По следам наших публикаций
Пять с половиной лет назад в этом ЖЖ в посте Судьба героя я рассказывал о судьбе кавалериста-харьковчанина Алексея Денисовича Огаря, похороненного на центральной площади польского городка Мышкув, носившей его имя. Несколько десятилетий в ПНР его считали «Игорем Денисевичем». В 1950-70х годах проводилась даже велогонка его памяти «следами майора Денисевича».
Тогда мне удалось установить, что произошла ошибка: Огарь стал Игорем, Денисович стал Денисевичем, имя вообще потерялось, а младший лейтенант стал майором (у них по одной звёздочке на погоне, но разное число полосок).
Польские друзья мне прислали кусок из недавно вышедшей книги мышковских краеведов, где рассказывается об этой находке и, среди прочего, приводится ссылка на мой журнал, на тот самый пост. Я, честно говоря, подзабыл эту историю, но приятно знать, что кому-то моя находка пригодилась. Также надо сказать, что я писал в Харьковскую область, на родину Огаря, но не получил ответа, хотя это было ещё до нынешней войны (на Украине тогда шла «АТО»). Сразу после окончания Великой Отечественной родня Алексея искала его, на Память народа лежат запросы от семьи в разные инстанции. Хотелось бы, чтобы они узнали, что именем их родственника некоторое время называлась главная площадь Мышкува.
Цитата из книги:
Сперва несколько слов об официальной версии, опубликованной 15 марта 2022 года на странице Facebook „Мышков и повят, правдивая история”, а также опубликованной мышковским сатириком Веславом Липецким и Эдитой Поляк из Мышковской педагогической библиотеки. Согласно историческим записям, 15 января 1945 года советский офицер, капитан (посмертно майор), Игорь Денисевич (по другой версии Денисьевич) был ранен во время нападения на немецких саперов, готовившихся взорвать мост в Мышкове, и умер через несколько часов. Его похоронили в братской могиле, а затем усилиями городских властей Мышкова тело эксгумировали и захоронили в могиле в центре нынешней Вокзальной площади. Там был установлен памятник, и фотографии этого памятника, а также смена караула у него, все еще доступны (например, на вышеупомянутой странице Facebook). Надпись на мемориальной доске гласила: «майору Советской Армии Игорю Денисовичу, павшему 19.01.1945 г. в борьбе за освобождение Мышковской земли. Жители Мышкова». С 1957 года проводилась велогонка " трасса боев майора. Игоря Денисевича". Маршрут вел из Мышкова через Жарки, Явожник, Котовице, Крочице, Прадел до Щекоцина и обратно. По случаю 15-й гонки (1972 год) оргкомитет выпустил памятную папку, из которой мы цитируем данные (источник: 101).
Неясно, стоял ли памятник Денисевичу в 1972 году на сегодняшней Вокзальной площади, но известно, что в конечном итоге он был перенесен на территорию ансамбля школ в Беджуше (судьба тела офицера неизвестна) - источник: 103. Как выглядела Вокзальная Площадь сразу после войны можно увидеть, среди прочего, на фотографиях, опубликованных на ФБ "Мышкув и повят, правдивая история" 12 и 19 января 2022 г. О смерти российского офицера есть и другие версии, например, что он умер от рук поляков или что насмерть отравился алкоголем.
/…/
В деле с самого начала было немного неточностей, начиная с даты смерти (15 ли, 19 ли, или 20 января) до написания предполагаемой фамилии (Денисевич, Денисович, Денисьевич), но самое главное -личность офицера, которая сильно отличается от той, что поминали в период ПНР. Документы, удостоверяющие истинную личность увековеченного после войны в Мышкове солдата, были опубликованы, в частности, на странице ФБ «Мышков и повят, правдивая история». Огарь Алексей Денисович - формально используемая в русском и украинском языках запись персональных данных (фамилия, имя, отчество), то есть в переводе на польский: Алексей Огарь сын Дениса, а не «Игорь Алексей Денисевич», как считалось после войны. Кстати, это скорее всего свидетельствует о том, что в мероприятиях по увековечиванию памяти погибших вряд ли принимали участие русские, ибо они должны были немедленно увидеть ошибку.
