Վրաստանի մուսուլմանները
Վրաստանը, առաջիններից մեկը քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակելով, մինչև օրս էլ մնացել է քրիստոնյա, և քրիստոնեությունն այսօր վրացական ազգային պատմաշարի և ինքնության կարևոր բաղադրիչն է, չնայած տևական ժամանակ պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում մուսուլմանական հզոր իշխանությունները և կայսրությունները նվաճել են այս տարածքը կամ պահել իրենց ազդեցության տակ:
Ըստ այդմ էլ, Վրաստանի տարածքում միշտ էլ եղել է զգալի մուսուլմանական բնակչություն:[1] Ենթադրվում է, որ առաջին մուսուլմանները Թբիլիսիում հայտնվել են 7-րդ դարի երկրորդ կեսին արաբական նվաճումների ժամանակ: Հաբիբ իբն Մասլամայի` արաբական զորքերի հրամանատարի առաջադրած այսպես կոչված «Պահպանության հրովարտակ»-ով (dacvis sigeli) նրանք, ովքեր մուսուլմանություն էին ընդունում, դառնում էին արաբների եղբայրները և ունեին նույն իրավունքները, իսկ փաստացի` նույն արտոնությունները, ինչ որ մյուս մուսուլմանները:[2] Հետագա դարերում (հատկապես 8-րդ դարից մինչև 12-րդ դարի սկիզբը) մուսուլմանները կարևորագույն տնտեսական և քաղաքական դերակատարություն ունեին քաղաքի կյանքում[3]:
Իրավիճակը սկզբունքորեն փոխվեց 1122 թ. Դիդգորի ճակատամարտով, երբ Դավիթ 4-րդ թագավորը նվաճեց քաղաքը` նրան վերադարձնելով քրիստոնեական պետության մայրաքաղաքի դերը: Միջին դարերում և վաղ մոդեռն ժամանակաշրջանում վրացական թագավորության և իսլամական աշխարհի ինտենսիվ շփումների շնորհիվ իսլամը լայն տարածում գտավ Վրաստանում: Բացի այդ, երկիր ներթափանցեցին մեծ թվով թուրքալեզու մուսուլմաններ, որոնք ցարական շրջանում հայտնի էին որպես «թաթարներ» և խորհրդային ժամանակաշրջանում պիտի վերադասակարգվեին որպես «ադրբեջանցիներ»: Մինչև ցարական շրջանի ավարտը Վրաստանի բնակչության 20 տոկոսը մուսուլմաններ էին: Ընդհանուր առմամբ, ռուսական կայսերական իշխանություններն ավելի հանդուրժող էին Վրաստանի մուսուլմանների նկատմամբ, քան խորհրդային իշխանությունները։ Խորհրդային պետությունը արշավ սկսեց կրոնական հաստատությունների և եկեղեցական իշխանությունների դեմ 1920 -30- ականներին: ԽՍՀՄ-ի կողմից ավանդական կրոնների, ներառյալ` իսլամի նկատմամբ վերաբերմունքի որոշակի մեղմացում նկատվեց: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում խորհրդային իշխանությունները ձևավորեցին չորս մուսուլմանական կրոնական վարչություններ (духовное управление)` վերահսկելու ԽՍՀՄ-ում իսլամի հետ կապված հարցերը[4]: Այս վարչությունների գործառնություններից էին հոգևորականների ուսուցումը և նշանակումները, մզկիթների գործունեության կազմակերպումը, գիտաժողովների և սեմինարների կազմակերպումը, գրքերի, պարբերականների և օրացույցների տպագրությունը[5]: Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի համար կազմավորվեց այդպիսի մի ընդհանուր վարչություն, որի կենտրոնը Բաքվում էր: Այս արշավը և հետագայում էլ Վարչության և այլ պաշտոնական հաստատությունների ստեղծումը Խորհրդային Միության տարածքում առաջացրին մի իրավիճակ, երբ իսլամը և համապատասխանաբար իսլամական ծիսակարգերը կամ արարողակարգերը սկսեցին զարգանալ ոչ պաշտոնական համատեքստում, և այդ ոչ պաշտոնական կամ «զուգահեռ» արարողակարգերը ավելի մեծ կարևորություն ձեռք բերեցին:[6] Վրաստանում, ինչպես և Խորհրդային Միության մյուս վայրերում իսլամը զգալիորեն «վերածնունդ» ապրեց գորբաչովյան շրջանում և հետխորհրդային ժամանակաշրջանի սկզբին`[7] հիմնականում ի հաշիվ արտաքին, մասնավորապես թուրքական և իրանական իսլամական կազմակերպությունների աջակցության:[8]
