7. Նիցշեի «ծուղրուղու»-ն
Բնական է, որ կարծիք հնչի, թե վերը բերված մեկնաբանությունը ոչ մի առնչություն չունի Նիցշեի ասելիքի հետ. իսկ եթե անգամ ունի, ապա՝ ճիշտ հակառակ իմաստով: Քրիստոնեական պատմությունը սպառել է իրեն, մենք վերապրում ենք մեռած Աստծո ստվերը, մարդն այլևս քայքայվում է, մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի: Այդու՝ նրան պետք է հակադրել գերմարդուն: Միայն գերմարդն է, որ կարող է դիմակայել ու պատասխան տալ նոր մարտահրավերներին, մինչդեռ մարդը աստիճանաբար կապիկի է վերածվում: Ուստի ավելորդ չի լինի, թերևս, մեջբերել խնդրո առարկա հատվածը «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» գրքից.
« Ես ձեզ գերմարդն եմ ուսուցանում: Մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի: Դուք ի՞նչ եք արել նրան հաղթահարելու համար:
Բոլոր էակները ցարդ մի բան ստեղծել են իրենցից վեր,- իսկ դուք կամենում եք այդ մեծ ալիքի տեղատվությո՞ւնը լինել և դեռ ավելի շուտ հետ դառնալ առ կենդանին, քան հաղթահարե՞լ մարդուն:
Ի՞նչ է կապիկը մարդու համար: Ծաղրուծանակ կամ տանջալից ամոթ: Եվ ճիշտ նույնը պետք է լինի մարդը գերմարդու համար՝ ծաղրուծանակ կամ տանջալից ամոթ:
Դուք անցել եք ճիճվից մինչ մարդ ուղին, բայց ձեր մեջ շատ բան դեռ ճիճու է: Երբևէ դուք կապիկ էիք, և անգամ հիմա մարդը դեռ ավելի է կապիկ, քան որևէ կապիկ:
Անգամ ձեզնից ամենաիմաստունը լոկ գժտություն և երկվություն է բույս և ուրվական: Սակայն մի՞թե ես ձեզ կոչ եմ անում բույս կամ ուրվական դառնալ:
Տեսե՜ք, ես ձեզ գերմարդն եմ ուսուցանում:
Գերմարդն է իմաստը երկրի: Ձեր կամքը թող ասի՝ եղիցի՜ գերմարդը իմաստը երկրի:
Ես ձեզ թախանձում եմ, իմ եղբայրներ, հավատարի՜մ մնացեք երկրին և մի՛ հավատացեք նրանց, ովքեր ձեզ հետ վերերկրային հույսերից են խոսում: Թույն կաթեցնողներն են դրանք,- գիտեն դա, թե ոչ:
Նրանք արհամարհում են կյանքը, իրենք մահացողներ և թունավորվածներ, որոնցից հոգնել է երկիրը,- արդ թող կորչե՜ն դրանք:
Մի ժամանակ հայհոյությունն առ Աստված մեծագույն հայհոյությունն էր, բայց Աստված մեռավ, և հետը նաև դույն հայհոյիչները մեռան: Այժմ ամենաահավորը երկիրը հայհոյելն է և անքննելու փորոտիքը առավել վեր դասելը, քան իմա՜ստը երկրի»:*
* Տե՛ս՝ Ֆրիդրիխ Նիցշե. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը», Երևան, ԻԻԿ, 2008, էջ 47, 48, թարգմ.՝ Հակոբ Մովսես:
Թվում է, թե ամեն ինչ ասված է այս տողերում, և ավելացնելու բան չկա: Խնդիրն այն է, որ այստեղ միանգամից չորս աստիճան է հիշատակվում՝ որդը, կապիկը, մարդը և գերմարդը: Որդը՝ որպես կենդանական աշխարհի ամենացածր մակարդակի վրա գտնվող մեկը և՝ այդպես շարունակ: Կա որոշ թեթև գայթակղություն Նիցշեին վերագրելու էվոլյուցիոն տեսությունը բացարձակացնելու փորձ: Այսինքն՝ բնության մեջ ուղղակի դիտում ենք տեսակների աստիճանական բարդացում ու զարգացում. եթե կար այդ զարգացումը մինչև մարդը, ապա ի՞նչն է խանգարում, որ մարդուց հետո էլ այն շարունակվի, ո՞վ ասաց, թե մարդը արարչագործության պսակն է, առավել ևս՝ որ ոչ մի արարչագործություն էլ չկա, որովհետև Արարիչ չկա: Այդ դեպքում, ինչ խոսք, ոչ միայն մարդու, այլև գերմարդու վրա զարգացումը կանգ չի առնում: Պետք է հաջորդեն գեր-գերմարդը, գեր-գեր-գերմարդը և այլն՝ ի անվերջություն: Հիրավի, դա հենց այն է, ինչ փիլիսոփաներն անվանում են հոռի անվերջություն: Բաց աստի՝ նման մոտեցման դեպքում լղոզվում է նաև մարդ ասածը: Որտե՞ղ է վերջանում կապիկը և սկսվում մարդը, որտե՞ղ է վերջանում մարդը և սկսվում գերմարդը,- չկա՛ ոչ մի հստակ սահմանազատում: Այլ կերպ ասած՝ մարդն ինքնին հարաբերական հասկացություն է, մարդ չկա՝ որպես այդպիսին, կա միայն անվերջ (ու անիմաստ) ծավալվող էվոլյուցիոն գործընթաց: Այն հոռի է հենց ա՛յն պատճառով, որ չունի վերջնանպատակ (Աստված): Եվ ուրեմն միանգամայն անհիմն ու անհեթեթ է պաթոսը, որով ուզում ենք հաղթահարել մարդու թագավորությունն ու սկիզբ դնել գերմարդու թագավորությանը: Թեկուզ այն պատճառով, որ գերմարդն էլ վերջնական հանգրվանը չի:
Հազիվ թե Նիցշեի պես հեղինակը նման տափակություն արտահայտեր: Հասկանալի է, որ թվարկված աստիճանակարգը պատահական չէ: Զարգացումը բնության մեջ տեղի է ունենում մինչև մարդը. մարդն առաջին էակն է, որ դուրս է գալիս բնության կարգից: Կապիկն, իհարկե, շատ ավելի մոտ է մարդուն, քան որդին, բայց և այնպես՝ կապիկն էլ, որդն էլ պատկանում են բնությանը, իսկ մարդն արդեն պատկանում է մարդկային պատմությանն ու մշակույթին: Մարդով բնական էվոլյուցիան ավարտվում է, մարդուց ներքև պետք է գիծ քաշել, ու նույնիսկ նրան անմիջապես հարող կապիկի ցեղը համարել ինչ-որ սկզբունքորեն տարբեր մի բան: Բնության մեջ զարգացումը և զարգացումը մարդկության պատմության շրջանակներում՝ երկու տարբեր բաներ են: Բնությունը ստեղծում է նորանոր տեսակներ՝ մարմնի, օրգանիզմի ավելի բարդ կառուցվածքով: Մի տեսակը մյուսի համեմատ հստակ մորֆոլոգիական տարբերույթուններ ու առանձնահատկություններ ունի, որոնք տեսանելի են անզեն աչքով: Սակայն այդ ֆիզիկական կերպարանափոխությունները ավարտվում են մարդով: Մարդը բնության ստեղծագործության պսակն է, մարդու վրա բնությունը հանգստանում է և այլևս ասելիք ու անելիք չունի: Մեկ որ մարդը առաջանում է, անատոմիական փոփոխություններ այլևս պետք չեն: Չկա ոչ մի սկզբունքային տարբերություն մեզանից հազարամյակներ առաջ ապրած մարդու և այսօրվա մարդու օրգանական կառուցվածքի միջև, որովհետև զարգացումն այդուհետ տեղափոխվում է մեկ այլ՝ զուտ մարդկային, սոցիալական դաշտ: Մարդը սոցիալական կենդանի է, նրա զարգացումն ու վերընթաց ուղին ընկած են իր նմանների հասարակության մեջ՝ դրանք զուտ պատմական, մշակութային և հոգևոր բնույթ ունեն: Մի խոսքով՝ մարդն այն սահմանն է, որից անդին բնությունը դադարում է գործել: Բնությունը, սակայն՝ ոչ զարգացումը: Զարգացումը շարունակվում է:
Հայտնվելով բնությունից դուրս՝ մարդը զարգանում է իր իմանենտ միջավայրում, պատմության ներսում: Ինչպես Թումանյանի հայտնի քառյակում է ասված.
«Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան
Հազար դարում հազիվ դառավ Մարդասպան.
Ձեռքերն արնոտ գընում է նա դեռ կամկար,
Ու հեռու մինչև Մարդը իր ճամփան։»
Մարդակեր-մարդասպան-մարդ ուղին պատկանում է մարդկության պատմությանը՝ դուրս է ընկած բնական կարգից: Որպեսզի, այդ պատմության շրջանակներում, մարդը վեր հառնի նախնադարյան մարդու մարդակեր, արյունարբու վիճակից, նրան անհրաժեշտ է կրոնը, անհրաժեշտ են աստվածներ, որոնք իրենից բարձր կանգնած կլինեն և իդեալ կամ, ինչպես այսօր կասեին՝ մոտիվացիա կծառայեն մարդու բարձրացման համար: Մարդը ստեղծում է առասպելներ, կրոններ ու աստվածներ, որովհետև նրան ներհատուկ է զարգացման այդ ձգտումը: Եվ ահա՝ գալիս է վերջին կրոնը, մարդու զարգացման վերջին աստիճանը՝ քրիստոնեությունը: Քրիստոնեության մեջ իսկ դրված է մարդու չափահասության այդ գաղափարը և, ինչպես տեսանք, քրիստոնեության խստաշունչ ճշմարտասիրությունը ի վերջո հանգեցնում է աթեիզմի: Մնում է հաղթահարել իդեալիզմը, այսինքն՝ մարդու սևեռվածությունը վերացական արժեքների վրա: Պետք է նորից ետ շրջել մարդու հայացքը, որպեսզի նա ընդունի երկիրը, իմանենտությունը, կենսաբանական կյանքը՝ որպես միակ արժեքավոր բանը այս արևի տակ: Եվ այդ վերջին քայլը վերապահված է գերմարդուն: Բնականաբար՝ գերմարդը արտաքուստ նույնպես չի տարբերվի մարդուց, քանի որ, ինչպես ասացինք, մենք արդեն դուրս ենք ընկել բնական կարգից: Դրանով հանդերձ՝ գերմարդը կանգնած կլինի որակապես մեկ այլ աստիճանի վրա, քան մարդը:
Մարդը կարիքն ուներ աստվածների, կրոնի, քանի դեռ չէր իրագործել Մարդու գաղափարը: Հիմա խփել է ժամը հաջորդ, ճակատագրական քայլի, և Նիցշեն, լուսաբացը կանխատեսող ընտրյալ աքաղաղի նման, կանչում է՝ «ծուղրուղո՜ւ»: Առաջ մենք կարիքն ունեինք հավատի. հավատն այն անտեսանելի թթվածինն էր, որ մենք շնչում էինք: Մարդը կարող է պատկերացում ունենալ կամ չունենալ թթվածնի մասին. եթե դուք որևիցե վայրի ցեղախմբի ներկայացուցչի պատմեք այն մասին, որ ինքը շնչում է՝ թոքերի մեջ թթվածին քաշելով, որ այդ թթվածինը հետագայում ընդգրկվում է նրա արյան կարմիր գնդիկների մեջ և սնունդ պարգևում ողջ մարմնին, ապա նա, հնարավոր է, չհավատա կամ նույնիսկ ծիծաղի ձեր ասածի վրա: Սակայն վերցրե՛ք յուրաքանչյուր մարդու, փակեք նրան հերմետիկ խցի մեջ, դուրս հանեք այդ խցի միջից ողջ օդը, և նա կսկսի շնչահեղձ լինել: Ինչի համար եմ սա ասում: Մարդու համար, իր ողջ պատմության