Современные выводы о реальных данных советского офицера мы обязаны военному поисковику Петру Филасу (известному, в частности, из V Тома наших книг, посвященного деревне Хуциско в г. Влодовице), которому в проведенных несколькими годами ранее поисках помогал россиянин Павел Кирюхин. Собранные с российских сайтов архивные документы позволяют сделать вывод, что известный нам Игорь Денисевич на самом деле является капитаном Алексеем Денисовичем Оргарем, родившимся в 1918 году, бойцом Красной Армии, украинской национальности. В Советской армии он служил с 1936 года, прежде чем погиб, был дважды ранен, 20 декабря 1941 года и 20 марта 1944 года и награжден орденом Красной Звезды. В Мышкове он получил ранения 20 января 1945 года и - по крайней мере официально - был доставлен в больницу для лечения. В тот же день, однако, он умер, а затем (но, вероятно, не сразу) был похоронен «на Рыночной площади в Мышкове». Огарь Алексей Денисович происходил из украинского села Братениця, Ивано-Шийчинский сельский совет, Богодуховский район, Харьковская область, Украина - источник: 102
При подготовке книги мы неоднократно запрашивали местные власти, жива ли до наших дней семья бойца, однако наши вопросы остались без ответа. После начала путинской Россией войны с Украиной (24 февраля 2022 года) этот вопрос, естественно, перестал иметь значение.
- - о р и г и н а л - -
Najpierw kilka słów o wersji oficjalnej, znanej z kart folderu reklamowego opublikowanego 15 marca 2022 r. na facebookowym profilu „Myszków i Powiat prawdziwa historia”, a udostępnionego przez myszkowskiego satyryka Wiesława Lipeckiego i Edytę Polak z myszkowskiej biblioteki pedagogicznej. Wg zapisów historycznych 15 stycznia 1945 r. radziecki żołnierz kapitan (pośmiertnie major) Igor Denisewicz (wg innej wersji Denisiewicz) został ranny podczas ataku na niemieckich saperów przygotowujących się do wysadzenia mostu w Myszkowie i zmarł po kilku godzinach. Pochowano go w zbiorowej mogile, a następnie staraniem lokalnych władz Myszkowa, ciało ekshumowano i złożono w grobie w centralnym miejscu dzisiejszego Placu Dworcowego. Postawiono tam ostawiono pomnik i zdjęcia tego pomnika, a nawet zmiany warty przy nim, są nadal dostępne (np. na ww. profilu facebookowym). Napis na tablicy pamiątkowej głosił: „Majorowi Armii Radzieckiej Igorowi Denisowiczowi poległemu 19.01.1945 r. w walce o wyzwolenie Ziemi Myszkowskiej, Mieszkańcy Myszkowa”. Od roku 1957 odbywał się wyścig kolarski „Szlakiem walk mjr. Igora Denisewicza”. Trasa prowadziła z Myszkowa przez Żarki, Jaworznik, Kotowice, Kroczyce, Pradła do Szczekocin i z powrotem. Z okazji 15 edycji wyścigu (rok 1972 r.) komitet organizacyjny wydał okolicznościowy folder, z którego cytujemy dane (źródło: 101).
Nie jest jasne, czy pomnik Denisewicza w 1972 r. nadal stał na dzisiejszym Placu Dworcowym, ale wiadomo, że ostatecznie został przeniesiony na teren zespołu szkół w Będuszu (los zwłok oficera nie jest znany) - źródło: 103. Jak wyglądał Plac Dworcowy tuż po wojnie można zobaczyć m. in. na zdjęciach opublikowanych na fb „Myszków i powiat prawdziwa historia” w dniach 12 i 19 stycznia 2022 r. W sprawie śmierci rosyjskiego oficera są też inne wersje, np. że zginął z rąk Polaków oraz że uległ śmiertelnemu zatruciu alkoholem.
Z relacji Andrzeja Zemły z Postępu rysuje się taki oto przebieg wydarzeń: „(...)W laboratorium Myszkowskich Zakładów Papierniczych w latach 70-tych XX wieku pracował na pół etatu p. Skorek (imienia nie pamiętam). Przynosił próby tzw. ścieru i masy papierniczej do badań. Wspomniał mi o tym, jak to było z radzieckim oficerem Denisewiczem w Myszkowie. Mówił, że Denisewicz nie zginął w żadnej walce. Wraz z żołnierzami-kolegami zaopatrzył się w którymś z zakładów pracy w Myszkowie w alkohol, spirytus, karbinol. Struło się ich kilku i nie odratowano Denisewicza. Usłyszałem to od pana Skorka w 1977 r., gdy przez dwa lata pracowałem w tym laboratorium. Skorek był ułanem w 1939 r. Gdy wojna się kończyła miał około 30 lat (...)”.
