Исторические "мелочи"-6. Некоторые обстоятельства похорон Католикоса Хорена. 1938 год
(Те же два источника, что и в предыдущем посте - один на русском, другой - на армянском. Много схожего, но есть существенные различия.)
(цитата)
Մարտի 28-ին Հայաստանի ներքգործժողկոմատի աշխատակից Աբգարովը ՆԳԺ-ի № 30 օրդերի հիման վրա խուզարկություն կատարեց արքեպիսկոպոս Չորւեքչյանի՝ էջմիածնի վանքոսմ գտնվող բնագարանում: (…) Զգուշանալով Հայաստանի նեոքգոռծժողկոմատի կողմից հետագա հետապնդամնեոից՝ 1938 թվականի մարտի վերջին Գևորգ արքեպիսկոպոս Ձորեքչյանր մեկնեց Թիֆլիս: Իսկ ապրիլի աոաջին օրերին Թիֆլիսից գալով Լենի֊նական, նա այնտեղից հեռագիր ուղարկեց կաթողիկոս Խորեն Ա-ին, նշելով, որ ինքը Լենինականից Վաղարշապատ կմեկնի ապրիլի 11-ին։
(…)
Կաթողիկոսի թաղումը ավելի քան անշուք էր: Իշխանությունները արգելեցին նրան թաղել Մայր տաճարի կաթողիկոսական դամբարանում: Վաղարշաաատում բնակվող վանեցի վեց կանայք, որոնք մեծապես հարգում էին կաթողիկոսին, իրենց՝ 1915-16 թվականների փախստականների նկատմամբ հոգատարություն ցուցաբերելու համար, վերցնելով դագաղը ուսերին, փոխադրեցին Ս. Գայանեի վանքը,ուր և առանց հուղարկավորության թափորի, ընդամենը մի քանի մարդու ներկայությամբ հողին հանձնեցին հայոց կաթողիկոսի դին (տարիներ անց Խորեն Ա կաթողիկոսի աճյունը տեղափոխվեց Ս. Գայանեի կաթողիկոսական դամբարան):
(…)
1938 թվականի ապրիլի 11-փն կաթողիկոս Խորեն Մուրադբեկյանի թաղումից հետո Լենինականից էջմիածին վերադարձավ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանը: Վերադառնալուն պես նա ստանձնեց հայոց եկեղեցու ղեկավարի դերը, դրանով իսկ դառնալով կաթողիկոսի փաստացի տեղապահը: Ապրիլի 17-18-ը Գևորգ սրբազանը ԽՍՀՄ-ում գտնվող հայոց թեմերին հեռագիր ուղարկեց, որոնցում իրազեկվում էը, ոը «Խորեն Ա կաթողիկոսի մահը հետևանք է սրտի կաթվածի»: Հեռագրերն ուղարկվել էին Ռոստով, Արմավիր, Կրասնոդար, Օրջոնիկիձե, Գեորգիևսկ և Թիֆլիս: Այս վարկածը Գևորգ սրբազանը երկու. ամիս անց հայտնեց նաև արտասահմանյան թեմերին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո Տ. Սահակ Բ կաթողիկոսին, Ս. Երուսաղեմի և Կ. Պոլսի պատրիարքներին: Արքեպիսկոպոս Գևորգ Չորեքչյա՚նը, խոսելավ Վեհափաո Հայրաաետի մահվան մասին, նույնպես ընդգծում էը աաշտոնապես ընդունված վարկածը և խնդրում էը արտասահմանի հայոց եկեղեցիների ղեկավարներին «իրազեկ անել արտասահմանի րոլոր թեմերին Տ. Խորեն Ա կաթողիկոսի մահվան մասին՝ կարգադրելով հանգուցյալի հիշատակին հոգեհանգիստ կատարելու»:
(цитата)
«В 6 часов утра 5 апреля 1938 года Католикос Хорен I скончался. Из республиканских газет ни одна не сообщила об этом. Только примерно через два месяца зарубежная армянская пресса на основе телеграмм архиепископов Георга Чорекчяна, Арсена Глатчяна и епископа Вртанеса дала информацию о скоропостижной смерти Католикоса всех армян.(…)
Как бы то ни было, скончался Католикос всех армян, нужно было отслужить литургию и провести процедуру похорон. Но практически ничего не делалось, даже не сочли нужным его похоронить во дворе Первопрестольного храма или гробнице Католикосов церкви святой Гаянэ. Неуважительно, при очень малом стечении народа, в основном старух, повезли и похоронили на обычном кладбище при церкви святой Рипсимэ. Только в 1943 году архиепископ Георг Чорекчян с помощью постоянного рабочего церкви Гаруша и других перенес прах Католикоса Хорена I в гробницу Католикосов церкви святой Гаянэ и велел установить скромный памятник. «Когда могила была готова, - рассказывал Гаруш, - Србазан (Владыка. - Ред.) Георг преклонил колена, поцеловал могилу и со слезами на глазах сказал: «Прости, Веапар, что не смог в последние твои минуты быть рядом с тобой, получить твое благословение, совершить достойные патриаршие похороны».
