительный бум. И это в то время, когда в Армении кредитные средства на строительство единственной дороги воровались при прежних властях.
Трудно поверить, что за две недели в незнакомой стране наша группа из 8 машин сотни раз нарушила ПДД так или иначе при скорости за сто, но ни одного штрафа…
«Каждый метр» земли, некогда захваченной Турцией, они распахали. Казалось бы, в Западной Армении земля такая же каменистая, как и у нас в Армении, и невозможно что-то с ним сделать.
Сложно поверить, но турки это сделали, они камни «руками размололи» и создали миллионы гектаров плодородных садов. У них проблема с водой, но и эту проблему они решили. Миллионы гектаров даже ненужных земель они распахали, чтобы вода осталось в почве.
Они бешеными темпами развивались в агрономии, когда в Армении лучшие плодородные земли перестали "приносить выгоду'', тысячи гектаров были заброшены, и они обсохли.
В результате чего в Армении "кучки" предпринимателей в армянских рынках продают турецкие овощи и фрукты, ещё больше развивая турецкую экономику.
В горах и полях Турции в миллионы раз больше пасутся стад овец, коз и коров, чем в Армении.
Я был шокирован от турецкой работоспособности, они «голодные по работе", пашут бесперебойно.
На улицах городов и сёл играют толпы-толпы детишек. Оказывается, это турки и курды по-настоящему любят детей. Их любовь в их количестве. У турков главное в жизни, чтобы детей обеспечить землей. Поэтому у них земель уже стало не хватать.
Мне было интересно, как турки относятся к армянам, и я спрашивал хозяина кемпинга, у которого мы остановились на двое суток. Общались мы с переводчиком на гугле, да и он знал много слов на русском языке.
Оказывается, турки про нас ничего хорошего не говорят, разве что про наших территорий: "О-о, Ermenistan'da birçok iyi arazi )))", - растягивая букву «о» мечтательно.
В переводе означало нечто такое: «О-о, в Эрминистане есть много плодородной золотой земли..)))».
Меня бросило в холодный пот, так как слова звучали как-будто о землях обетованных.
Получается, туркам мало тех, которые отобрали у нас?
Было неожиданно узнать, что его бабушка была «эрмани».
Угощал меня чаем с армудами, правда, когда предложил ему 10 лир, он взял их, но сдал 7 лир сдачу.
Спрашивал я как он относятся к армянам.
Айдын (имя) рассказал пословицу: «Если курды овец ведут в дальние пастбища жиру накопить, то после всегда возвращаются в свой очаг, а армяне остаются в тех местах навсегда».
В одном из тех миллионов армянских «овец» увидел я себя, поэтому возразить не стал.
Не сосчитать, сколько было мечетей с минаретами, возвышающихся повсюду на бывших армянских землях, которые меня раздражали своим присутствием.
Проезжая тысячи километров, редко увидел приличного авто, каких в Армении десятки тысяч. Я ни на секунду не радовался от их нищего автопрома, а, наоборот, грустил. Так как у них на улицах и полях увидел множество сельскохозяйственной техники, а на дорогах - тысячи груженых фур.
Оказывается, турки работают и живут для завтрашнего дня.
Если бы Вы знали, как мне было горько, видеть их улицы и дворы в чистоте, чего не скажешь об Армении и России. При этом я не видел ни одного человека, убирающего мусор. Оказывается, чтобы было чисто, эти «турки же» не сорят.
Это что: получается, турки чистоплотнее, чем мы?
Карине, что ж с нами армянами случилось, почему мы в последние две десятки лет засрали вокруг себя и под себя?
Я внутренне обрадовался, когда в очередной раз при заправке авто зашёл в кафе покушать, увидел, как работник со столов убранный хлеб клал обратно в хлебницу, а посетители без смущения брали оттуда.
Я с радостью воскликнул: «Грязные турки же, от них и не такое можно ожидать».
Не стал кушать в этом, как на первый взгляд показалось, приличном заведении, купил сухомятку и уехал оттуда.
Почему-то на дороге задумался, может это для них норма, что гораздо важнее, чем ложная гордость?