Քանակ, տարածքային և էթնիկ բաշխվածություն
Ըստ վրաց գիտնականների` 1989 թ. հանրապետությունում ապրում էր 640 000 մուսուլման կամ հանրապետության բնակչության 12 տոկոսը: Սակայն պետք է նշել, որ ճշգրիտ թիվը դժվար է բացահայտել, քանի որ 1989 թ. մարդահամարը կրոնական ինքնության դասակարգում չուներ, և մուսուլմանների քանակը որոշվում էր` հիմնվելով ավանդաբար մուսուլման համարվող ազգությունների տվյալների վրա: Բացի այդ, Վրաստանի հարավ-արևմուտքում Թուրքիային սահմանակից Աջարիայի Ինքնավար Հանրապետության բնակչության մի մասը ևս մուսուլման է:[9]
2002 թ. մարդահամարը թերևս պարունակում էր կրոնի վերաբերյալ հարցադրում, սակայն, ելնելով երկրում տիրող անկարգ իրավիճակից, այս մարդահամարի վստահելիությունը վիճելի է[10]: Այս ամենով հանդերձ, մարդահամարը միակ քիչ թե շատ ճշգրիտ աղբյուրն է. 2002 թ. մարդահամարի տվյալներով՝ Վրաստանի մուսուլման բնակչության թիվը 433 784 է, որը ընդհանուր բնակչության 9.9 տոկոսն է[11]: Վրաստանի մուսուլման բնակչության քանակի վերաբերյալ մուսուլման համայնքի ներկայացուցիչների և գիտնականների եզրահանգումներին կարող ենք հանդիպել նաև ԶԼՄ-ներում, Ըստ այս մասնավոր գնահատականների` մուսուլմանների քանակը Վրաստանի տարածքում 300 000[12] է, European Stability Initiative -ը հրապարակում է 430 000 թիվը[13], Muslim Education Trust կազմակերպությունը, որը տեղակայված է Մեծ Բրիտանիայում, իր հրատարակություններից մեկում նշում է 574 179 թիվը (11 տոկոս ընդհանուր բնակչությունից),[14] ադրբեջանական զանգվածային լրատվամիջոցներում կարելի է հանդիպել 500 000 թիվը[15], նույն թիվը նշում են նաև Թբիլիսիի Ջումմա մզկիթի ներկայացուցիչները[16]:
Վրաստանում մուսուլմանություն դավանող էթնիկ խմբերից ամենամեծը ադրբեջանցիներինն է (ըստ վերջին` 2002 թ. մարդահամարի` 284 761 մարդ կամ բնակչության 6,1 տոկոսը)՝ ամենամեծ ազգային փոքրամասնությունը[17]: Ադրբեջանական աղբյուրները Վրաստանի ադրբեջանցիների մասին խոսելիս հաճախ նշում են 500 000 թիվը` հիմնվելով «ոչ պաշտոնական» աղբյուրների վրա:[18] Նրանք հիմնականում մուսուլմաններ են, գլխավորապես բնակվում են հարավարևելյան Քվեմո Քարթլի շրջանում, որտեղ կազմում են մեծամասնություն: Թբիլիսիում բնակվում է 15 654 ադրբեջանցի [19], իսկ Կախեթիում` 33 600: Ադրբեջանցիների մեծամասնությունը իսլամի շիա ճյուղի հետևորդներ է, թեև կրոնականությունը բավականին թույլ է:[20]
Մյուս խումբը Աջարիայի Ինքնավար Հանրապետության (այսուհետ` Աջարիա) վրացի մուսուլմաններն են: Ըստ Աջարիայի վիճակագրության բաժնի 2006 թ. հաշվարկների՝ մուսուլմանները և ուղղափառ քրիստոնյաները կազմել են ընդհանուր բնակչության համապատասխանաբար 30 և 63 տոկոսը: 1990-ականների սկզբին մուսուլմանները Աջարիայում եղել են 130 000, քրիստոնյաները` 175 000[21]:
Բացի նշված երկու խոշոր խմբերից, Վրաստանում բնակվում են մի քանի այլ փոքրաթիվ մուսուլմանական խմբեր` աբխազ բնակչության մի փոքր հատված[22], քիստեր[23], ավարներ[24], թաթարներ, ղազախներ, ուզբեկներ, քրդեր, տաջիկներ և այլն (ըստ 2002 թ. մարդահամարի տվյալների):
Մեկ այլ իսլամադավան խումբ` մեսխեթցիները, մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը զգալի էին Վրաստանի հարավ-արևմուտքում: 1944 թ. մոտ 100 000 մեսխեթցիների` Վրաստանից տեղահանման որոշում ընդունվեց Ստալինի կողմից: Վերջինս մտավախություն ուներ, որ նրանք կարող էին համագործակցել գերմանացիների կամ թուրքերի հետ:[25] 2007 թ. Վրաստանի կառավարությունն ընդունեց հայրենադարձության մասին օրենքը. պարտավորություն, որ ստանձնել էր Եվրախորհրդի առջև դեռևս 1999 թ.: Ըստ մասնագիտական մի գնահատման՝ 2001 թ. Վրաստանում ապրում էր 1 000 մեսխեթցի:[26] Ըստ Ա. Ծերեթելու` Վրաստանի Ազգային ժողովի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահին 2009 թ. հուլիսին 2000 մեսխեթցի ընտանիք համապատասխան դիմում է հանձնել հայրենադարձության համար[27]:
Վրաստանում ապրում են նաև այլ մուսուլմաններ` տարբեր երկրների քաղաքացիներ, որոնք Վրաստանում են դիվանագիտական ծառայությամբ, բիզնեսի, կրթական կամ զբոսաշրջության նպատակներով:
Հիմնական մուսուլմանական կազմակերպությունները
«Իման» հիմնադրամի նախաձեռնած մի կազմակերպություն տեղակայված է Թբիլիսիի Ջումմա մզկիթին հարող փողոցում, որտեղ իրականացվում են կրոնական դասեր, գործում է գրադարան` մեծ մասամբ պարսկերենից թարգմանած շիական գրականությամբ: Փոքր սրահում հաճախ իրականացվում են քննարկում-բանավեճեր: Ինչպես մյուս բոլոր շիաները, հիմնադրամի տնօրենը նույնպես հետևում է «մարջա աթ-թակլիդի» ցուցումներին, որի դերում այս պարագայում հանդես է գալիս գերագույն այաթոլլահ Սայեդ Ալի Խամենեին (ծնվ. 1939թ)` Իրանի Իսլամական Հանրապետության հոգևոր առաջնորդը:[28]
«Ահլի Բեյթ» հիմնադրամը առավելապես ակտիվ է Մարնեուլիում, սակայն փոքր գրասենյակ ունի նաև Թբիլիսիում: Բացի արաբերենի դասերից և շիական աստվածաբանությունից, այնտեղ անցկացվում են նաև անգլերենի, համակարգչային գրագիտության և վրացերենի դասընթացներ` ադրբեջանցի երիտասարդներին, որպես էթնիկ փոքրամասնության ներկայացուցիչներ, օգնել հասարակությանը ինտեգրվելուն: Այն պատկանում է մեկ այլ «մարջա աթ-թակլիդ»-ի՝ գերագույն այաթոլլահ Սայեդ ալի Հուսեյնի աս-Սիսթանիի (ծնվ. 1930) միջազգային ցանցին, որը համաշխարհային շիական համայնքում ամենաազդեցիկն է։[29]
Մուսուլմանական վերածննդի հիմնադրամը երկար ժամանակ գործունեություն է ծավալել Թբիլիսիում մզկիթների գործունեությունն ակտիվացնելու և հավատացյալների տարբեր կարիքները հոգալու համար միջոցներ հայթայթելու նպատակով:[30]
«Հեյրաթ» կազմակերպությունը, որ հիմնվել է 1989թ. Վրաստանի ադրբեջանցիների շահերի պաշտպանության նպատակով,[31] իր գործողություններում ընդգրկում է նաև կրոնական խնդիրներ: Տարիների ընթացքում կազմակերպությունը անընդհատ փոփոխվել է և մասնատվել, այսօր այն կորցրել է իր երբեմնի նշանակությունը:[32]
Վրաստանի շիաբնակ քաղաքներում մեկ այլ «մարջա աթ-թակլիդ»` տարեց Ֆազիլ Լենքերանը, Մարնեուլիի, Բոլնիսի, Դմանիսիի և Թբիլիսիի շիաների շրջանում բավականին հեղինակություն է ձեռք բերել առանց որևէ հիմնադրամի կամ գրասենյակի:[33]
1980-ականների վերջին Վրաստանում ևս ակտիվացան թուրքական վերազգային կրոնական շարժումները, որոնք, միահյուսելով առևտուրը, բիզնեսը և իրենց առաքելությունը, խրախուսում էին նախկին մուսուլմանների վերաիսլամացումը (տե’ս նաև ստորև` իսլամական կրթության վերաբերյալ հատվածում): Նմանատիպ գործընթացներ նկատվել են նախկին Խորհրդային Միության և Հարավարևելյան Եվրոպայի այլ երկրներում ևս: Ներկայում հետազոտողները խոսում են այս շարժումների մասնաճյուղային գրասենյակների գոյության մասին նաև Աջարիայում:[34] Ավելին, այս թուրքական շարժումների մեծ մասը առանց որևէ գրանցման գործում է Կովկասի մուսուլմանների հարցերով զբաղվող վարչության շրջանակներում, որի կենտրոնը գտնվում է Բաքվում: Նրանք ունեն անորոշ կարգավիճակ և նախընտրում են գործունեություն ծավալել տեղական գործընկերների հետ փոքրիկ մադրասաների միջոցով (մանրամասն տե՛ս իսլամական կրթության վերաբերյալ հատվածում):