Z relacji Liliany Szwarc wynika, że rosyjski oficer, o którym tu mowa, miał ojca Białorusina i matkę Polkę oraz znał język polski. Taką wersję przekazał ojciec Liliany Szwarc - Tadeusz Szwarc (ur. 1939 r.) jako zasłyszaną w dorosłym życiu od Edwarda Pełki z Myszkowa, który był również współtwórcą cytowanego wyżej folderu o wyścigu kolarskim szlakiem Denisiewicza. Wg tej wersji Edward Pełka widział się z rannym Denisiewiczem w szpitalu (prawdopodobnie w Zawierciu), rozmawiał z nim i w ten sposób uzyskał informacje o jego pochodzeniu.
W sprawie od początku było trochę nieścisłości, począwszy od daty śmierci (15 czy 19, czy może 20 stycznia) po pisownię rzekomego nazwiska (Denisewicz, Denisowicz, Denisiewicz), ale najważniejsza to tożsamość oficera, która jest zupełnie inna, niż to utrzymywano w okresie PRL. Dokumenty poświadczające prawdziwą tożsamość upamiętnionego po wojnie w Myszkowie żołnierza opublikowane zostały m. in. na profilu fb „Myszków i powiat prawdziwa historia”. Igor Aleksy Denisewicz to w rzeczywistości wg stosowanego w językach rosyjskim czy ukraińskim zapisu danych osobowych (nazwisko, imię, ojcostwo - czyli przekształcenie imienia ojca) Ogar Aleksy Denisowicz, czyli w polskim zapisie: Aleksy Ogar syn Denisa, a nie „Igor Aleksy Denisewicz” jak to przyjęto po wojnie. Przy okazji świadczy to o tym, że we wstępnych czynnościach upamiętniania poległego raczej nie brali udziału Rosjanie, bowiem oni powinni natychmiast wychwycić pomyłkę.
Współczesne ustalenia dotyczące prawdziwych danych radzieckiego oficera zawdzięczamy poszukiwaczowi militariów Piotrowi Filasowi (znanemu m. in. z tomu V naszych książek poświęconemu wsi Hucisko w gm. Włodowice), któremu w prowadzonych kilka lat wcześniej poszukiwaniach pomagał Rosjanin Pavel Kiryukhin. Zebrane z rosyjskich stron internetowych archiwalne dokumenty pozwalają stwierdzić, że znany nam Igor Denisewicz to w rzeczywistości kapitan Aleksy Ogar syn Denisa (Огар Алексей Денисович), urodzony w 1918 r., żołnierz Armii Czerwonej będący narodowości ukraińskiej. W radzieckim wojsku służył od 1936 r. Nim zginął był dwukrotnie ranny, 20 grudnia 1941 r. i 20 marca 1944 r. oraz odznaczony orderem czerwonej gwiazdy. W Myszkowie odniósł rany 20 stycznia 1945 r. i - przynajmniej oficjalnie - został przekazany do szpitala na leczenie. Tego samego dnia jednak zmarł, a następnie (lecz zapewne nie od razu) pochowano go „na rynku w Myszkowie”. Ogar Aleksy Denisowicz pochodził z ukraińskiej wsi Bratenica, która administracyjnie podlega pod wieś Ivano-Szijczino (укр. Братениця - село, Ивано-Шийчинский сельский совет, Богодуховский район, Харьковская область, Украина) - źródło: 102.
Przygotowując książkę kontaktowaliśmy się wielokrotnie z tamtejszymi władzami samorządowymi, prosząc o informacje, czy do naszych czasów żyje rodzina żołnierza, jednak starania te pozostały bez odpowiedzi. Po rozpoczęciu przez putinowską Rosję wojny z Ukrainą (24 lutego 2022 r. jako początek ataku na całe państwo) sprawa ta naturalnie przestaje mieć znaczenie.
------------------------
101. „XV jubileuszowy wyścig kolarski szlakiem walk mjr. I. Denisewicza”, folder pamiątkowy, wyd. Komitet Organizacyjny, Myszków 1972.
102. „Myszków i powiat prawdziwa historia”, profil na portalu Facebook, wpis i fotografie dokumentów z 11 stycznia 2022 r.; „Судьба героя”, artykuł użytkownika „liilliil” z dnia 1 lutego 2017 r., na stronie internetowej www.livejournal.com.