ընթացքում, հավատը, կրոնը եղել է գոյության անհրաժեշտ բաղադրիչ, եղել է այն կենսական հոգևոր օդը, որով նա շնչում է: Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ չեն եղել աթեիստներ. այո, եղել են, ընդսմին՝ բոլոր ժամանակներում, եղել են նույնիսկ աթեիստական ուսմունքներ և դպրոցներ՝ հին Չինաստանից մինչև հին Հունաստան: Սակայն բոլորն էլ անխտիր նույն հոգևոր օդն են շնչել: Մարդը կարող է շնչել օդը և գաղափար ու պատկերացում չունենալ թթվածնի մասին, իր օրգանիզմի համար դրա անհրաժեշտության մասին, կարող է նույնիսկ կատաղորեն հերքել թթվածնի գոյությունը՝ դրանով հանդերձ նա չի դադարում շնչել: Նույն կերպ մարդը կարող է գիտակցական մակարդակում ինքն իրեն աթեիստ համարել ու հռչակել, նույնիսկ հոխորտալ ու պարծենալ դրանով (մի բան, որ ես պարբերաբար դիտում եմ իմ շուրջը), բայց նորից, քանի դեռ նա մարդ է, նա շարունակում է շնչել այդ անտեսանելի հոգևոր օդը, որ կոչվում է հավատ, կրոն կամ Աստված:
Հենց սա՛ նկատի ունի Նիցշեն խենթի մասին դրվագում: Նրա խենթը գոռում է՝ մենք սպանե՜լ ենք Աստծուն, մինչդեռ շուրջը հավաքված նորօրյա աթեիստները, այսինքն մարդիկ, ովքեր գիտակցական մակարդակում արդեն վաղուց հերքել են Աստծուն և կրոնը, ծաղրում են նրան: Խենթն ասում է՝ դուք չեք հասկանում իրադարձության մասշտաբները, այն դեռ հեռու է, այն դեռ ճամփի վրա է: Այո, դուք ձեզ աթեիստ եք գիտակցում և հռչակում, սակայն շարունակում եք մարդ մնալ, հետևաբար՝ շարունակում եք շնչել հին օդը, կրոնի օդը: Շնչառությունն անգիտակցական գործընթաց է: Իսկ ի՞նչ կանեք դուք, երբ այդ օդն իսպառ կվերանա, երբ բոլորս կհայտնվենք տիեզերական ցրտաշունչ վակուումի մեջ: Դուք սովոր եք ձեր դատողությունների մեջ տարբերակել լավն ու վատը, ճիշտն ու սուտը, վերևն ու ներքևը, իսկ ի՞նչ եք դուք անելու, երբ ձեր ձեռքից խլեն ձեր վերջին կողմնացույցը: Դուք տեղում կոչնչանա՛ք, դուք ուղղակի հարմարված չեք նոր պայմաններում ապրելու: Մարդու թոքերը չեն կարող շնչել տիեզերական դատարկության մեջ՝ շնչելու համար կրոնականն է պետք, «մթնոլորտ» է պետք: Ուստի և՝ մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի…
Երբ ես այսօր տեսնում եմ աթեիստների, որոնք խանդավառությամբ ու հրճվանքով ընդունում են Նիցշեի ասածները, նրա կռիվը քրիստոնեության դեմ, նրա «մերկացումները», ինչ մեղքս թաքցնեմ՝ տխուր ժպիտով եմ նայում այդ խանդավառությանը: Նիցշեն չէր հրճվում, Նիցշեն սարսափահար «ծուղրուղո՜ւ» էր կանչում. նա ինքն իրեն լիովին հաշիվ էր տալիս, թե ինչ է նշանակում բացարձակ ու անվերադարձ աթեիզմը: Սրանումն է Նիցշեի կարևորությունը դեպի այդ աթեիզմը շարժվող եվրոպական քաղաքակրթության համար: Երբ Հայդեգերը խոսում էր Աստծու թափուր տեղի մասին, երբ Սարտրը ասում էր, որ աթեիզմը դաժան գործ է, երբ Մարտին Բուբերը քննության էր դնում «Աստծու խավարումը» (վերնագիրը նրա գրքերից մեկի, որում նա մանրամասն քննարկում է իր դարի աթեիզմը),- այս մարդիկ, ըստ էության, նույն բանը նկատի ունեին: Եվ այստեղ ժպիտն ու հրճվանքը տեղ չունեն: Եթե որևիցե մեկը ինձ հարցնի իմ անձնական կարծիքը Նիցշեի մասին, ապա ես ունեմ հստակ պատասխան. Ֆիրդրիխ Նիցշեն մեկն էր, ով հասավ այն առավելագույն հոգևոր, ոգեղեն բարձունքներին, որոնց առհասարակ կարող է հասնել մարդը՝ մնալով հանդերձ հետևողական, մինչև վերջ աթեիստ:
Ուրիշ հարց, որ հավատացյալը, մնալով մարդ և շարունակելով կրել իր սրտում իր կրոնը, կարող է ավելի մեծ բարձունքների հասնել՝ նույնիսկ շատ ավելի փոքր ջանքերով: Նիցշեին ազնվական շուքուփայլ է հաղորդում հենց իր գերմարդկային ճիգը: Սակայն այդ ճիգն անխուսափելիորեն ուղղված է ինքնաոչնչացման: Եթե այսուհետ ապրելու ենք տիեզերական վակուումի պայմաններում, ապա ինչի՞ պիտի փոխակերպվեն մեր թոքերը: Միգուցե դրանց փոխարեն ինչ-որ դեկորատիվ ծաղիկնե՞ր աճեն, որոնք թթվածնի տեղ ածխաթթու գազ են վառում: Միգուցե մարդկային հանճարն ինչ-որ նոր կողմնացո՞ւյց հայտնաբերի, քանի որ այսուհետ իր գործը ոչինչի վրա է կառուցելու:
Ես չգիտեմ: Փորձել եմ պատկերացնել աթեիստական աշխարհընկալումը՝ իր ամբողջության մեջ, և ամեն անգամ ողջ մարմնով սարսուռ եմ ապրել: Սարդի կրոնը: Իմ հոգևոր հայացքի առջև միշտ նույն տեսարանն է պատկերանում: Քայլում եմ աշնանային մռայլ ու ամպամած մի օր քաղաքի փողոցներով. գորշ ասֆալտի վրա անձրևից հետո ցեխոտ ջրափոսեր են մնացել: Նայում եմ այդ ջրափոսերին՝ դրանցում դատարկ երկինքն է արտացոլվում: Եվ հանկարծ գիտակցությանս հասնում է՝ ես էլ այդ ջրափոսերի, այդ ցեխի հետ նույն արժեքն ունեմ, ես տարրալուծվում եմ այդ ցեխին, այդ դատարկ, Աստծուց ու հրեշտակներից թափուր, խոնավ երկնքին, ես անցողիկ եմ, պատահականություն եմ, սակայն հավերժ է ունայնությունը, որը մռայլ պատուհանափեղկի տակ իր սարդոստայնն է հյուսում: Կարո՞ղ է մարդը սրա հետ համակերպվել… Թե՞ դրա համար գերմարդ է պետք: Ես կասեմ՝ կարո՛ղ է, քանի որ արդեն տեսնում եմ շուրջս այդպիսի մարդկանց՝ քայլող մեռելների:
Չեմ կարող առավել ծավալվել՝ իմ խոսքն առանց այդ էլ ճապաղեց: Նիցշեի քննարկվող գրքում միտք կար առ այն, որ Հիսուսի տիպարը աղավաղված է Աստվածաշնչում, և պետք է հոգեվերլուծական հատուկ տեխնիկաներով դուրս կորզել իրական Հիսուսին, փրկել նրան, այսպես ասած, պողոսյան ստի ճիրաններից: Ես այդպես չեմ կարծում: Աստվածաշունչը հազիվ թե դիմանար գրեթե քսանդարյա փորձությանը, եթե մարդիկ դրանում չհանդիպեին իրական Հիսուսի անձին, որը վստահություն է ներշնչում, այլև՝ ոգեշնչում է կրոնական, բարոյական ու ստեղծագործական սխրանքների: Երբ ես կարդում եմ Աստվածաշունչը, Զիգմունդ Ֆրոյդը կողքս նստած չէ, ուստի կարդում եմ այն, ինչ գրված է:
Օրինակի համար վերցնենք հանրահայտ մի դրվագ՝ Հովհաննու ավետարանի 8-րդ գլխի սկիզբը, որ պատմում է շնության մեջ բռնված կնոջ մասին: Հիսուս տաճարում էր, բերում են այդ կնոջն ու հարցնում՝ պե՞տք է քարկոծել, թե՞ ոչ: Հիսուս երկար չէր խոսում՝ մտքերով ընկած գետնի վրա մատով ինչ-որ բան էր գրում: Բայց երբ շատ համառեցին, վեր նայեց ու ասաց. «Ձեր միջից անմե՛ղը նախ թող քար գցի դրա վրա»: Ու նորից գլուխը կախեց և շարունակում էր գրել: Եվ այդ խոսքի վրա տարօրինակ բան տեղի ունեցավ՝ մարդիկ կամաց-կամաց դուրս եկան, հավանաբար նաև՝ խուլ փսփսոց կար նրանց շարքերում: Վերջում դա էլ լռեց, և Հիսուս հանկարծ հայտնաբերեց, որ մենակ է մնացել կնոջ հետ: Ասելը, իհարկե, հեշտ է… Թող փորձի մեկը միևնույն պարագայում միևնույն պարզ խոսքն արտասանել: Հազիվ թե մարդիկ այնքան նրբազգաց էին, որ թողնեին դուրս գային տաճարից: Ոչ. մարդիկ կսկսեին հակադարձել, կպատասխանեին՝ «Մենք մեր մեղքերը գիտենք ու դրանց համար պատասխան ենք տալիս, դու այս կոնկրետ դեպքից մեր ուշադրությունը մի՛ շեղի»: Ուրեմն՝ ո՞րն է այս տեսարանի ողջ «վիպական» ուժը: Այն, որ Հիսուս սովորական մարդ չէր, որ նրա ձայնը, խոսքերն ու հայացքը թափանցում էին հատու սրի նման մինչև մարդկանց հոգու ամենախորքը: Նա ունե՛ր այդպիսի զարմանալի ազդեցություն, նա խոսում էր անմիջապես հոգու հետ: Սակայն այստեղ շատ կարևոր է վերջին խոսքը. «Ես էլ քեզ չեմ դատապարտում. գնա՛, այսուհետև մի՛ մեղանչիր»: Այսինքն՝ ոչ միայն չդատապարտելը, այլև՝ «սրանից հետո չգործես այդ մեղքը»: Ի՞նչ է սա, Պողոսի կամ պողոսյանների ավելացրած ոխակալությամբ շնչող սո՞ւտը, որը չի համապատասխանում իրական Հիսուսին: Իսկ ինչո՞ւ պիտի չհամապատասխաներ. եթե Հիսուս համակ սեր էր ու ներողամտություն, արդյո՞ք այդ հավելումը նրա կերպար-տիպարը դարձնում է պակաս համոզիչ, արդյո՞ք նա պիտի լռեր կամ ասեր. «Գնա՛ ու սրտիդ ուզածի չափ սեքսով զբաղվի՛ ում հետ պատահի»: Կարևոր մի հարց՝ մեզնից որևիցե մեկը կուզե՞ր, որ իր բնութագիրն այդ կերպ անդամահատեին, օրինակ՝ ասեին, թե՝ եղբա՛յր, դու հրաշալի երաժշտական ճաշակ ունես, բայց կինեմատոգրաֆից բան չես հասկանում կամ էլ թե՝ ընկե՛ր, դու շատ կարդացած ու խելացի մարդ ես, տիրապետում ես ժամանակակից տեխնոլոգիաներին, բայց քանի որ հավատացյալ ես, չես կարող ժամանակակից մարդ համարվել՝ հետամնաց ու խավարամիտ մեկն ես…