Когда я стоял у церкви Святого Григория в Ани, сто метров от границы Армении, чувствовал, как мощно развеваются 50-тиметровые высокие турецкие флаги, десятки туристов на развалинах, некогда мощной столицы армянского царства, рядом паслись стад овец, коров, лошадей.
На противоположном берегу реки Ахурян видны были только пограничные вышки, построенные в 60-х годах, заброшенный карьер туфа и безжизненное и бескрайное пространство своей Родины. Я был в полном непонимании от происходящего в течение десятилетий в Армении.
Ухудшало моё состояние ещё то, что я видел, как со стороны Турции по границе с Арменией нет пограничников, их вышек, не видать наблюдательных приборов, и даже систем проволочных ограждений и заборов я не увидел.
Получается, заборы и ограждения только у нас, в Армении.
- Это что, для того, чтобы мы армяне не убежали из своей родины в Турцию?
Кстати, Карине вы в курсе, что город Ани можно увидеть на расстоянии ста метров с армянской территории, через реку Ахурян?
Но вы не увидите! Я два года так и не получил разрешения у пограничников, чтобы пройти к тому месту.
Почему нам не разрешают увидеть пусть даже развалины, но гордость армян - город Ани?
Явно, турки тут не причём. (Я к этой теме еще вернусь).
Вы просили привезти горсть земли. Я озадачился, откуда её брать. Вся некогда армянская земля осквернена турками и курдами. Стократно землю перепахали, на них построились города, сёла, и родилось уже не одно поколение турков.
Я тоже перед поездкой мечтал для себя набрать горсть земли, привезти камушки с горы Арарат, в армянских церквях, хот и разрушенных, зажечь свечи, которые предусмотрительно брал с собой.
Но я незажженные свечи привез обратно. Землю не набрал. И камушки с горы Арарат я передумал брать с собой, хотя мы поднялись на машинах выше, чем туда, где курды летом овец пасут.
Карине джан, Вы пишете о мечте вернуть армянские земли. Не скрою, мечтал и я.
Я сейчас иначе думаю, ДА ХРАНИ БОГ АРМЯН ОТ ВОЗВРАЩЕНИЯ НЕКОГДА АРМЯНСКИХ ЗЕМЕЛЬ.
Земли, в которых проживают десятки миллионов курдов и турков, рождаемость которых многократно больше, чем у армян.
Если вдруг в каком-то кошмарном сне случится возвращение наших земель, а с ними, естественно, и десятки миллионов курдов и турков, то не трудно представить, что будет с чуть более 2 миллионным населением в процессе слияния.
В завершение скажу, что в Турции я понял, у нас, у армян, много заблуждений, ранее сформированных, а за последние 2-3 десятилетия - ещё и вредные утверждения. Питая себя ими, мы стали участниками, свидетелями опустошения и разрушения своей родины во время правления Кочаряна, чем и отдалились от армянских мечт навсегда.
Сегодня, для армян появился редкий шанс страну возродить, самых возрождаться.
Нам сейчас без ложной гордости надо бы учиться у турков работать с землей, строить, рожать детей.
Не помешало бы научиться у них ещё их фанатизма, с проявлением радикальной нетерпимости к людям, терроризирующим страну самоуничтожением, ради сохранения и благополучия Армении.
Но прежде надо разобраться в своих заблуждениях.
Чтобы понять, после того, что случилось с Арменией исторически и особенно в последние 20-30 лет, нам уже не до возвращения некогда потерянной родины. Для нас главное не потерять и этого осколка некогда Великой Армении.
Да, да, именно так.
Так как история человечества - это вечное кровопролитие ради новых территорий, влияния и слияния.
Армения и армяне в этом процессе, как история доказала, ничуть не особенные и не могут стать исключением в будущем.
Нам остается только единственный вариант: возрождаться в те земли, что мы сегодня имеем. А имеем райский уголок, в котором надо жить, за которым нужно ухаживать и беречь.
Нам надо определиться в наших истинных ценностях.
А это - благополучие и процветание Армении, которым мы достигнем только с помощью труда и трудолюбия.
Мы и каждый из нас должны взяться за развитие экономики Армении, и все что мы имеем в нашем раю, должны умножать и приумножать, ставя во главу угла превосходство закона.