Но почему Местоблюститель Католикоса архиепископ Георг не присутствовал на похоронах, где он находился, как он мог в эти дни отсутствовать в Эчмиадзине? Согласно неофициальным сведениям, Србазан Георг по срочным епархиальным делам отбыл в Ленинакан и Тбилиси. Однако эти сведения не соответствуют действительности. В день смерти Католикоса Хорена I и даже еще до этого Србазан Георг скрывался от преследований в подвале дома выдающегося поэта Аветика Исаакяна, что на улице Гукасяна. Об этом стало известно много лет спустя: в 1955-1956 годах Варпет, будучи членом Верховного духовного совета, часто бывал в Эчмиадзине. Его всегда сопровождала его супруга тикин (госпожа. - Ред.) Софья. Во время очередного посещения, когда Варпет (мастер. - Ред.) и Католикос Вазген I прошли в малую приемную для отдельного разговора, тикин Софья осталась в большом зале. Во время беседы речь зашла о Католикосе Георге VI. Тикин Софья сказала: «А вы знаете, что во время смерти покойного Католикоса Хорена I Србазан Георг скрывался у нас в доме и пробыл у нас полтора месяца? 1938 год был тяжелым годом, писателей арестовывали одного за другим. Однажды Аветик попросил меня приготовить сверток с бельем, мылом и другими принадлежностями. Я спросила его: «Зачем?» Аветик сказал: «Не видишь, что происходит с писателями, придет день - и меня заберут». Я постаралась его успокоить, не получилось. Я приготовила сверток, и каждую ночь мы с ужасом ждали звонка в дверь, ибо обычно людей забирали по ночам. И вот как-то ночью, примерно в 3 часа, к нам позвонили. Аветик остался в постели, а я в халате подошла к двери и, вся дрожа, открыла ее. На пороге стоял Србазан Георг. Я впустила его, и Србазан сказал нам, что у него есть точные сведения о намерении его арестовать, и хотя у него в городе есть много друзей, но ни на кого не может положиться и потому пришел к нам. Аветик успокоил Србазана и даже поблагодарил за доверие и добавил: «Оставайся у нас сколько захочешь, пока я дома, с тобой ничего не случится». Таким образом, Србазан Георг остался у нас, жил в одной из комнат, но, как только появлялся посторонний, спускался в подвал».
(цитата)
Մարտի 28-ին Հայաստանի ներքգործժողկոմատի աշխատակից Աբգարովը ՆԳԺ-ի № 30 օրդերի հիման վրա խուզարկություն կատարեց արքեպիսկոպոս Չորւեքչյանի՝ էջմիածնի վանքոսմ գտնվող բնագարանում: (…) Զգուշանալով Հայաստանի նեոքգոռծժողկոմատի կողմից հետագա հետապնդամնեոից՝ 1938 թվականի մարտի վերջին Գևորգ արքեպիսկոպոս Ձորեքչյանր մեկնեց Թիֆլիս: Իսկ ապրիլի աոաջին օրերին Թիֆլիսից գալով Լենի֊նական, նա այնտեղից հեռագիր ուղարկեց կաթողիկոս Խորեն Ա-ին, նշելով, որ ինքը Լենինականից Վաղարշապատ կմեկնի ապրիլի 11-ին։
(…)
Կաթողիկոսի թաղումը ավելի քան անշուք էր: Իշխանությունները արգելեցին նրան թաղել Մայր տաճարի կաթողիկոսական դամբարանում: Վաղարշաաատում բնակվող վանեցի վեց կանայք, որոնք մեծապես հարգում էին կաթողիկոսին, իրենց՝ 1915-16 թվականների փախստականների նկատմամբ հոգատարություն ցուցաբերելու համար, վերցնելով դագաղը ուսերին, փոխադրեցին Ս. Գայանեի վանքը,ուր և առանց հուղարկավորության թափորի, ընդամենը մի քանի մարդու ներկայությամբ հողին հանձնեցին հայոց կաթողիկոսի դին (տարիներ անց Խորեն Ա կաթողիկոսի աճյունը տեղափոխվեց Ս. Գայանեի կաթողիկոսական դամբարան):
(…)
1938 թվականի ապրիլի 11-փն կաթողիկոս Խորեն Մուրադբեկյանի թաղումից հետո Լենինականից էջմիածին վերադարձավ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանը: Վերադառնալուն պես նա ստանձնեց հայոց եկեղեցու ղեկավարի դերը, դրանով իսկ դառնալով կաթողիկոսի փաստացի տեղապահը: Ապրիլի 17-18-ը Գևորգ սրբազանը ԽՍՀՄ-ում գտնվող հայոց թեմերին հեռագիր ուղարկեց, որոնցում իրազեկվում էը, ոը «Խորեն Ա կաթողիկոսի մահը հետևանք է սրտի կաթվածի»: Հեռագրերն ուղարկվել էին Ռոստով, Արմավիր, Կրասնոդար, Օրջոնիկիձե, Գեորգիևսկ և Թիֆլիս: Այս վարկածը Գևորգ սրբազանը երկու. ամիս անց հայտնեց նաև արտասահմանյան թեմերին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո Տ. Սահակ Բ կաթողիկոսին, Ս. Երուսաղեմի և Կ. Պոլսի պատրիարքներին: Արքեպիսկոպոս Գևորգ Չորեքչյա՚նը, խոսելավ Վեհափաո Հայրաաետի մահվան մասին, նույնպես ընդգծում էը աաշտոնապես ընդունված վարկածը և խնդրում էը արտասահմանի հայոց եկեղեցիների ղեկավարներին «իրազեկ անել արտասահմանի րոլոր թեմերին Տ. Խորեն Ա կաթողիկոսի մահվան մասին՝ կարգադրելով հանգուցյալի հիշատակին հոգեհանգիստ կատարելու»:
(цитата)
«В 6 часов утра 5 апреля 1938 года Католикос Хорен I скончался. Из республиканских газет ни одна не сообщила об этом. Только примерно через два месяца зарубежная армянская пресса на основе телеграмм архиепископов Георга Чорекчяна, Арсена Глатчяна и епископа Вртанеса дала информацию о скоропостижной смерти Католикоса всех армян.(…)
Как бы то ни было, скончался Католикос всех армян, нужно было отслужить литургию и провести процедуру похорон. Но практически ничего не делалось, даже не сочли нужным его похоронить во дворе Первопрестольного храма или гробнице Католикосов церкви святой Гаянэ. Неуважительно, при очень малом стечении народа, в основном старух, повезли и похоронили на обычном кладбище при церкви святой Рипсимэ. Только в 1943 году архиепископ Георг Чорекчян с помощью постоянного рабочего церкви Гаруша и других перенес прах Католикоса Хорена I в гробницу Католикосов церкви святой Гаянэ и велел установить скромный памятник. «Когда могила была готова, - рассказывал Гаруш, - Србазан (Владыка. - Ред.) Георг преклонил колена, поцеловал могилу и со слезами на глазах сказал: «Прости, Веапар, что не смог в последние твои минуты быть рядом с тобой, получить твое благословение, совершить достойные патриаршие похороны».
Но почему Местоблюститель Католикоса архиепископ Георг не присутствовал на похоронах, где он находился, как он мог в эти дни отсутствовать в Эчмиадзине? Согласно неофициальным сведениям, Србазан Георг по срочным епархиальным делам отбыл в Ленинакан и Тбилиси. Однако эти сведения не соответствуют действительности. В день смерти Католикоса Хорена I и даже еще до этого Србазан Георг скрывался от преследований в подвале дома выдающегося поэта Аветика Исаакяна, что на улице Гукасяна. Об этом стало известно много лет спустя: в 1955-1956 годах Варпет, будучи членом Верховного духовного совета, часто бывал в Эчмиадзине. Его всегда сопровождала его супруга тикин (госпожа. - Ред.) Софья. Во время очередного посещения, когда Варпет (мастер. - Ред.) и Католикос Вазген I прошли в малую приемную для отдельного разговора, тикин Софья осталась в большом зале. Во время беседы речь зашла о Католикосе Георге VI. Тикин Софья сказала: «А вы знаете, что во время смерти покойного Католикоса Хорена I Србазан Георг скрывался у нас в доме и пробыл у нас полтора месяца? 1938 год был тяжелым годом, писателей арестовывали одного за другим. Однажды Аветик попросил меня приготовить сверток с бельем, мылом и другими принадлежностями. Я спросила его: «Зачем?» Аветик сказал: «Не видишь, что происходит с писателями, придет день - и меня заберут». Я постаралась его успокоить, не получилось. Я приготовила сверток, и каждую ночь мы с ужасом ждали звонка в дверь, ибо обычно людей забирали по ночам. И вот как-то ночью, примерно в 3 часа, к нам позвонили. Аветик остался в постели, а я в халате подошла к двери и, вся дрожа, открыла ее. На пороге стоял Србазан Георг. Я впустила его, и Србазан сказал нам, что у него есть точные сведения о намерении его арестовать, и хотя у него в городе есть много друзей, но ни на кого не может положиться и потому пришел к нам. Аветик успокоил Србазана и даже поблагодарил за доверие и добавил: «Оставайся у нас сколько захочешь, пока я дома, с тобой ничего не случится». Таким образом, Србазан Георг остался у нас, жил в одной из комнат, но, как только появлялся посторонний, спускался в подвал».