1990-ականների սկզբին Անդրկովկասի մուսուլմանական կրոնական խորհրդի գործունեությանը (կենտրոնը` Բաքվում) զուգահեռ, բայց նաև նրանից անկախ կազմավորվեց Աջարիայի մուսուլմանական կրոնական խորհուրդը` Մուֆթիաթը, որը տեղակայված է Բաթումում գտնվող միակ և կենտրոնական` «Օրթաջամմե» մզկիթում: Բանն այն է, որ պաշտոնապես Անդրկովկասի մուսուլմանական կրոնական խորհուրդը դեռ չի լուծարվել, և այժմ Թբիլիսին այդ խորհրդի` Վրաստանում պաշտոնական ներկայացուցչության նստավայրն է: Վրաստանում Վարդերի հեղափոխությունից հետո Աջարիայի Մուֆթիաթը ենթարկվեց վերակազմավորումների, փոխվեց նաև ղեկավարը: 2004 թ. ի վեր այն գործում է նոր ընդունված կանոնադրության հիման վրա, որը սահմանում է մուֆթիների աստիճանակարգված կառուցվածքը` կենտրոնական, շրջանային և տեղական մուֆթիներ` իրենց աշխատակազմով և մեջլիսով:[35] Նաև կան կազմակերպություններ` ՀԿ-ներ կամ հիմնադրամներ, որոնք իրենց միջոցառումներում ընդգրկում են նաև այնպիսիք, որոնք այս կամ այն ձևով առնչվում են իսլամի հետ: Օրինակ, Բաթումում երիտասարդական մի հասարակական կազմակերպություն Թուրքիայի վրացի մուսուլմանների օգնությամբ վերջին մի քանի տարվա ընթացքում բարեգործական միջոցառումներ է կազմակերպում Կուրբան Բայրամի` Վրաստանի մուսուլմանների հիմնական և ամենատարածված տոներից մեկի կապակցությամբ անապահով ընտանիքներին 4-5 կգ միս բաժանելով:[36]
Վրաստանում գործող մուսուլմանական կուսակցություն չկա, թեև 2006 թ. հունիսի 20-ին Վրաստանի մուսուլմանների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ Վրաստանի ադրբեջանցիների ազգային ասամբլեայի նախաձեռնությամբ խորհրդակցական հանդիպում էր տեղի ունեցել Էրզրումում (Թուրքիա), որի ընթացքում նրանք որոշեցին կազմել աշխատանքային խումբ նախապատրաստելու համար Վրաստանի մուսուլմանների դեմոկրատական կուսակցության հիմնումը:[37] Այս մասին հետագայում լրատվամիջոցներում որևէ նոր տեղեկատվություն չզետեղվեց:
Մզկիթներ և աղոթատներ
Մզկիթների կամ աղոթատների մի մասը գործում է անորոշ կարգավիճակով և առանց գրանցման. փաստ, որ դժվարացնում է որևէ եզրահանգման գալ դրանց ճշգրիտ թվի վերաբերյալ: Այսպես, ըստ Վրաստանի հանրային պաշտպանի գրասենյակի և միջազգային դոնոր մի քանի կազմակերպությունների տպագրած մի աշխատանքի (2008)`[38] Վրաստանում կա 286 մզկիթ և աղոթատուն, կառուցվում է ևս հինգը: Ավելին, մուսուլմանական որոշ համայնքներում կան տեղական կրոնական դպրոցներ`մադրասաներ, որոնք նաև ծառայում են որպես աղոթատներ: Օրինակ, Աջարիայի մուսուլմանական համայնքներում որպես աղոթատներ ծառայում են տարբեր շինություններ և վայրեր, որոնց քանակը, ըստ փորձագետների գնահատման, հարյուրից ավելի է[39]: Նույնատիպ են նաև Վրաստանի սուննի մուսուլմանություն դավանող` ավարներով բնակեցված գյուղերի աղոթավայրերը, որոնք կառուցվել են այլ նպատակներով, սակայն այժմ ծառայում են որպես աղոթատներ[40]: Ըստ «Գուրջիստան» թերթի գլխավոր խմբագրի՝ անկախության տարիներին Վրաստանում կառուցվել է 30-ից ավելի մզկիթ, շատերն էլ վերանորոգվել են. ընդհանուր առմամբ գործում է շուրջ 160 մզկիթ:[41]
Թբիլիսիում գործում է Ջումմա-մզկիթը, որտեղ ներկայում ուրբաթօրյա արարողությանը (և ոչ միայն) այցելում են ինչպես շիա, այնպես էլ սուննի մուսուլմանները, ներառյալ` մայրաքաղաքի մուսուլման հյուրերը[42]: Մզկիթը ենթարկվում է Ադրբեջանի մուֆթիաթին: Այս մզկիթը նույնպես գործում է բարեգործությունների և հանգանակությունների շնորհիվ[43], ինչպես նաև Իրանի և Թուրքիայի դեսպանատների որոշակի օգնությամբ: Հատկապես զգալի է նրանց տրամադրած իսլամական գրականությունը: Մզկիթին կից գործում է նաև մադրասա[44]: Մեկ այլ մզկիթ է կառուցվում Թբիլիսիում` նրա հյուսիսային մուտքին հարող տարածքում:[45]