Только мы, армяне можем определить судьбу своей страны и народа, которая само собой или с помощью других лучше не станет, а наоборот, может закончиться геноцидом, как история кроваво нам демонстрировала.
А мы, армяне, сможем, мы много чего можем, как показала и доказала наша история...
Հայաստանի վերածնունդը Թուրքիայի հանդեպ հավակնությունների մերժումից հետո
Արևմտյան Հայաստանով (Թուրքիա) ավտոմեքենայով ճամփորդության ժամանակ ինձ գրեց իմ հետևորդուհիներից մեկը.
Պատասխանս այնքան անկողմնակալ է ստացվել, որ վերադառնալուց հետո արդեն երկու շաբաթ է, ինչ երկմտում եմ` արժե՞ արդյոք այն հրապարակել:
Որոշեցի:
Պե'տք է:
- Թանկագի'ն Կարինե, Դուք նույնիսկ մոտավոր պատկերացում չունեք, թե ի~նչ խորը շփոթմունքի մեջ եք` այս տողերը գրելով: Շփոթմունքի մեջ են և շատ հայեր, եթե մտածում ու երազում են, ինչպես Դուք: Պարզվեց, որ ես նույնպես, նախքան Թուրքիա ուղևորվելս, շփոթված էի իմ երազանքներում:
Այդ 15 օրերի ընթացքում ես անցա ավելի քան 3000 կմ Արևմտյան Հայաստանով, եղա երբեմնի հայկական քաղաքներ Արդահանում, Վանում, Կարսում, Անիում, Մուշում, Կարինում (Էրզրում), Տիգրանակերտում (Դիարբաքիր), Բաղեշում (Բիթլիս), Ադանայում և շատ այլ բնակավայրերում, որտեղ այսօր բացակայում է որևէ նշան այն մասին, որ դրանք հայկական են եղել: Այցելեցի հայկական վանքեր և ամրոցներ, որոնք գտնվում են ճանապարհներից և քաղաքակրթությունից հեռու: Դրանց մոտ կարելի է հասնել միայն դժվարանցանելի ճանապարհներով: Հավանաբար հենց այդ պատճառով էլ դրանք, թեև և ավիրված, բայց պահպանվել էին: Թուրքերի կողմից դրանց դիտավորյալ ոչնչացումը, սակայն, հիմա էլ շարունակվում է: Ինձ համար ցավոտ էր Արևմտյան Հայաստանում (Թուրքիա) տեսնել այն, ինչ տեսա: Այդ իսկ պատճառով հենց առաջին օրից սկսած ես ճնշված էի:
Երկու շաբաթ անընդմեջ հրաշագեղ տեսարանները` լեռներն ու գետերը, խնամված դաշտերը, հայկական ժառանգության հետքերը, ժամանակակից ճանապարհները, բնակավայրերը, ինձ մոտ հիացմունք և արցունքներ էին առաջացնում:
Ես հաճախ փակում էի աչքերս, որ չտեսնեի դրանք, սկզբունքորեն չէի լուսանկարում այդ գեղեցկությունը:
Ցավ էր պատճառում այն միտքը, որ այդ ՎԱՅՐԵՐԸ երբևէ պատկանել են մեր նախնիներին, իսկ հիմա եկվորներն են դրանք մշակում և օգտագործում: Ես վշտացած էի` գիտակցելով, որ հայերն ընդմիշտ կորցրել են ԱՅՍ ՀԻԱՍՔԱՆՉ ԵՐԿԻՐԸ:
Այո',
ԸՆԴՄԻ'ՇՏ:
Այլ բան չես էլ կարող ակնկալել` տեսնելով, թե ինչպես էր Թուրքիան արագ տեմպերով տնտեսական և ժողովրդագրական զարգացում ապրում, մինչդեռ վերջին տասնամյակների ընթացքում իշխանությունները դիտավորյալ Հայաստանը հասցրին ավերման, կործանման և ինքնաոչնչացման:
Հասկանում եմ, որ իմ պատասխանով կործանում եմ Ձեր պատրանքներն ու հույսերը: Դուք ինձ գուցե անիծեք, փորձեք հերքել, կասկածել ծախված լինելու և բոլոր մյուս մեղքերի մեջ: Չնայած դրան` ես կշարունակեմ, որովհետև ուզում եմ, որ մենք` հայերս, նայենք ճշմարտության աչքերի մեջ հանուն մեր ապագայի:
Ամբողջ Արևմտյան Հայաստանում աճել են թուրքական քաղաքներն ու գյուղերը, և նկատելի է, որ դա տեղի է ունեցել հենց վերջին ժամանակներս: Պարզվում է` լույսերը, որ երեկոյան երևում են Արարատ լեռան մոտ, ժամանակակից քաղաքներ են` լուսավորվող երկկողմանի եռագիծ ճանապարհներով:
Եվ դրանք կառուցվել են հենց այն ժամանակ, երբ Հայաստանում Քոչարյանի և Սարգսյանի իշխանության օրոք հազարավոր բնակավայրերի լույսեր նվազեցին կամ ընդհանրապես մարեցին:
Դուք նույնիսկ չեք կարող պատկերացնել, թե նրանք ինչպիսի ժամանակակից ճանապարհներ ունեն: Համեմատության համար նշեմ, որ Հայաստանում չկա նույնիսկ մեկ կիլոմետր այդպիսի ճանապարհ: Նրանք կառուցել են ասֆալտապատ բազմագիծ ճանապարհների միլիոնավոր կիլոմետրեր, և մինչ օրս էլ շարունակվում է այդ շինարարական բումը: Եվ դա այն ժամանակ, երբ Հայաստանում միակ ճանապարհի շինարարության համար տրամադրված վարկային միջոցները գողացվում էին նախկին իշխանությունների օրոք:
Նրանք հերկել են Թուրքիայի կողմից երբեմնի գրավված հողի «յուրաքանչյուր մետրը»:
Թվում էր, թե Արևմտյան Հայաստանում հողը նույնքան քարքարոտ է, որքան և մեզ մոտ` Հայաստանում, և հնարավոր չէ որևէ բան անել դրա հետ:
Դժվար է հավատալ, բայց թուրքերն արել են դա. նրանք «ձեռքերով աղացել են» քարերն ու ստեղծել են միլիոնավոր հեկտարներ ձգվող պտղատու այգիներ: Նրանք ջրի խնդիր ունեն, բայց այդ խնդիրը նույնպես լուծել են:
Նրանք վարել են նույնիսկ միլիոնավոր հեկտարներ ձգվող անպիտան հողերը, որպես ջուրը հողի մեջ մնա:
Նրանք սրընթաց տեմպերով զարգացրել են գյուղատնտեսությունը, երբ Հայաստանում ամենալավ բերրի հողերը դադարել են «օգուտ բերել», հազարավոր հեկտարներ լքվել են ու չորացել: Ինչի արդյունքում Հայաստանում մի «խումբ» ձեռնարկատերեր հայկական շուկաներում թուրքական միրգ ու բանջարեղեն են վաճառում` է'լ ավելի զարգացնելով թուրքական տնտեսությունը:
Թուրքիայի լեռներում ու դաշտերում միլիոն անգամ ավել ոչխարի, այծի ու կովի հոտ ու նախիր են արածում, քան Հայաստանում:
Ես ցնցված էի թուրքերի աշխատունակությունից. նրանք, կարծես «աշխատանքին կարոտ», անդադար աշխատում էին:
Քաղաքների և գյուղերի փողոցներում խաղում են լիքը-լիքը երեխաներ: Պարզվում է` հենց թուրքերն ու քրդերն են իսկապես երեխա սիրում: Նրանց սերը նրանց քանակի մեջ է: Թուրքերի համար կյանքում գլխավորն այն է, որ երեխաներին ապահովեն հողով: Այդ պատճառով նրանց համար հողերն արդեն սկսել են չբավականացնել:
Ինձ համար հետաքրքիր էր, թե թուրքերն ինչպես են վերաբերվում հայերին, և ես հարցրի քեմփինգի տիրոջը, ում մոտ մենք երկու օրով կանգ էինք առել: Մենք շփվում էինք գուգլ-թարգմանիչով, դե', ինքն էլ ռուսերեն շատ բառեր գիտեր: Պարզվում է` թուրքերը մեր մասին ոչ մի լավ բան չեն ասում, բացառությամբ` մեր տարածքների` «Ermenistan'da birçok iyi arazi)))»` «օ» տառը երազային երկարացնելով: Թարգմանաբար սա մոտավորապես նշանակում է` «Օ-օ, Էրմենիստանում շատ բերրի ոսկե հողեր կան...)))»:
Սառը քրտինքը պատեց ինձ, քանի որ այդ խոսքերը հնչեցին, ինչպես ավետյաց երկրի մասին:
Ստացվում է` թուրքերի համար քի՞չ է այն, որ խլել են մեզանից:
Ինձ թեյ հյուրասիրեց արմուդիով, ճիշտ է, երբ 10 լիրա առաջարկեցի, վերցրեց, բայց 7 լիրա վերադարձրեց որպես մանր:
Անսպասելի էր իմանալ, որ նրա տատիկը «Էրմենի» է եղել:
Ես հարցրի այն հայերի ցեղասպանության մասին, որոնք ապրել են իրենց այդ հողերում (Քեմփինգը գտնվում էր Վանի և Դիարբեքիրի միջև ընկած տարածքում): Այդինը (անունը) մի ասացվածք ասաց.
«Եթե քրդերը հեռու արոտավայրեր են տանում իրենց ոչխարները` ճարպ կուտակելու, ապա միշտ վերադառնում են իրենց օջախ, իսկ հայերը մնում են այդ տեղերում մշտական»:
Այդ միլիոնավոր հայկական «ոչխարներից» մեկի մեջ ես ինքս ինձ տեսա, բայց ոչնչով չէի կարող առարկել:
Հնարավոր չէր հաշվել, թե քանի մզկիթ ու մինարեթ էին ամենուրեք վեր խոյանում նախկին հայկական հողերում, որոնք իրենց ներկայությամբ ինձ նյարդայնացնում էին:
Հազարավոր կիլոմետրեր անցնելով` հազվադեպ էի հանդիպում մի կարգին մեքենայի, ինչպիսիք տասհազարներով կան Հայաստանում: Ես մի վայրկյան անգամ չուրախացա նրան աղքատ ավտոարտադրանքից, այլ հակառակը` տխրեցի: Քանի որ նրանց փողոցներում և դաշտերում տեսա բազմաթիվ գյուղատնտեսական տեխնիկաներ, իսկ ճանապարհներին` հազարավոր բեռնված բեռնատարներ:
Պարզվում է` թուրքերն աշխատում և ապրում են վաղվա օրվա համար:
Միայն թե իմանայիք, թե որքա~ն ցավալի էր ինձ համար տեսնել նրանց մաքուր փողոցներն ու բակերը, ինչը չես ասի Հայաստանի և Ռուսաստանի մասին: Ընդ որում, ես չեմ տեսել մի մարդու, որ աղբ կհավաքեր: Պարզվում է, որպեսզի մաքուր լինի, այդ նույն «թուրքերը» չեն աղտոտում:
Ի՞նչ է, դուրս է գալիս, որ թուրքերն ավելի մաքրասեր են, քան մե՞նք:
Կարինե', ի՞նչ է պատահել մեզ` հայերիս, ինչո՞ւ ենք մենք վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում աղտոտել մեր շուրջն ու մեր տակը:
Ես ներքուստ ուրախացա, երբ ավտոմեքենայի հերթական լիցքավորման ժամանակ մտա սրճարան` մի բան ուտելու, և տեսա, թե ինչպես է աշխատողը սեղաններից հավաքած հացը նորից դնում հետ` հացամանի մեջ, իսկ այցելուները վերցնում էին այդտեղից` առանց վատ զգալու: Ես ուրախությամբ բացականչեցի. «Կեղտոտ թուրք են էլի, նրանցից ինչ ասես` չես սպասի»: Ես ոչինչ չկերա այդ` առաջին հայացքից արժանապատիվ թվացող հաստատությունում, գնեցի ցամաք հաց և հեռացա այդտեղից:
Ճանապարհին չգիտես ինչու մտածում էի, թե գուցե դա նրանց համար ընդունված կա՞րգ է, ինչը շատ ավելի կարևոր է, քան մեր կեղծ հպարտությունը:
Երբ ես կանգնել է Անիի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու դիմաց` Հայաստանի սահմանից հարյուր կիլոմետր հեռու, զգացի, թե ինչ հզոր ձևով են ծածանվում 50-մետրանոց բարձր թուրքական դրոշները, տասնյակ զբոաշրջիկներ գտնվում էին հայոց թագավորության երբեմնի հզոր մայրաքաղաքի ավերակների վրա, կողքին արածում էին ոչխարներ, կովեր ու ձիեր:
Ախուրյան գետի մյուս ափին տեսանելի էին միայն սահմանապահների աշտարակները` կառուցված 60-ական թվականներին, տուֆի լքված հանքատեղին և անկյանք ու անծայրածիր տարածությունն իմ Հայրենիքի:
Ես միանգամայն չէի հասկանում, թե Հայաստանում ինչ է տեղի ունեցել տասնամյակներ շարունակ: Իմ վիճակն է'լ ավելի էր վատթարացնում նաև այն, որ տեսնում էի, որ Թուրքիայի կողմում Հայաստանի հետ սահմանին սահմանապահներ, նրանց աշտարակները չկային, չկային դիտարկման սարքեր, չտեսա նույնիսկ մետաղալարե համակարգեր ու ցանկապատեր:
Ստացվում է, որ պարիսպներ ու ցանկապատեր միայն մենք ունենք Հայաստանում:
Ի՞նչ է, դա նրա համար է, որ մենք` հայերս, մեր հայրենիքից Թուրքիա չփախչե՞նք:
Ի դեպ, Կարինե', Դուք տեղյա՞կ եք, որ Անի քաղաքը կարելի է տեսնել հայկական տարածքից` Ախուրյանի գետի մյուս ափից, հարյուր մետր հեռավորությունից: Բայց Դուք չե~ք տեսնի: Ես երկու տարի շարունակ այդպես էլ թույլտվություն չստացա սահմանապահներից, որպեսզի մոտենայի այդ վայրին:
Ինչո՞ւ մեզ թույլ չեն տալիս տեսնել թեկուզ և ավերված, բայց հայերի հպարտությունը` Անի քաղաքը:
Պարզ է, թուրքերն այստեղ կապ չունեն: (Ես այս թեմային դեռ կանդրադառնամ):
Դուք խնդրել էիք մի բուռ հող բերել: Ես մտածում էի, թե որտեղից այն վերցնեմ: Ամբողջ երբեմնի հայկական հողը պղծված է թուրքերի և քրդերի կողմից: Հողն հարյուր անգամ հերկվել է, դրանց վրա կառուցվել են քաղաքներ, գյուղեր, և ծնվել է արդեն թուրքի ոչ մեկ սերունդ:
Ճանապարհորդությունից առաջ ես նույնպես երազում էի ինձ համար մի բուռ հող վերցնել, քարեր բերել Արարատ լեռան վրայից, հայկական եկեղեցիներում, թեկուզ և ավերված, մոմ վառել, որոնք և նախապես վերցրել էի ինձ հետ:
Բայց ես չվառած մոմերը հետ եմ բերել: Հող չեմ հավաքել: Եվ Արարատ լեռան վրայից վերցրած քարերը ես փոշմանեցի վերցնել ինձ հետ, չնայած մենք մեքենաներով ավելի վեր էինք բարձրացել, քան քրդերն ամռանն արածեցնում են իրենց ոչխարներին:
Կարինե' ջան, Դուք գրում եք հայկական հողերը վերադարձնելու երազանքի մասին: Չեմ թաքցնի, ես էլ եմ երազել:
Հիմա ես այլ կերպ եմ մտածում: ԱՍՏՎԱԾ ՊԱՀՊԱՆԻ ՀԱՅԵՐԻՆ ԵՐԲԵՄՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՂԵՐԸ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒՑ:
Հողեր, որտեղ ապրում են տասնյակ միլիոնավոր քրդեր ու թուրքեր, որոնց ծնելիությունը բազմակի անգամ ավել է, քան հայերինը:
Եթե հանկարծ ինչ-որ մի մղձավանջային երազում տեղի ունենա մեր հողերի վերադարձ, իսկ նրանց հետ, բնականաբար, տասնյակ միլիոնավոր քրդեր ու թուրքեր, ապա դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչ տեղի կունենա 2 միլիոնից մի քիչ ավելի բնակչության հետ ձուլման գործընթացքում:
Վերջում պետք է ասեմ, որ Թուրքիայում ես հասկացա, որ մեզ` հայերիս մոտ կան վաղուց ձևավորված բազմաթիվ սխալ կարծիքներ, իսկ վերջին երկու-երեք տասնամյակներում` նաև վտանգավոր համոզմունքներ:
Մեզ դրանցով սնելով` մենք դարձել ենք Քոչարյանի կառավարման ընթացքում մեր հայրենիքը կործանելու և ամայացնելու մասնակիցներն ու վկաները, ինչով և հեռացել ենք հայկական երազանքներից ընդմիշտ:
Այսօր հայերի համար երկիրը վերածնելու, ինքնին վերածնվելու եզակի հնարավորություն է ստեղծվել:
Հիմա մենք պետք է առանց կեղծ հպարտության թուրքերից սովորենք հողի հետ աշխատել, կառուցել, երեխանել ծնել:
Չէր խանգարի նաև հանուն Հայաստանի պահպանության և բարօրության նրանցից սովորել իրենց այն մոլեռանդությունը, որը դրսևորվում է հստակ անհանդուրժողականությամբ այն մարդկանց հանդեպ, որոնք երկրին սպառնում են ինքնաոչնչացմամբ:
Բայց նախ հարկավոր է կարգի բերել մեր թյուր կարծիքները, որպեսզի հասկանանք, որ նրանից հետո, ինչ կատարվել է Հայաստանի հետ պատմականորեն և հատկապես վերջին 20-30 տարիների ընթացքում, մենք ժամանակ չունենք վերադառնալու մեր երբեմնի կորցրած հայրենիքը:
Մեզ համար կարևոր է, որ չկորցնենք նաև երբեմնի Մեծ Հայքի այս մի կտորը ևս:
Այո', այո', հենց այդպես:
Քանի որ մարդկության պատմությունը հավերժական արյունահեղություն է հանուն նոր տարածքների, ազդեցության և ձուլման: Հայաստանն ու հայերն այդ գործընթացում, ինչպես պատմությունն է փաստում, ոչնչով չեն առանձնանում և չեն կարող բացառություն կազմել նաև ապագայում:
Մեզ մնում է միայն մեկ տարբերակ` վերածնվել այն հողերում, որ մենք ունենք այսօր: Իսկ մենք ունենք դրախտային անկյուն, որտեղ պետք է ապրել, որը պետք է խնամել և պահպանել:
Մենք պետք է հստակեցնենք մեր իրական արժեքները: Իսկ դա Հայաստանի բարօրությունն ու ծաղկումն է, ինչին կհասնենք միայն աշխատանքի և աշխատասիրության օգնությամբ:
Մենք և մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է հանձն առնենք Հայաստանի տնտեսության զարգացումը, և այն ամենն, ինչ ունենք մեր դրախտում, պետք է բազմապատկենք ու շատացնենք` որպես անկյունաքար ընդունելով օրենքի գերակայությունը:
Միայն մենք` հայերս, կարող ենք որոշել մեր երկրի և ժողովրդի ճակատագիրը, որը ինքն իրեն կամ ուրիշների օգնությամբ ավելի լավը չի դառնալու, այլ հակառակը` կարող է ավարտվել ցեղասպանությամբ, ինչպես արյունալի կերպով մեզ ցույց է տվել պատմությունը:
Իսկ մենք` հայերս, կարող ենք, մենք շատ բան կարող ենք, ինչպես ցույց է տվել և ապացուցել մեր պատմությունը....
Հարգանքով`
Հուսիկ Մարկոսյան, գ.Թառաթումբ
Несколько фото с Западной Армении.