103. Górski Unisław Józef, „Zabytki oraz ciekawostki Myszkowa i okolicy”, wyd. Urząd Miasta Myszkowa 1998 r.
Тогда мне удалось установить, что произошла ошибка: Огарь стал Игорем, Денисович стал Денисевичем, имя вообще потерялось, а младший лейтенант стал майором (у них по одной звёздочке на погоне, но разное число полосок).
Польские друзья мне прислали кусок из недавно вышедшей книги мышковских краеведов, где рассказывается об этой находке и, среди прочего, приводится ссылка на мой журнал, на тот самый пост. Я, честно говоря, подзабыл эту историю, но приятно знать, что кому-то моя находка пригодилась. Также надо сказать, что я писал в Харьковскую область, на родину Огаря, но не получил ответа, хотя это было ещё до нынешней войны (на Украине тогда шла «АТО»). Сразу после окончания Великой Отечественной родня Алексея искала его, на Память народа лежат запросы от семьи в разные инстанции. Хотелось бы, чтобы они узнали, что именем их родственника некоторое время называлась главная площадь Мышкува.
Цитата из книги:
Сперва несколько слов об официальной версии, опубликованной 15 марта 2022 года на странице Facebook „Мышков и повят, правдивая история”, а также опубликованной мышковским сатириком Веславом Липецким и Эдитой Поляк из Мышковской педагогической библиотеки. Согласно историческим записям, 15 января 1945 года советский офицер, капитан (посмертно майор), Игорь Денисевич (по другой версии Денисьевич) был ранен во время нападения на немецких саперов, готовившихся взорвать мост в Мышкове, и умер через несколько часов. Его похоронили в братской могиле, а затем усилиями городских властей Мышкова тело эксгумировали и захоронили в могиле в центре нынешней Вокзальной площади. Там был установлен памятник, и фотографии этого памятника, а также смена караула у него, все еще доступны (например, на вышеупомянутой странице Facebook). Надпись на мемориальной доске гласила: «майору Советской Армии Игорю Денисовичу, павшему 19.01.1945 г. в борьбе за освобождение Мышковской земли. Жители Мышкова». С 1957 года проводилась велогонка " трасса боев майора. Игоря Денисевича". Маршрут вел из Мышкова через Жарки, Явожник, Котовице, Крочице, Прадел до Щекоцина и обратно. По случаю 15-й гонки (1972 год) оргкомитет выпустил памятную папку, из которой мы цитируем данные (источник: 101).
Неясно, стоял ли памятник Денисевичу в 1972 году на сегодняшней Вокзальной площади, но известно, что в конечном итоге он был перенесен на территорию ансамбля школ в Беджуше (судьба тела офицера неизвестна) - источник: 103. Как выглядела Вокзальная Площадь сразу после войны можно увидеть, среди прочего, на фотографиях, опубликованных на ФБ "Мышкув и повят, правдивая история" 12 и 19 января 2022 г. О смерти российского офицера есть и другие версии, например, что он умер от рук поляков или что насмерть отравился алкоголем.
/…/
В деле с самого начала было немного неточностей, начиная с даты смерти (15 ли, 19 ли, или 20 января) до написания предполагаемой фамилии (Денисевич, Денисович, Денисьевич), но самое главное -личность офицера, которая сильно отличается от той, что поминали в период ПНР. Документы, удостоверяющие истинную личность увековеченного после войны в Мышкове солдата, были опубликованы, в частности, на странице ФБ «Мышков и повят, правдивая история». Огарь Алексей Денисович - формально используемая в русском и украинском языках запись персональных данных (фамилия, имя, отчество), то есть в переводе на польский: Алексей Огарь сын Дениса, а не «Игорь Алексей Денисевич», как считалось после войны. Кстати, это скорее всего свидетельствует о том, что в мероприятиях по увековечиванию памяти погибших вряд ли принимали участие русские, ибо они должны были немедленно увидеть ошибку.
Современные выводы о реальных данных советского офицера мы обязаны военному поисковику Петру Филасу (известному, в частности, из V Тома наших книг, посвященного деревне Хуциско в г. Влодовице), которому в проведенных несколькими годами ранее поисках помогал россиянин Павел Кирюхин. Собранные с российских сайтов архивные документы позволяют сделать вывод, что известный нам Игорь Денисевич на самом деле является капитаном Алексеем Денисовичем Оргарем, родившимся в 1918 году, бойцом Красной Армии, украинской национальности. В Советской армии он служил с 1936 года, прежде чем погиб, был дважды ранен, 20 декабря 1941 года и 20 марта 1944 года и награжден орденом Красной Звезды. В Мышкове он получил ранения 20 января 1945 года и - по крайней мере официально - был доставлен в больницу для лечения. В тот же день, однако, он умер, а затем (но, вероятно, не сразу) был похоронен «на Рыночной площади в Мышкове». Огарь Алексей Денисович происходил из украинского села Братениця, Ивано-Шийчинский сельский совет, Богодуховский район, Харьковская область, Украина - источник: 102
При подготовке книги мы неоднократно запрашивали местные власти, жива ли до наших дней семья бойца, однако наши вопросы остались без ответа. После начала путинской Россией войны с Украиной (24 февраля 2022 года) этот вопрос, естественно, перестал иметь значение.
- - о р и г и н а л - -
Najpierw kilka słów o wersji oficjalnej, znanej z kart folderu reklamowego opublikowanego 15 marca 2022 r. na facebookowym profilu „Myszków i Powiat prawdziwa historia”, a udostępnionego przez myszkowskiego satyryka Wiesława Lipeckiego i Edytę Polak z myszkowskiej biblioteki pedagogicznej. Wg zapisów historycznych 15 stycznia 1945 r. radziecki żołnierz kapitan (pośmiertnie major) Igor Denisewicz (wg innej wersji Denisiewicz) został ranny podczas ataku na niemieckich saperów przygotowujących się do wysadzenia mostu w Myszkowie i zmarł po kilku godzinach. Pochowano go w zbiorowej mogile, a następnie staraniem lokalnych władz Myszkowa, ciało ekshumowano i złożono w grobie w centralnym miejscu dzisiejszego Placu Dworcowego. Postawiono tam ostawiono pomnik i zdjęcia tego pomnika, a nawet zmiany warty przy nim, są nadal dostępne (np. na ww. profilu facebookowym). Napis na tablicy pamiątkowej głosił: „Majorowi Armii Radzieckiej Igorowi Denisowiczowi poległemu 19.01.1945 r. w walce o wyzwolenie Ziemi Myszkowskiej, Mieszkańcy Myszkowa”. Od roku 1957 odbywał się wyścig kolarski „Szlakiem walk mjr. Igora Denisewicza”. Trasa prowadziła z Myszkowa przez Żarki, Jaworznik, Kotowice, Kroczyce, Pradła do Szczekocin i z powrotem. Z okazji 15 edycji wyścigu (rok 1972 r.) komitet organizacyjny wydał okolicznościowy folder, z którego cytujemy dane (źródło: 101).
Nie jest jasne, czy pomnik Denisewicza w 1972 r. nadal stał na dzisiejszym Placu Dworcowym, ale wiadomo, że ostatecznie został przeniesiony na teren zespołu szkół w Będuszu (los zwłok oficera nie jest znany) - źródło: 103. Jak wyglądał Plac Dworcowy tuż po wojnie można zobaczyć m. in. na zdjęciach opublikowanych na fb „Myszków i powiat prawdziwa historia” w dniach 12 i 19 stycznia 2022 r. W sprawie śmierci rosyjskiego oficera są też inne wersje, np. że zginął z rąk Polaków oraz że uległ śmiertelnemu zatruciu alkoholem.
Z relacji Andrzeja Zemły z Postępu rysuje się taki oto przebieg wydarzeń: „(...)W laboratorium Myszkowskich Zakładów Papierniczych w latach 70-tych XX wieku pracował na pół etatu p. Skorek (imienia nie pamiętam). Przynosił próby tzw. ścieru i masy papierniczej do badań. Wspomniał mi o tym, jak to było z radzieckim oficerem Denisewiczem w Myszkowie. Mówił, że Denisewicz nie zginął w żadnej walce. Wraz z żołnierzami-kolegami zaopatrzył się w którymś z zakładów pracy w Myszkowie w alkohol, spirytus, karbinol. Struło się ich kilku i nie odratowano Denisewicza. Usłyszałem to od pana Skorka w 1977 r., gdy przez dwa lata pracowałem w tym laboratorium. Skorek był ułanem w 1939 r. Gdy wojna się kończyła miał około 30 lat (...)”.