Այստեղ կա ընկալման համար որոշակի բարդություն ներկայացնող մի հանգամանք: Պատմագետներն, իհարկե, պետք է ուսումնասիրեն փաստերը, փորձեն փաստավավերագրական հավաստիություն ստանալ և այլն… սակայն Հիսուսի անձը հենց նրանով է զարմանալի ու նույնիսկ առեղծվածային, որ ոչ մի կերպ չի տրվում այդ փաստավավերագրությանը: Մտայնությունը, թե ավետարանները փոխանցում են փաստացի Նազովրեցուն, բավական միամիտ է՝ թեպետև տարածված առօրյա գիտակցության մեջ: Եթե ճար լիներ տեղափոխվել երկու հազար տարի առաջ ու անձամբ ներկա լինել ավետարանական դեպքերին, մոտիկից տեսնել, լսել, տնտղել, նույնիսկ տեսաձայնագրություն կատարել, ապա վախենամ նման միամիտ մտայնության կրողները խորը հիասթափություն կապրեին: Գուցե Հիսուսի կերպար-տիպարը բնավ նման չլիներ սրբապատկերների վրա իրենց տեսածին: Հնարավոր է, որ դեպքն ամենևին էլ տաճարում չի պատահել, այլ՝ խարխուլ մի գյուղակում, և Հիսուս ոչ թե ավազի վրա մատով գրում էր, այլ ուղղակի ոտքերն էր թրջում կեսօրվա տապից հետո ինչ-որ գետակի մեջ: Հնարավոր է նաև, որ ոչ թե շնության մեջ բռնված կնոջ էին բերել, այլ, ասենք, գողության վրա բռնված մի պատանու, և ներկաներն էլ այդքան շատ չէին՝ չորս-հինգ հոգի, և նրանց գլխիկոր «դուրս գալու» տեսարանը հեչ նման չէր բնագրում պատկերվածին: Հիսուսն էլ, գուցե, մի քիչ ուրիշ բան է ասել… Ես միտումնավոր եմ չափազանցնում և սրում շեշտադրումը: Ուրեմն ի՞նչ՝ ավետարանները հորինվա՞ծք են: Այստեղ գործ ունենք փաստացի իրականության և առասպելական իրականության հետ. Ալեքսեյ Լոսևը երկրորդը՝ առասպելականը, համարում էր ավելի առաջնային, ավելի իրական իրականություն, բուն իրականությունը: Ավետարանները փոխանցում են ոչ թե այն, ինչ տեղի է ունեցել փաստացի, այլ այն, ինչ կատարվել է ըստ էության: Սա դժվար է հասկանալ, սակայն ավելի դյուրին կդառնա, եթե նորից հիշենք Նիցշեին: Ո՞վ էր Նիցշեն փաստավավերագրական աչքի համար՝ ընդամենը մի հիվանդ ու թուլակազմ մարդ, որ իր սենյակում փակված ինչ-որ բաներ էր գրում: Ո՞վ է Նիցշեն հոգևոր աչքի համար… տասնիններորդ դարավերջի տեկտոնական շարժումների կիզակետում գտնվող մտքի մի խիզախ մարտիկ և ողբերգական կերպար: Ասել ուզածս պարզ բան է՝ ավետարանները փոխանցում են հենց իրական Հիսուսին, առանց աղավաղելու, ավելին՝ ազատագրելով նրան այն աղավաղումից կամ օբյեկտիվացումից, որին դատապարտված է ցանկացած հոգևոր իրողություն մեր էմպիրիկ, թերի «իրականության» մեջ: Ասել ուզածս այն է, որ պատմագիտությանը չի կարող պատկանել վերջին խոսքը, երբ բանը Հիսուս Նազովրեցու մասին է. նույնիսկ եթե պատմագիտությունն իր ողջ կարողությամբ ապացուցի, որ նման մարդ երբևէ չի ապրել երկրի երեսին, ցանկացած իսկական հավատացյալ կպատասխանի՝ դա միակ Մարդն է, որ ՀԱՍՏԱՏ ապրել է երկրի երեսին:
Համանման միտք արտահայտել է Կարեն Սվասյանը «Հակաքրիստոսի» կամ «Դերաքրիստոսի» մասին իր անոտացիայի մեջ.
«Սա նշանակում է. անհեթեթ է Քրիստոս տանող բանալին փնտրել պատմության չափման և, ուրեմն, ամեն կարգի փաստաթղթավորման մեջ (քանզի պատմական փաստը դրապաշտորեն հավասարեցված է փաստաթղթին), որը կարող է և չլինել, որը բաց է ցանկացած կեղծիքի և մեքենայության դեմ, որը, ի վերջո, պատահական է»:*
* Ֆրիդրիխ Նիցշե, «Ողբերգության ծնունդը և այլն»: Երևան, © Հակոբ Մովսես, 2013, էջ 619:
Կարելի է հիշել նույն Հովհաննու ավետարանի 11-րդ գլուխը՝ Ղազարոսի հարության դրվագը… Մարիամի ու Մարթայի եղբայրը՝ Ղազարոսը, որին Հիսուս սիրում էր, հիվանդանում է և մահանում: Հիսուս հապաղում է նրան այցելել և հասնում է Բեթանիա, երբ Ղազարոսն արդեն չորս օրվա մեռել էր: Այս դրվագում շատ կան փաստավավերագրական մանրամասներ, սակայն ապշեցուցիչն այն է, որ Մարիամին հանդիպելիս Հիսուս լաց է լինում: Ուրեմն, որևիցե մեկը կարող է հարց տալ՝ ո՞ր Հիսուսն էր «իրականը»: Արդյո՞ք վերցնենք Պողոսի հորինած ամենազոր Տիրոջը, որը ոչ մի դեպքում չէր արտասվի, այլ վստահ ձայնով կասեր. «Անհո՛գ կացեք, ես այստեղ եմ, ինձ համար մեռելներին կենդանացնելը խաղ ու պար է»: Թե՞ վերցնենք Դոստոևսկու «իդիոտին», որը շատ սրտացավ կերպով կհեկեկար, բայց անկարող կլիներ որևիցե բան փոխել: Կախված նրանից, թե ո՛ր կողմից ենք ուզում անդամահատել Հիսուսին, ում, նորից ասեմ, Նոր Կտակարանը չի թաքցնում՝ բացահայտում է:
Ավելի առաջ մենք անդրադարձանք քրիստոնեական մարդաբանությանը: Փոքրիկ ճշտում՝ խոսքը չէր գնում եկեղեցու դոգմաների, կրոնի կամ նույնիսկ Աստվածաշնչի մասին,- խոսքը գնում էր քրիստոնեական հողի վրա դարերի ընթացքում ստեղծված աշխարհընկալման ու արժեհամակարգի մասին: Սակայն Նիցշեին քննարկելիս դժվար է խուսափել նաև զուտ աստվածաբանական հարցերից: Նիցշեի բառապաշարը, պաթոսն ու… ինչպես ասեմ… կերպարային մտածողությունը մինչև ուղն ու ծուծը քրիստոնեական են: Նիցշեն մի մեծ բացակ է թողել իրենից հետո, որը տարբեր վերլուծաբաններ տարբեր կերպ են լցրել: Ինչևէ, խնդիրն այստեղ հարերգությունը կամ քրիստոնեությունը գլխիվայր շրջելը չէ, այլ՝ Նիցշեի բուն նպատակը: Չէ՞ որ ասվեց՝ այդ նպատակը մարդկությունն ազատագրելն է, նախ քրիստոնեությունից, ապա և՝ քրիստոնեության ստվերից: Նրբություն կա այստեղ: Խոսքը ոչ թե ազատագրման կերպի մասին է, այլ՝ բուն իսկ նպատակի: Չի՛ կարող որևիցե մեկն այստեղ էլ «հարերգություն» հայտնագործել.- Նիցշեն ուզում էր մեզ կամ ապագայի գերմարդկանց ազատագրել, փրկել: Սակայն սա ոտքով-գլխով ընկած է քրիստոնեական աստվածաբանության ծիրում: Քրիստոս հենց որպես Փրկիչ է հանդես գալիս: Ինչի՞ց պիտի Քրիստոս փրկեր մարդկությունը. չէ՞ որ դա էլ թաքնված չէ ս. Գրքի էջերում: Հակառակը՝ սկզբից ևեթ հենց դա է շարադրված:
Սովորաբար անգամ հավատացյալները կամ իրենք իրենց հավատացյալ համարողները տալիս են Ադամի ու Եվայի մասին առասպելի հետևյալ շարադրանքը. Աստված ստեղծեց ամեն ինչ՝ տիեզերքը, երկիրը, բոլոր արարածներին, վերջում ստեղծեց նաև մարդուն ու տեղադրեց եդեմական դրախտում: Եվ պատվիրեց՝ դրախտի բոլոր պտուղներից կարող ես ուտել, բայց չարի և բարու գիտության ծառից չճաշակե՛ս, թե չէ կմեռնես (Աստված, իբր, վախենում էր, որ մարդը գիտելիք ձեռք կբերի, կդառնա ինքնուրույն ու իր դեմ կապստամբի): Իսկ մարդը չհնազանդվեց, մեղք գործեց՝ կերավ արգելված պտուղը, Աստված էլ բարկացավ, վտարեց դրախտից ու անիծեց. այսուհետև պիտի մահը, հիվանդությունը, տառապանքն ու նեղությունը քո ուղեկիցը լինեն:
Թվում է, թե արտաքուստ ամեն ինչ համընկնում է աստվածաշնչյան տեքստին: Սակայն իրականում այդ տեքստի ավելի զարհուրելի խեղաթյուրում նույնիսկ միտումնավոր կարելի չէ ստեղծել: Հավանաբար նմանատիպ առասպելներ մյուս հին կրոններում էլ կան, ինչպես, ասենք, Պանդորայի առասպելը հին հույների մոտ: Բայց ի՞նչ է իրականում ծանուցում ս. Գիրքը: Աստված ստեղծեց ամենն ու ասաց՝ բարի է: Ադամն ու Եվան շրջում էին դրախտում, բոլորովին մերկ, կարող էին ճաշակել բոլոր ծառերից, չունեին ամոթի զգացում, որովհետև մեղք՝ որպես այդպիսին, գոյություն չուներ,- ամեն ինչ բարի էր: Աստված իրականում չէր արգելել ճաշակել չարի և բարու ծառից՝ եթե արգելեր, ապա մարդն այդ հնարավորությունը երբևէ չէր էլ ունենա. Աստված ուղղակի խստագույնս հորդորել էր չանել այդ բանը: Իսկ ի՞նչ բան է չարի և բարու գիտության ծառը: Հասկանալի է, որ նման սահմանման դեպքում առնվազն պիտի ընդունենք որոշակի «այլաբանություն» կամ ուղղակի անցնենք առասպելի մաքուր-անմիջական լեզվին: Եթե ծառերից մեկն այդպիսի անվանում ուներ, ապա Եդեմի պարտեզի մյուս ծառերն էլ պիտի որ նմանատիպ պտուղներ ունենային: Օրինակ՝ գիտական ճանաչողության ծառ, ստեղծագործության ծառ, ֆանտազիայի ծառ, էրոտիկ անուրջների ծառ, ֆիզիկական կատարելագործման ծառ, ճանապարհորդությունների, տիեզերական անդունդների բացահայտման ծառ, պոեզիայի ծառ և այլն: Այդ բոլորը բաց էր մարդու առաջ՝ եդեմական պարտեզը լի էր քաղցր պտուղներով, որոնք մարդը հավերժ կարող էր ճաշակել՝ առանց ենթարկվելու մահվան, զրկանքի, դժբախտ պատահարի, առանց իմանալու, թե ինչ բան է ունայնությունը: Մարդը կարող էր հավերժ կատարելագործվել: Եդեմական պարտեզը մրգատու ծառերի սովորական այգի չէր, մարդն էլ անասուն չէր, որը պիտի բավարարվեր տարբեր մրգեր ուտելով,- հակառակ դեպքում ողջ դիսկուրսը վերածվում է տափակության:
Արդյո՞ք դրախտում մարդն ապահովագրված էր ցավալի դիպվածներից, այսինքն՝ յուրօրինակ բանջարաբոստանային կուլտուրա էր, որին տեղադրել էին ինկուբատորային պայմաններում: Ոչ՝ և սա մեծագույն մոլորություններից ու գայթակղություններից է, որ քրիստոնեական մարդկությունն ունեցել է: Դրախտում կար ամեն ինչ, բոլոր ծառերը՝ ողբերգություն, դավաճանություն, դժբախտ սեր, արվեստ, դրամա և այլն: Միայն թե այդ բոլորը ներթափանցված էր արարչության լուսազվարթ իմաստով, իմաստալից էր՝ մատնված չէր ունայնությանը:
Արդյո՞ք մարդը մեղք գործեց՝ ճաշակելով չարի և բարու գիտության ծառից: Դարձյալ՝ ոչ: Մարդը մեծագույն ցանկության դեպքում անգամ չէր կարող մեղանչել Աստծո դեմ, քանի որ մեղք չկար՝ որպես այդպիսին, ամեն ինչ բարի էր: Միակ բանը, որ մարդը կարող էր անել՝ ճաշակել այն ծառից, որը հնարավոր էր դարձնում մեկ այլ վիճակի ճանաչումը: Արարչագործությունը, որ ամբողջությամբ բարի էր, երկատվում է երկուսի՝ բարու և չարի, այսինքն՝ գոյության և չգոյության կամ ունայնության: Մարդը ոչ թե մեղք է գործում՝ ճաշակելով այդ ծառից, այլ,- ընկնում է մի վիճակի մեջ, որը հնարավոր է դարձնում մեղք գործելը, որը հնարավորություն է տալիս Աստծուն կռնակ դարձնել ու ընտրել Ոչինչը («Ich habe meine Sache auf Nichts gestellt»): Ռուսերեն грехоподение (մեղսանկում) բառը հենց ա՛յդ իմաստն ունի՝ անկում դեպի մեղքի հնարավորությունը, դեպի ունայնությունը:
Այստեղ դարձյալ ընկալման համար դժվարություն ներկայացնող հարցեր կան, ու հնարավոր են ամենաայլազան մեկնաբանություններ: Արդյո՞ք մարդն իրոք ազատ կլիներ, եթե չգնար այդ քայլին: Ոմանք ասում են այո. Լև Շեստովն, օրինակ, պնդում էր, որ այդ դրախտային վիճակը գուշակել է Դոստոևսկին՝ «Ծիծաղելի մարդու երազը» պատմվածքում: Ի դեպ՝ սա Բեռդյաևի ու Շեստովի մշտական բանավեճն էր. Բեռդյաևը գտնում էր, որ փորձությունների միջով անցնող մարդը այլևս ուրիշ է, նրա արժեքն ու գիտակցությունն ավելի բարձր են կանգնած, քան անմեղության մեջ մնացած մարդունը, որովհետև փորձությունը հաղթահարվում է, սակայն բուն հաղթահարումը մնում է որպես հոգևոր բովանդակություն մարդու մեջ: Նմանատիպ տեսանկյուն կա Շտայների գաղտնագիտության մասին ակնարկում՝ մարդը պիտի վերադառնա հոգևոր բարձունքներին, սակայն՝ արդեն որպես ինքնուրույնություն, անհատականություն ձեռք բերած մեկը, ինչն անհնար կլիներ առանց լյուցիֆերական ազդեցության: Ինչևէ, կարևոր է հասկանալ, որ խոսքն, ամեն դեպքում, առասպելական իրականության մասին է: Նիցշեն զրպարտում է քրիստոնեությունը, երբ խոսում է դրախտում ձանձրույթից հորանջող Աստծո մասին… Մարդը կատարեց իր քայլը, և այդուհետև ունայնությունը մտավ նրա կյանք: Երբ ես ասում եմ՝ «ունայնություն», մեջս վախ կա, որ սխալ կհասկացվեմ, որ դարձյալ կստացվի աստվածաշնչյան տեքստի ճղճիմացում: Իբր՝ նախքան անկումը դրախտում ամեն օր տոն ու հրավառություն էր, իսկ դրախտից վտարվելուց հետո սկսվեցին փորձանքները: Ժողովողը, կյանքը լայնքով ու երկայնքով չափելուց հետո, նույնպես ասում էր. «Ունայնություն ունայնությանց՝ ամեն բան ունայն է»: Եվ դրա տակ նկատի ուներ նաև հեշտագին ու մեղկ կյանքը: Փորձենք պատկերացնել այսպես՝ մարդու կյանքը դրախտում և դրախտային վիճակից դուրս լրիվ նույնն է՝ բացառությամբ մի հանգամանքի,- դրախտում չկար մահվան ձանձրույթը, չկար դատարկության ու անիմաստության կեղեքիչ զգացմունքը: Օրինակ՝ կար աշխատանք, սակայն այդ աշխատանքը զվարթ, իմաստալից ու ստեղծագործական բնույթ ուներ: Եվ հետո հնչեց անեծքը՝ «Այսուհետև երեսիդ քրտինքով պիտի վաստակես քո հանապազօրյա հացը»: Եվ, զարմանալի բան, որքան զարգանում են գիտությունն ու տեխնիկան, որոնք, թվում է, կոչված էին մարդուն ազատագրելու տհաճ, անիմաստ, ռուտինային աշխատանքից, այնքան մարդն ավելի է հեռանում ստեղծագործական կյանքից ու խրվում իր ժամանակն անիմաստ խժռող ռուտինայի մեջ: Անեծքը գործում է, ընդսմին՝ ահագնացող թափով: Հետևաբար պարզ գրված է՝ մարդը ճաշակեց բարու և չարի գիտության ծառից, վտարվեց դրախտից և դատապարտվեց ապրելու մահվան ստվերների տխուր հովտում (ինչպես ասված է Դավթի սաղմոսներում): Դատապարտվեց հենց այն փաստով, որ այս անգամ իրոք արգելք դրվեց ծառերից մեկի վրա՝ կյանքի ծառի վրա:
Ուրեմն, Աստվածաշունչը մատչելի լեզվով մի բան է ասում. մարդկության հետ տեղի է ունեցել տիեզերական մասշտաբների մի աղետ, որը պարզ անվանում ենք «անկում»: Մարդը կտրվել է բուն կյանքից՝ իմաստալից, լուսազվարթ, աստվածային ու հոգևոր կյանքից. այն կյանքը, որով մարդն ապրում է իր ներկա վիճակում, իրական կյանքի ստվերն է: Եվ այդ անկումն ունի նաև տիեզերական հետևանքներ կամ, ինչպես Պողոսն է գրում իր թղթերից մեկում՝ արարածները ենթարկվեցին ունայնությանը մարդու պատճառով: Սխալ է այս անկումը հասկանալ ռացիոնալ կերպով՝ ինչը, ցավոք, շատ բնորոշ է ժամանակակից մարդուն: Սխալ է մտածել, թե իբր իր դրախտային վիճակում մարդը ուտում, խմում, քեֆ էր անում, իսկ հետո շպրտվեց թշվառության ու հիվանդության գիրկը: Հիսուս հատուկ զգուշացնում է ընդդեմ նման տափակ ընկալման. «Երկնքի արքայությունն ինչ-որ տեղ չէ, այլ՝ միայն մարդու սրտի մեջ»: Այլ կերպ ասած՝ ոչ թե վայր է, այլ՝ վիճակ:
Ոչ միայն քրիստոնեությունը՝ առհասարակ բոլոր կրոնները առաջանում են մարդու մեջ եղած այդ տարօրինակ մարմաջից: Մարդը զգում է, որ իր կյանքում ինչ-որ բան թերի ու վնասված է, որ չի ապրում այն կյանքով, որին կոչված էր ի բնե, որ կան գոյության ավելի բարձր ու բաղձալի վիճակներ: Եվ դրանց կարելի է մոտենալ, դրանց մասին կարելի է պատկերացում կազմել միայն հատուկ կրոնական պրակտիկաների միջոցով: Հետևաբար կրոնների սխեման էլ պարզ է. աղետ, անկում, թշվառ գոյություն մահվան ստվերների հովտում, ունայնության գրկում, խոստում և մարգարեություն՝ որ մի օր կլինի վերադարձ նախնական վիճակին: Եվ, կոնկրետ քրիստոնեության դեպքում արդեն՝ Փրկչի հայտնությունը: Այսինքն՝ Փրկիչը մի ծրագիր ունի՝ մարդուն նորից հասանելի դարձնել կյանքի ծառը: Եվ Սուրբ Ծննդյան գիշերը, երբ մարդիկ զարդարում են եղևնին, նրանց սրտերում զարմանալի կերպով զարթնում է աղոտ հիշողությունը այդ դրախտային վիճակի, որում ամեն ինչ ներթափանցված էր հրաշքի ու իմաստի զգացողությամբ: Յուրաքանչյուր ոք, եթե հետևի իր սեփական հոգու կենսագրությանը, կտեսնի, որ կրկնում է ողջ մարդկության ուղին: Մանուկ ժամանակ մենք հատկապես սուր ենք զգում հրաշքի և իմաստի այդ մոտիկությունը. հետո գույները աստիճանաբար խամրում են, հոգսերը կամաց-կամաց ծանրանում են մեր ուսերին, մենք խրվում ենք առօրյա ռուտինայի մեջ, մեր միտքն ավելի ռացիոնալ ու չոր է դառնում, մեր կյանքի աղբյուրն ասես ներսից ցամաքում է, աշխարհը դառնում է գորշ ու մռայլ մի հովիտ: Եվ ինչ-որ պահի ցանկացած մտածող մարդ ինքն իրեն հարց է տալիս՝ իսկ ի՞նչ արժեք ունի, առհասարակ, այսպիսի կյանքը: Եվ Հիսուսի խոսքերը. «Մինչև չդառնաք ու նորից չլինեք մանուկների նման, չեք կարող մտնել երկնքի արքայությունը»: Իհարկե, ոչինչ չի ստիպում, որ մարդը հավատացյալ լինի: Կարող է լինել աթեիստ, Շոպենհաուերի նման հոռետես, կարող է Հայդեգերի նման հայտարարել, որ գոյությունն անբաժանելի է Հոգսից ու Ոչինչից (ունայնությունից): Սակայն, վերադառնալով քրիստոնեական մարդաբանությանը, կուզեի նշել ևս մի հանգամանք: Մարդն, ըստ քրիստոնեական աշխարհընկալման, հավերժ ու դինամիկ զարգացում է, վերընթաց ուղի, սակայն այդ ուղին ունի երկու խիստ տարբեր փուլեր: Առաջին փուլում մարդը գտնվում է լքվածության, ունայնության վիճակում և կարիքն ունի փրկության: Երկրորդում մարդն արդեն ազատագրված է, ու նրա զարգացումը շարունակվում է որակապես այլ մի աստիճանի վրա՝ առանց անեծքի:
Հիմա հիշենք, թե որն էր Ֆրիդրիխ Նիցշեի ծրագիրը: Ազատագրել մարդուն վախից ու անեծքից, տեղափոխել նրան «բարուց ու չարից անդին», վերադարձնել նրան անմեղության վիճակին, փշրել աշխարհի ռացիոնալ ու չոր ընկալումը, նորից սիրել տալ կյանքն ու երկիրը՝ իրենց գույների ողջ բազմազանությամբ, բերել մարդուն մի վիճակի, որում անկաշկանդ կերպով կբացվեն նրա ստեղծագործական կարողությունները, որում չի լինի անիմաստ ու ձանձրալի ռուտինա, այլ՝ կլինեն դիոնիսոսյան ուրախ ու իմաստալից պարեր: Սակայն ներկա մարդը չի կարող հասնել դրան, ներկա մարդը ոտքի տակի հող է ու նորից պիտի հող դառնա. դրան կարող է հասնել միայն գերմարդը, ազատագրված մարդը, որի զարգացումը կընթանա որակապես այլ մի աստիճանի վրա:
Նորից շեշտեմ՝ խոսքը գնում է նպատակի, այլ ոչ թե միջոցների մասին: Միջոցը կարող է և պարոդիա լինել կամ, իսկն ասած, ծամածռություն, սակայն ո՞րն էր Նիցշեի նպատակը, եթե ոչ այս մեկը: Բնական է, որ եթե ճշտիվ նույն նպատակն ես սահմանում, ինչ քրիստոնեությունը, եթե քո բառերը նույնն են, եթե ոտքով-գլխով նույն կրոնական համատեքստի մեջ ես գտնվում, ապա դրանից ինչ-որ առինքնող բան դուրս բերելու միակ ձևը ծամածռություններ անելն ու քրիստոնեության հասցեին զրպարտություն և ցեխ շպրտելն է:
Պետք է քրիստոնեությունը որպես մեկ այլ բան ներկայացնել՝ ավանակի ականջներ սոսնձել, բարի լուրը չար լուր դարձնել, սիրո կրոնը ոխակալության կրոն հռչակել, որպեսզի այդքանից հետո քո հնչեցրած խոսքը թվա տպավորիչ ու ինքնաբավ:
© Գրիգոր Սարգսյան
Նոյեմբեր, 2017 թ. - մարտ, 2018 թ.