Բաթումում (Աջարիայի կենտրոն) կա մեկ գործող մզկիթ, որի մինարեթը կառուցվել է 2000-ականների սկզբին: Ընդհանուր օրինաչափությունն այստեղ, ըստ Սանիկիձեի, այն է, որ իսլամական արարողակարգերն ու ծիսակատարությունները[46] տեղի են ունենում մզկիթներից դուրս` բակերում կամ մասնավոր տներում[47]: Աջարիայի կառավարության պաշտոնական կայքէջը նշում է ընդամենը 11 մզկիթ Աջարիայի Խուլո, Շուախվերի և Քոբուլեթի շրջաններում[48]: Վերջերս տպագրված մի աշխատության համաձայն՝ Աջարիայի մուֆթիաթի ներքո գործում են 95 մզկիթ-դպրոց, 41 մզկիթ, 18 քոլեջ (ուսումնարան) և երկու այլ տիպի հաստատություն, որոնք գործունեություն են ծավալում չորս մակարդակում` կենտրոնական, տարածաշրջանային, տեղային և սեզոնային մզկիթներ այն լեռնային վայրերում, որտեղ մարդիկ վարում են յայլաղային անասնապահության կացութաձև[49]: Մարնեուլիի մզկիթը, որը բացվել է մի քանի տարի առաջ, այսօր Վրաստանի ամենամեծ մզկիթն է: Մսխալդիդիում 1985 թ. կառուցված մզկիթը, որը փակվել էր և վերածվել պահեստի, վերաբացվեց 1990 թ.: Արևելյան Վրաստանի այլ մասերում` Դմանիսում և Բոլնիսում ևս գործում են մզկիթներ:
Ոչ ֆորմալ մզկիթներ, թեկուզ փոքր, որտեղ տեղացի հավատացյալները աղոթում են, կան Վրաստանի գրեթե բոլոր ադրբեջանական գյուղերում[50]: Այստեղ տարածված են նաև պաշտամունքի վայրեր, ուխտավայրեր և սրբերի պաշտամունքի վայրեր: Նման մի ուխտավայր էլ դաղստանցի սուֆի սուրբ Իսա Էֆենդու ¥մահացել է 1930-ականներին) գերեզմանն է : Ուխտավայրը գտնվում է Լագոդեխիի շրջանի Քեբալ գյուղում, որի ադրբեջանցի բնակչությունը, ի տարբերություն շրջանի մյուս գյուղերի, սուննի մուսուլմանություն է դավանում: Այստեղ գալիս են ոչ միայն գյուղի սուննի մուսուլմանները, այլև Պանկիսիի քիստերը և շիա ադրբեջանցիները, որը սուննի և շիա ինքնագիտակցության և արարողակարգերի հետաքրքիր խառնուրդի յուրահատուկ դրսևորում է[51]: Ավարներով բնակեցված գյուղերում նույնպես մի քանի հարմարեցված շինություններ ծառայում են որպես մզկիթ կամ աղոթատեղի:[52]
Իսլամական կրթություն
Խորհրդային Վրաստանում մուսուլմանները իսլամական կրթություն ստանալու երկու տարբերակ ունեին. կարող էին մեկնել Կենտրոնական Ասիա’ Բուխարայի կամ Տաշքենդի մադրասաներ: Նրանք որոշակի սահմանափակ կրթություն կարող էին ստանալ նաև ուխտավայրերում և չհայտարարված մզկիթներին կից գործող ոչ ֆորմալ խմբակներում: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Վրաստանից (ինչպես նաև Կովկասի տարածաշրջանից) ուսանողները կարող էին կրթվել նաև աստվածաբանության ֆակուլտետում` թուրքական սուննիների աջակցությամբ և իրանական շիա թեքումով իսլամական համալսարանում:[53] Վրաստանից շիա մուսուլման երիտասարդները (ինչպես նաև Ադրբեջանից) աստվածաբանություն սովորելու համար հիմնականում մեկնում են Ղոմ և Մաշհադ, մասամբ նաև Թեհրան և Ղազվին: Վրաստանից ժամանած ադրբեջանցի ուսանողները սովորում են նաև Բաքվի իսլամական համալսարանում, որը ենթարկվում է Կովկասի մուսուլմանների վարչությանը և հետևում է գերագույն այաթոլլահ Սիսթանիի մեկնաբանություններին:[54]
Նրանք, ովքեր կցանկանան, այնուամենայնիվ, Վրաստանում կարող են ստանալ տարրական իսլամական կրթություն փոքրիկ մադրասաների միջոցով: Վերջիններս գործում են մզկիթներին կից կամ առանձին, թեև նրանց պաշտոնական կարգավիճակը առկա իրավական դաշտի շրջանակներում դեռ որոշակի չէ:
Աջարիայում թուրքական տարբեր շարժումներ ներկայացնող միսիոներների նախաձեռնությամբ գործում են փոքրիկ չգրանցված մադրասաներ: Մի քանի իսլամական շարժումներ Թուրքիայից, ինչպես նաև պաշտոնական Դիյանեթը` կրոնական հարցերի նախագահությունը, կրոնական գործունեություն են ծավալում Բաթումում և գուցե ավելի շատ շրջակա գյուղերում: Առավել ակտիվ են Սաիթ Նուրսիի հայտնի Նուրջու անվամբ խմբից առանձնացած խմբավորումները` Մուստաֆա Սունգուրի խմբավորումը, որը Սաիթ Նուրսիի առաջին հետևորդներից էր, և մեկ այլ Նուրչու շարժումը, որը ղեկավարում է Ֆեթհուլլահ Գուլենը և հայտնի են իբրև Ֆեթհուլլահչի ոչ միայն Բաթումում, այլև Քութայիսում և Թբիլիսիում: Նրանք գործարկում են ոչ միայն փոքրիկ չգրանցված մադրասաներ, այլև ուրիշ կրթական հաստատություններ: Բացի այդ, պետք է նշել նաև փոքր Նաքշբանդիական խմբավորումը, որն առաջնորդում է պահպանողական Մահմուդ Ուստաօսմանօղլուն, որի գործունեությունը Վրաստանում տարածվում է մասնավորապես Բաթումում[55]: Մասնավոր նախաձեռնություններով չի սահմանափակվում Աջարիայում թուրքական իսլամի ներկայությունը. «Դիյանեթի»` Կրոնական հարցերի նախագահության պաշտոնյաները հաճախ են այցելում Վրաստան, մասնավորապես Աջարիա տեղական կրոնական առաջնորդների և մուֆթիաթների հետ իրենց գործունեությունը կոորդինացնելու նպատակով:[56] Բաթումում Թուրքիայի հյուպատոսության միջոցով «Դիյանեթը» ակտիվորեն տարածում է մուսուլմանական գրականություն, հաճախ կրոնական սպասավորներ է գործուղում մզկիթներ, նաև պատասխանատու է Թուրքիայում աստվածաբանություն սովորել ցանկացող ուսանողների ընտրելու համար[57]:
Թբիլիսիում աղջիկների համար գործում է կրոնական ուսումնարան (մադրասա), որի ուսուցիչները կրթություն են ստացել Ղոմում (Իրան)[58]: Թբիլիսիի Ջումմա մզկիթը նույնպես գործող մադրասա ունի: Աջարիայի մուֆթիաթը, որը ստեղծվել է 90-ականներին և այժմ գործում է 2004 թ. ընդունած կանոնադրության հիման վրա, ունի նաև կրթական միավորներ և ծրագիր: Ըստ խնդրով զբաղվող մասնագետների՝ Աջարիայի մուֆթիաթը ունի 95 մզկիթ-դպրոց և 18 ուսումնարան:[59] Կովկաս եկած իրանական միսիոներների օգնությամբ 1990-ականներին բազմաթիվ մզկիթներ, ինչպես նաև մադրասաներ և Ղուրանի դպրոցներ են կառուցվել ու վերակառուցվել հիմնականում ադրբեջանցիներով բնակեցված բնակավայրերում: Արևելյան Վրաստանում մզկիթների աջակցությամբ գործում է երեք շիական մադրասա (որոնց աջակցություն է ցուցաբերվում Իրանից) և մեկ սուննի մադրասա (թուրքական իսլամի ազդեցությամբ գործող):[60]
Թբիլիսիում գործել է աստվածաբանության ֆակուլտետ, որը հիմնել էր Իրանից «Իման» հիմնադրամի հետ կապված մի բարեգործական հաստատություն:
[1] G. Sanikidze and Ed. W. Walker, ‘Islam and Islamic practices in Georgia’, BPS Working Paper Series, University of California, Berkeley, 2004, էջ 3:
[2]Տե’ս G. Asatrian, and H. Margarian, “The Muslim Community of Tiflis (8th-9th centuries)”, Iran and The Caucasus N 8.1; 2004; 29-52, էջ 30:
[3] G. Asatrian, and H. Margarian, նշվ. աշխ., էջ 29:
[4] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ. էջ 4-5:
[5] M. Saroyan, Rethinking Islam in the Soviet Union Location: Global, Area, and International Archive, University of California, Berkeley, 1997, էջ 27 ( տե’ս http://www.escholarship.org/uc/item/2s90w4tw - 29. 12.09)
[6]Մանրամասն տե’ս M. Saroyan, նշվ. աշխ., էջ 12:
[7] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ. էջ 46:
[8] B. Balci and R. Motika, ‘Islam in Post-Soviet Georgia’, Central Asian Survey (September 2007) 26(3), 335-353, էջ.335.