Z relacji Liliany Szwarc wynika, że rosyjski oficer, o którym tu mowa, miał ojca Białorusina i matkę Polkę oraz znał język polski. Taką wersję przekazał ojciec Liliany Szwarc - Tadeusz Szwarc (ur. 1939 r.) jako zasłyszaną w dorosłym życiu od Edwarda Pełki z Myszkowa, który był również współtwórcą cytowanego wyżej folderu o wyścigu kolarskim szlakiem Denisiewicza. Wg tej wersji Edward Pełka widział się z rannym Denisiewiczem w szpitalu (prawdopodobnie w Zawierciu), rozmawiał z nim i w ten sposób uzyskał informacje o jego pochodzeniu.
W sprawie od początku było trochę nieścisłości, począwszy od daty śmierci (15 czy 19, czy może 20 stycznia) po pisownię rzekomego nazwiska (Denisewicz, Denisowicz, Denisiewicz), ale najważniejsza to tożsamość oficera, która jest zupełnie inna, niż to utrzymywano w okresie PRL. Dokumenty poświadczające prawdziwą tożsamość upamiętnionego po wojnie w Myszkowie żołnierza opublikowane zostały m. in. na profilu fb „Myszków i powiat prawdziwa historia”. Igor Aleksy Denisewicz to w rzeczywistości wg stosowanego w językach rosyjskim czy ukraińskim zapisu danych osobowych (nazwisko, imię, ojcostwo - czyli przekształcenie imienia ojca) Ogar Aleksy Denisowicz, czyli w polskim zapisie: Aleksy Ogar syn Denisa, a nie „Igor Aleksy Denisewicz” jak to przyjęto po wojnie. Przy okazji świadczy to o tym, że we wstępnych czynnościach upamiętniania poległego raczej nie brali udziału Rosjanie, bowiem oni powinni natychmiast wychwycić pomyłkę.
Współczesne ustalenia dotyczące prawdziwych danych radzieckiego oficera zawdzięczamy poszukiwaczowi militariów Piotrowi Filasowi (znanemu m. in. z tomu V naszych książek poświęconemu wsi Hucisko w gm. Włodowice), któremu w prowadzonych kilka lat wcześniej poszukiwaniach pomagał Rosjanin Pavel Kiryukhin. Zebrane z rosyjskich stron internetowych archiwalne dokumenty pozwalają stwierdzić, że znany nam Igor Denisewicz to w rzeczywistości kapitan Aleksy Ogar syn Denisa (Огар Алексей Денисович), urodzony w 1918 r., żołnierz Armii Czerwonej będący narodowości ukraińskiej. W radzieckim wojsku służył od 1936 r. Nim zginął był dwukrotnie ranny, 20 grudnia 1941 r. i 20 marca 1944 r. oraz odznaczony orderem czerwonej gwiazdy. W Myszkowie odniósł rany 20 stycznia 1945 r. i - przynajmniej oficjalnie - został przekazany do szpitala na leczenie. Tego samego dnia jednak zmarł, a następnie (lecz zapewne nie od razu) pochowano go „na rynku w Myszkowie”. Ogar Aleksy Denisowicz pochodził z ukraińskiej wsi Bratenica, która administracyjnie podlega pod wieś Ivano-Szijczino (укр. Братениця - село, Ивано-Шийчинский сельский совет, Богодуховский район, Харьковская область, Украина) - źródło: 102.
Przygotowując książkę kontaktowaliśmy się wielokrotnie z tamtejszymi władzami samorządowymi, prosząc o informacje, czy do naszych czasów żyje rodzina żołnierza, jednak starania te pozostały bez odpowiedzi. Po rozpoczęciu przez putinowską Rosję wojny z Ukrainą (24 lutego 2022 r. jako początek ataku na całe państwo) sprawa ta naturalnie przestaje mieć znaczenie.
------------------------
101. „XV jubileuszowy wyścig kolarski szlakiem walk mjr. I. Denisewicza”, folder pamiątkowy, wyd. Komitet Organizacyjny, Myszków 1972.
102. „Myszków i powiat prawdziwa historia”, profil na portalu Facebook, wpis i fotografie dokumentów z 11 stycznia 2022 r.; „Судьба героя”, artykuł użytkownika „liilliil” z dnia 1 lutego 2017 r., na stronie internetowej www.livejournal.com.
103. Górski Unisław Józef, „Zabytki oraz ciekawostki Myszkowa i okolicy”, wyd. Urząd Miasta Myszkowa 1998 r.