[9] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ. էջ 6:
[10] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ. էջ 6, B. Balci and R. Motika, նշվ. աշխ. Էջ 338:
[11] 2002 թ. մարդահամարը չի ներառել Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի տարածքը:
[12] Х. Баиндурашвили, Ислам в посткоммунистическом Тбилиси, Человек постсоветсткого пространства: Сборник материалов конференции. Выпуск 3 / Под ред. В.В. Парцвания. - СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2005, էջ 85-91:
[13] http://www.esiweb.org/index.php?lang=en&id=321&country_ID=1&slide_ID=1 (29.01.10)
[14] http://islamicweb.com/begin/population.htm (12.01.10)
[15] http://open.az/index.php?newsid=15826 (12.01.10)
[16] Ն. Պոպուաշվիլի, Իսլամ,կրոնները Վրաստանում, Թբիլիսի, 2008, 336-364, էջ 364 (վրացերեն):
[17] Նույն մարդահամարի արդյունքներով հայերը կազմում են ընդհանուր բնակչության 5,7 տոկոսը:
[18] http://en.trend.az/news/society/diaspora/1613337.html (28.01.10)
[19] Ըստ Գ. Սանիկիձեի` այդ թիվը հասնում է մոտ 18 000-ի. (տե’ս Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ., էջ 21):
[20] J. Weattley, Obstacles Impeding the Regional Integration of the Kvemo Kartli Region of Georgia, ECMI Working Paper #23
February 2005, էջ 5:
[21] B. Balci and R. Motika, նշվ. աշխ., էջ 335:
[22] Քանի որ Աբխազիան և Հարավային Օսիան դուրս են մնացել կենտրոնական իշխանության վերահսկողությունից, տեղեկատվություն նրանց մասին դժվար է եղել հավաքել:
[23] Նրանք հիմնականում ապրում են Վրաստանի հյուսիս-արևելքում` Պանկիսի կիրճում: 2002 թ. մարդահամարի արդյունքներով Վրաստանում ապրող քիստերի թիվը 7 110 է, 1989 թ. տվյալներով` 12 000 (տե’ս N. Sardjveladze, N. Shushania, L. Melikishvili, and M. Baliashvili, Tolerance in Multiethnic Georgia: Training Methodology Manual for Educators, (Tbilisi: Mtsignobari, 2009), էջ 33):
[24] Ըստ 1989 թ. մարդահամարի արդյունքների՝ ավարների թիվը 4.200 է, 2002 թ.` 1.996: Նրանք կոմպակտ բնակվում են Կվարելիի շրջանի երեք գյուղում`Թիվի, Սարուսո և Ճանտլիսկուրե, որոնք սահմանակից են Ռուսաստանի Դաշնությանը (Դաղստան): Լագոդեխի քաղաքում նույնպես բնակվում է 20-25 ավար ընտանիք, մեկ այլ ավարաբնակ գյուղ գտնվում է էմ Թուշեթիում, որը նույնպես սահմանակից է Ռուսաստանին:
[25] B. Balci, “Is there a place for Islam in Mikhael Saakashvili’s Christian Georgia?”, http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=177 (12. 01.10)
[26] Nino Gertsmava, “Meskhetians Make a New Life in Georgia”, Institute for War & Peace Reporting Caucasus Reporting Service CRS No. 199, http://www.iwpr.net/index.pl?archive/cau/cau_200310_199_5_eng.txt. (25.02.10)
[27] Տե’ս http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21252&search=meskhetian (25.02.10)
[28] B. Balci and R. Motika, նշվ. աշխ., էջ 343-344:
[29]Նույն տեղում:
[30] Х. Баиндурашвили, նշվ. աշխ., էջ 90:
[31] Նույն տեղում:
[32] J. Weattley, նշվ. աշխ., էջ 22:
[33] B. Balci, “ Is there a place for Islam in Mikheil Saakashvili Christian Georgia?[2/3]” at http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=179
[34] B. Balci and R. Motika,, նշվ. աշխ. Էջ 347-349:
[35] Р. Барамидзе. “Ислам в Аджарии” Азербаиджан в Мире 4 (6) 2006, էջ,. 87-88
[36] http://www.islam.ge/rf/index.php?option=com_content&view=article&id=15:2009-12-04-15-29-28&catid=3:2009-09-30-02-27-47&Itemid=4&lang=ka
[37] http://www.day.az/news/georgia/51617.html - 11.01.10, http://jiaa.janes.com/public/jiaa/features.shtml - 11.01.10
[38] Ն. Պոպուաշվիլի, նույն տեղում:
[39] Р. Барамидзе, Ислам и его особенности в Аджарии”, Идентичность, власть и город в работач молодыч ученыч Южного Кавказа. Сборник статей. Ред. Н. Лежава. Тбилиси.: Фонд им. Генрича Белля. 2005, 39-70, էջ 48
[40] Թիվի գյուղի գերեզմանոցի տարածքում տեղակայված է մի շինություն, որը ծառայում է որպես մզկիթ, սակայն կառուցվել է այնտեղ զանազան գործիքներ պահելու, հանգուցյալի մաքրում-լվացումն իրականացնելու համար և այլն: Նման մի իրավիճակ է Սարուսո գյուղում: Ճանտլիսկուրեում մզկիթը նույնպես հարմարեցված մի շինություն է` գետակին մոտ: Երկու գյուղերում էլ շինությունները վթարային վիճակում են (մանրամասն տե’ս Марко Шахбанов, Прошлое и настоящее кахетинских аварцев, информационный еженедельник „Новое Дело“, Выпуск № 5 (941), 05 Февраля 2010, http://www.ndelo.ru/one_stat.php?id=2091(15.03.10)):
[41] Ս. Մկրտչյան, հարցազրույց, հունվար, 2010:
[42] Մինչև 1996 թ. շիաներն ու սուննիները մզկիթում աղոթում էին վարագույրով առանձնացված տարածքներում, բայց նոր շիա իմամ Ալի Ալիևի նախաձեռնությամբ վարագույրը հանվեց:
[43] http://open.az/index.php?newsid=15826 (12.01.09)
[44] Х. Баиндурашвили, նշվ. աշխ., էջ 89:
[45] Ս. Մկրտչյան, դեկտեմբեր, 2009:
[46] Աջարիայում իսլամական պաշտամունքային արարողակարգերը երկու հիմնական կատեգորիաների են բաժանվում։ Առաջին խմբում բուն կրոնական արարողակարգերն են` ամենօրյա աղոթքները, Ղուրանի ընթերցումները, բարեգործությունը (տարբեր ձևերով), զոհաբերությունը (կուրբանը) և Մուհամմեդ մարգարեի ծննդյան տոնակատարությունը (մաուլիդ ալ-նաբի), որը մուսուլմանական աշխարհի տարբեր մասերում նշում են տարբեր ձևերով և նույնիսկ տարբեր օրեր։ Այս տոնի ժամանակ Աջարիայում մարդիկ այցելում են իրենց հարազատների գերեզմաններ և նշում են ընտանիքի կյանքում կարևորագույն իրադարձությունները։ Երկրորդ խմբում աջարական իսլամական ավանդույթներն են` թլպատումը (սունաթ), թաղման արարողությունները (ջանազահ) և ամուսնական պայմանագրերը (նիքահ, մահր), ներառյալ` անչափահաս աղջիկների ամուսնությունները (տե’ս Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ., էջ 14):
[47]Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ., էջ 5:
[48] http://www.adjara.gov.ge/eng/index.php?page=about
[49] Ռ. Բարամիձե, Մուսուլմանական կրոնական միության կազմակերպական և գործառնական առանձնահատկությունները Աջարիայում; (վրացերեն), http://www.islam.ge/rf/index.php?option=com_content&view=article&id=11:2009-12-01-14-13-08&catid=9:2009-09-30-07-11-30&Itemid=11&lang=ka. (28.01.10):
[50] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ. Էջ 23:
[51] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ., էջ 24:
[52] Sanikidze and Walker, նշվ. աշխ., էջ 25:
[53]B. Balci, “Is there a place for Islam in Mikheil Saakashvili Christian Georgia?[1/3]” at http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=177
[54] B. Balci and R. Motika, նշվ. աշխ., էջ 344:
[55] B. Balci and R. Motika, նշվ. աշխ., էջ 348-349:
[56] Նույն տեղում:
[57]B. Balci, “Is there a place for Islam in Mikheil Saakashvili Christian Georgia?[3/3]” at http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=180
[58] http://open.az/index.php?newsid=15826 (12.01.10)
[59] Ռ. Բարամիձե, Մուսուլմանական կրոնական միության կազմակերպական և գործառնական առանձնահատկությունները Աջարիայում (վրացերեն):
[60] Տե'ս B. Balci and R. Motika,, նշվ. աշխ., էջ 344:
-------------------
Հեղինակի մասին.
Սաթենիկ Մկրտչյան, 2001-ին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի և հոգեբանության ֆակուլտետի սոցիոլոգիայի բակալավրիատը, 2003ին պատմության ֆակուլտետի ազգագրության մագիստրատուրան: Ներկայումս սովորում է Իվանե Ջավախիշվիլու անվան Թբիլիսիի պետական համալսարանում մարդաբանության դոկտորանտուրայի 2-րդ կուրսում: Սաթենիկ Մկրտչյանը Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի կրտսեր գիտաշխատող է և Երևանի պետական համալսարանի Քաղաքակրթական և մշակութային հետազոտությունների կենտրոնի աշխատակից: