7. Կոսմոպոլիտ - տիեզերական գավառի քաղաքացին (մաս II)
Առանցքային նշանակություն ունի այն իրադրությունը, որ ստեղծվեց սառը պատերազմից հետո: Լռելյայն պատերազմող ու մրցակցող երկու կայսրություններից մեկը սնանկ դուրս եկավ ու փլուզվեց: Այս առումով ԱՄՆ կարող են համարվել պատմության գիրկն անցնող վերջին կայսրությունը՝ յուրօրինակ մի մաստոդոնտ, վիթխարի բրածո, որ դեռ շարունակում է կրել գաղափարախոսության, այսինքն՝ կայսերական ինքնագիտակցության ծանր լուծը: Սամյուել Հանթինգթոնը հրաշալի գիտակցում է այդ հանգամանքը և Ամերիկային սպառնացող վտանգները.
«Բազմաքաղաքակրթական աշխարհում, որում հիմքը մշակույթն է, ԱՄՆ ենթարկվում են վտանգին դառնալու մարող արևմտյան աշխարհի վերջին անոմալ վերապրուկը, որում գաղափարախոսությունն էր հիմք ծառայում»:
Գլուխ 12, էջ 500
(* Այստեղ և այսուհետ հղումները վերաբերում են հետևյալ ռուսական հրատարակությանը. Самюэль Хантингтон, Столкновение цивилизаций. Москва. АСТ. 2014)
Ի՞նչ տեղի ունեցավ աշխարհի հետ սառը պատերազմից հետո: Արևմտյան հեղինակներից ու խոսնակներից շատերը միաբերան պնդում են, որ գաղափարախոսությունները սնանկ դուրս եկան, որ մարդիկ այլևս չեն հավատում դրանց: Սա հեց այն է, ինչ անվանում են պոստմոդեռնիզմ: Ինչ խոսք, միամտություն է կարծելը, թե իբր պոստմոդեռնիզմն ինչ-որ գերժամանակակից, գերմոդեռնիստական միտում է. հակառակը՝ այն հենց հետադիմական միտում է, իսկն ասած՝ խորը հիասթափություն, վերադարձ դեպի անցյալ և, որպես այդպիսին, միայն արտաքուստ է հակադրվում այսպես կոչված ավանդական արժեքներին: Հեղափոխական գաղափարներն ու դրանց վրա կառուցված գերտերությունները, ըստ Հանթինգթոնի, ընդամենը անցողիկ ֆենոմեններ են՝ վերադառնում է հինը, իսկականը.
«Իսլամի և քրիստոնեության միջև եղած տևական և խորապես կոնֆլիկտային հարաբերությունների համեմատ քսաներորդ դարի կոնֆլիկտը լիբերալ դեմոկրատիայի և մարքսիզմ-լենինիզմի միջև սոսկ վաղանցիկ, նույնիսկ մակերեսային պատմական ֆենոմեն է»:
Գլուխ 9, էջ 326
Հանթինգթոնը չի զլանում բացահայտ քննադատել Ֆուկույամայի տեսությունը, համաձայն որի արևմտյան քաղաքակրթության հղացած լիբերալ դեմոկրատիան ի վերջո կհաղթի ողջ աշխարհում.
«Միամիտ հիմարություն է միտքն այն մասին, որ սովետական կոմունիզմի սնանկացումը նշանակում է Արևմուտքի վերջնական հաղթանակը ողջ աշխարհում՝ հաղթանակ, որի արդյունքում մուսուլմանները, չինացիները, հնդիկներն ու այլ ժողովուրդներ իրենց կգցեն արևմտյան լիբերալիզմի գիրկը՝ որպես միակ այլընտրանքի: Սառը պատերազմի ժամանակների մարդկության բաժանումը անցյալում է: Մարդկության բաժանման առավել ֆունդամենտալ սկզբունքները,- էթնիկ, կրոնական և քաղաքակրթական,- մնում են և դառնում նոր կոնֆլիկտների պատճառ»:
Գլուխ 3, էջ 89 - 90
Ուշագրավ է, որ Հանթինգթոնի հայացքից, այնուամենայնիվ, չի վրիպում արևմտյան մշակույթ-քաղաքակրթության առանձնահատկությունը՝ այն, որ վերջինս համաշխարհային, համատիեզերական էքսպանսիայի էր ձգտում: Դրանով հեղինակը մասամբ մոտենում է Շպենգլերին, ով նույնպես շեշտում էր Արևմուտքի կարևորությունը՝ որպես առ անսահմանություն միտված «Ֆաուստյան ոգի»:
«Արևմուտքը քաղաքակրթություններից միակն է, որ թողել է հսկայական և երբեմն կործանարար ազդեցություն մյուս քաղաքակրթությունների վրա: Հետևաբար փոխհարաբերությունները Արևմուտքի իշխանության ու մշակույթի և մյուս քաղաքակրթությունների իշխանությունների ու մշակույթների միջև - ահա քաղաքակրթությունների աշխարհի ամենահամընդհանուր բնութագիրը»:
Գլուխ 8, էջ 281
Եվ, անշուշտ, Արևմուտքի նշյալ ճակատագրական առանձնահատկությունը չէր կարող իր դերը չխաղալ մեծ գաղափարախոսությունների փլուզումից հետո: Մենք իրավամբ ապրում ենք հետարդիական աշխարհում: Ո՛չ թե վերադարձել ենք դեպի միամիտ-ֆեոդալական, արխայիկ մշակույթը, ոչ թե վերագտել ենք մեր ազգային ու մշակութային դիմագիծը, այլ՝ ուղղակի հայտնվել վիթխարի ուտոպիաների փլատակներում: Արևմտյան մշակույթի թռիչքը ենթադրում էր նաև համապատասխան գահավիժում՝ «Der Untergang des Abendlands» (Շպենգլերի գրքի վերնագիրը): Կայսրություններն այլևս անհնարին են: Այլ կերպ ասած՝ արևմտյան քաղաքակրթությունը շարունակում է գործել, միայն թե արդեն՝ բացասական նշանով:
«Նախկին քաղաքակրթությունների ունիվերսալ պետությունները - կայսրություններն էին: Սակայն քանի որ արևմտյան քաղաքակրթության մեջ դեմոկրատիան է քաղաքական կառավարման ֆորման, ծնունդ առնող ունիվերսալ պետությունը ոչ թե կայսրություն է, այլ, ավելի շուտ, դաշնությունների, կոնֆեդերացիաների, միջազգային կանոնագրերի և կազմակերպությունների ամբողջություն»:
Գլուխ 2, էջ 68
«Ծնունդ առնող ունիվերսալ պետությունը»… Կարիք կա՞ արդյոք ևս մեկ անգամ շեշտելու, թե որքան մոտ են գաղափարապես Ֆուկույաման և Հանթինգթոնը՝ ի հեճուկս առերևույթ հակասությունների:
Հանթինգթոնի առաջադրած տեսության աքիլեսյան գարշապարն այն պարզ հանգամանքի մեջ է, որ նա աշխարհը քննության է առնում սառը պատերազմի ավարտից հետո՝ վերջինս դիտարկելով որպես բացարձակ փաստ, պատմական սանդղակի զրոյական կետ, որպես անքննելի մի ֆենոմեն՝ առանց ռեֆլեքսիայի: Նա հետևողականորեն մատնանշում և փաստերով ամրագրում է, որ Սովետական Միության փլուզումից հետո այլևս ակտուալ են միայն անցյալի արժեքները, քանի որ վրա է հասնում ինքնության և նույնականության լուրջ ճգնաժամ.
«Երբ վրա է հասնում նույնականության ճգնաժամը, մարդկանց համար նշանակություն ունեն առաջին հերթին արյունն ու հավատը, կրոնը և ընտանիքը»:
Գլուխ 6, էջ 186
կամ մեկ այլ տեղ՝
«Մարդիկ այլևս հնարավորություն չունեին իրենք իրենց նույնականացնելու որպես կոմունիստներ, սովետական քաղաքացիներ կամ հարավսլավներ և նոր նույնականություններ էին փափագում: Նրանք գտան դրանք հին ապավենների մեջ՝ էթնիկ պատկանելության և կրոնի: Աստծո չգոյությունը հռչակած պետությունների ռեպրեսիվ բայց խաղաղ կարգը փոխարինվեց բռնությամբ այն մարդկանց, որ հարում են տարբեր աստվածների»:
Գլուխ 10, էջ 423
Իրականում սա բավականին նեղ ու ինչ-որ տեղ միամիտ հայացք է: Քննության չեն առնվում սառը պատերազմի մասնակից գերտերությունները՝ որպես այդպիսին: Քննության չի առնվում նաև այն, թե ինչ բան են նշյալ նույնականության ապավենները՝ ազգը, էթնոսը, կրոնը, մշակույթն ու քաղաքակրթությունները: Բնության մեջ չկա ազգ որպես այդպիսին. թե՛ ազգը, թե՛ մշակույթը, թե՛ հատկապես կրոնը մարդկային ոգու և ստեղծագործության արդյունքն են: Այդ իմաստով ամենայն վստահությամբ կարելի է հայտարարել, որ մարդկային ոգու այդ նվաճումները հենց կայսերական ժամանակների ծնունդն են: Իսկ Սովետական Միությունը նույնպես կայսրություն էր և ուներ իր կրոնն ու գաղափարախոսությունը՝ կոմունիզմը. ըստ այդմ՝ այն նույնպես հիմքն էր գցում նոր մշակութային և քաղաքակրթական արժեքների: Միամտություն է կարծել, թե մշակույթ կամ ազգ ասվածները երկնքից ընկած ինչ-որ հարամնա, քարացած բաներ են: Դրանք պտուղն են մարդկային ստեղծագործության և իրենց արմատներով, անկասկած, գնում են դեպի կրոնը: Միակ ճշմարտությունն այստեղ, ինչպես արդեն նշվել է, այն է, որ գաղափարախոսությունների տապալումից հետո առաջացած նույնականության ճգնաժամի արդյունքում ժողովուրդներն իրենց հայացքը ետ շրջեցին՝ դեպի անցյալը, ու սկսեցին այնտեղ՝ դարերի մշուշում փնտրել իրենց ինքնությունը: Եգիպտոսը, Ասորեստանն ու Պարսկաստանը, Աթենքը, Հռոմն ու ուղղափառ Բյուզանդիան ոչ պակաս կայսրություններ էին, քան Սովետական Միությունը: Միակ պատճառը, որ մարդիկ սա չեն ընկալում, մեր բնական կարճատեսությունն է, քանի որ հակված ենք աշխարհին նայելու սեփական քաղաքակրթության, սեփական հարազատ օրրանի միջից:
Սամյուել Հանթինգթոնը զարմանալիորեն աչքաթող է անում այս հանգամանքը և կոմունիզմին, առհասարակ՝ գաղափարախոսություններին հակադրում է մշակույթն ու քաղաքակրթությունը,- կարծես թե առաջինները մշակույթ և քաղաքակրթություն չեն:
«Այդ նոր աշխարհում լոկալ քաղաքականությունը էթնիկ կամ ռասայական պատկանելության քաղաքականություն է. գլոբալ քաղաքականությունը՝ քաղաքակրթությունների քաղաքականություն: Գերտերությունների մրցակցությունը փոխարինվել է քաղաքակրթությունների բախմամբ»:
Գլուխ 1, էջ 22
Կայսրության փլուզումը նշանակում է խորը ռեգրես, վերադարձ դեպի անցյալ, ընդսմին՝ թվացյալ վերադարձ, քանի որ ոգեղեն-գաղափարական նկրտումներին փոխարինելու են գալիս կենդանական ձգտումներն ու նպատակները: Մենք արդեն տեսանք, որ Ֆուկույաման, այսպես թե այնպես, խոստովանում է այդ փաստը (ընդհուպ մինչև ժամանակակից մարդուն շան հետ համեմատելը): Այստեղ էական է տարբերակել ազգը, կրոնը, մշակույթն ու քաղաքակրթությունը՝ մի կողմից և - էթնոսը, ցեղը, տոհմն ու կենդանականը՝ մյուս: Առաջինները կայսրության ծնունդն են: Երկրորդները՝ կայսրության բացակայության արգասիքը:
Ցանկացած կայսրություն ենթադրում է, որ կա որևիցե համընդհանուր գաղափար, տեսլական, իդեա, որին ձգտում են առանձին մարդիկ և ժողովուրդները, որը համախմբում, միաձուլում է նրանց կամքը: Առ այդ նպատակը ձգտումն է, այդ շարժումն ու վերելքն են, որ ծնում և ձևավորում են ազգը որպես այդպիսին: Ժամանակակից ազգայնականությունը նման է նրան, որ մեկը, տանը նստած, պարծենա, թե ինքը հզոր լեռնագնաց է, ալպինիստ: Ալպինիստը նա է, ով լեռն է մագլցում. լեռը մագլցելու ընթացքում ու միջոցով է նա իրապես ալպինիստ դառնում: Լեռը, իմա՝ գերագույն մի նպատակ, իդեա, տեսլական՝ ինչպես, ասենք, քրիստոնեությունը կամ կոմունիզմը: Քանի դեռ ժողովուրդն ունի այդ նպատակը, քանի դեռ մագլցում է՝ նա կայանում է որպես ազգ, որպես հոգևոր-մշակութային ամբողջություն: Բայց եթե առջևդ նպատակ չկա, և դու, տանը բազմոցին նստած, հպարտանում ես նրանով, որ վախտին ապուպապդ այսինչ լեռն է մագլցել (օրինակ՝ Նարեկացին մագլցել է քրիստոնեության լեռը), ու այդքանը բավարար հիմք ես համարում ինքդ քեզ լեռնագնաց համարելու, ապա կողքից դա նմանում է բարդութավորված մարդու սնապարծության:
Հանթինգթոնի մոտ չկա նման տարբերակում: Նա քաղաքակրթությունն ու մշակույթն ընկալում է որպես անցյալից ժառանգած ինչ-որ քարացած ֆենոմեններ (թերևս այդ մոտեցումն արդարացված է նրա գրքի հետապնդած պրակտիկ նպատակներով). ավելին՝ համարում դրանք էթնիկ ինքնության առավել գլոբալ ձևակերպումները.
«Քաղաքակրթությունն, այսպիսով, մարդկանց բարձրագույն մշակութային ընդհանրությունն է և մշակութային նույնականության ամենալայն մակարդակը, որը մարդուն տարբերում է մնացյալ կենսաբանական տեսակներից»:
«Քաղաքակրթությունները ամենամեծ “մենք”-երն են, որոնց ներսում յուրաքանչյուրը մշակութային առումով իրեն զգում է տանը և տարբերակում է իրեն բոլոր մնացյալ “նրանցից”»:
Գլուխ 2, էջ 48 - 49
Իրականում պատմությունը կրկին դառնում է ի շրջանս յուր, քանզի նմանատիպ մի իրադրություն մարդկության հոգևոր կենսագրության մեջ արդեն եղել է: Երեսնամյա պատերազմը (1618 - 1648), որը սկսվեց կաթոլիկների ու բողոքականների բախումից, ըստ էության և փաստացի կայսերական պատերազմ էր: (Կարելի է զուգահեռներ անցկացնել սառը պատերազմի հետ:) Այն ավարտվեց Վեսթֆալյան խաղաղությամբ, որը նշանակում էր արմատական խզում հին աշխարհակարգի հետ: Իշխանական հիերարխիայի հին մոդելին (կայսրեր, դուքսեր, կոմսեր և այլն) փոխարինելու եկավ եվրոպական աբսոլյուտիզմը, ստեղծվեց անկախ ազգային պետության համակարգը: Ազգային պետությունն, ի տարբերություն նախկին՝ կայսերական մոդելի, ունի հստակ ազգային սահմաններ և կենտրոնացված իշխանություն: Այսուհետև պետական նույնականության հիմքում դրվում են ոչ թե կրոնն ու մեծ գաղափարները, այլ՝ ազգային ինքնությունը, տարբերությունները մյուսներից:
Սակայն ազգայինի շեշտադրումը որպես գերակշռող գաղափար միանգամից չէ, որ հանդես է գալիս: Առաջին տեղում դեռ երկար ժամանակ մնում է հավատը առ ժամանակակից պետական կառույցի հզորությունն ու արդյունավետությունը: Կայսրության անկումից հետո մարդիկ նախ խանդավառությամբ փարվում են ռացիոնալիզմի գաղափարին, որը Եվրոպայում նշանավորվեց լուսավորչությամբ և դրա ծնունդ ֆրանսիական բուրժուական հեղափոխությամբ: Ռացիոնալիզմի դարը բնորոշվում է արդյունավետ, լավ մտածված կառույցների հանդեպ մարդկանց գրեթե կույր հավատով: Առաջ է գալիս մեխանիզմի, մեքենայի պաշտամունքը: Բնությունը, որ ֆրանսիական մատերիալիստ լուսավորչականների աչքերում նման կատարյալ ու գերբարդ մի մեխանիզմ էր, դառնում է ընդօրինակման տիպար: Մարդը նույնպես մի բարդ մեքենա է (Լամետրիի ամենահայտնի երկը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ «Մարդ-մեքենան»): Այստեղ կարելի է զուգահեռներ անցկացնել և հիշել սովետական ժողովուրդների խանդավառությունը՝ երբ կայսրության փլուզումից հետո բոլորը համոզված էին, որ իրենց կհաջողվի տեղական մասշտաբով, ազգային պետության շրջանակներում կառուցել բարգավաճող լիբերալ դեմոկրատիաներ: Տեղին է հիշել նաև, որ այդ հետսովետական պետությունների առաջին նախագահները, որպես կանոն, համոզված դեմոկրատներ ու լիբերալիստներ էին:
Սակայն պատմական օրինաչափություն է, որ մեքենայի պաշտամունքը վաղ թե ուշ հուսախաբ է անում և կանգնեցնում կոտրած տաշտակի առջև: Լուսավորչության ոգևորությունն ավարտվեց 1789 թվի հեղափոխության սարսափներով, երբ ազատություն-հավասարություն-եղբայրություն իդեալը հանկարծ մարմնավորվեց անխափան գործող գիլյոտինի, տարբեր ռեպրեսիաների տեսքով, իսկ ապա և՝ Նապոլեոնյան արյունալի կռիվների, որոնք չէին կարող չխարխլել նախնական միամիտ հավատը: Հետսովետական իրականության մեջ հուսախաբության պատճառները տարբեր են՝ կոռումպացված իշխանություն, թալան, օլիգարխիկ ու անօրեն համակարգ, կապիտալի նախնական կուտակման բոլոր սարսափները, անվերջանալի մաշեցնող պատերազմներ հարևանների հետ… Բաց աստի՝ ժողովուրդները սեփական փորձի վրա համոզվեցին, որ իրենք, իրենց մեծամասնության մեջ, ամենևին էլ այն վեհ ազգային գաղափարների կրողը չէին, որոնք փայփայում էին, որ նյութապաշտությունն ու էգոիզմն էին իրականում գերակշռում ժողովրդական մարմնի մեջ:
Մարդիկ՝ դանդաղ ու ցավալիորեն՝ բայց ի վերջո սկսում են գիտակցել, որ հնարավոր չէ կառուցել իդեալական գործող պետական համակարգ, որն անխափան կաշխատեր՝ անկախ կոնկրետ մարդկանց անձնական որակներից: Խարխլվում է հավատը լիբերալ դեմոկրատիայի, առհասարակ՝ ժամանակակից սահմանադրական, իրավական պետության համակարգի հանդեպ: Դարձյալ՝ դա տեղի է ունենում դանդաղ ու ցավալիորեն, «լուսավորչական» դարի զավակները դեռ երկար են կառչած մնում «Մեզ անհրաժեշտ են զուտ համակարգային փոփոխություններ» կարգախոսից:
Սակայն նույնիսկ կատարյալ պետական մեքենայի գաղափարի վերջնական վարկաբեկումը չի ստիպում մարդկանց հրաժարվել ազգային պետության գաղափարից: Իրականում կատարվում է շատ օրինաչափ մի շարժ. «ազգային պետություն» երկանդամ բանաձևի մեջ շեշտը պետությունից տեղափոխվում է ազգայնականության վրա: Հենց ա՛յն ժամանակ են իրավամբ սկսում զբաղվել արմատների ու ինքնության բուռն որոնմամբ, երբ Ֆուկույամայի մարգարեացած մաքուր լիբերալ դեմոկրատիաները սնանկ են դուրս գալիս, այսինքն՝ առաջին մասնակի հիասթափությունից հետո:
Եվրոպայի դեպքում լուսավորչության գաղափարներին ու հեղափոխությանը հաջորդեցին հակալուսավորչական մի շարք ուղղություններ՝ ինչպես, օրինակ, սենտիմենտալիզմը, որոնք կանխում էին ռոմանտիզմի դարաշրջանը: Գերմանիայում հակալուսավորչականության վառ օրինակ դարձավ «Sturm und Drang» («Հողմ և Գրոհ» կամ «Հողմ և Պոռթկում») գրական-գաղափարական ուղղությունը: Այս շարժումները կռիվ էին տալիս բանականության, մեքենայի պաշտամունքի դեմ, ինչը զուտ ոճական առումով արտահայտվեց որպես պայքար կլասիցիզմի դեմ: «Sturm und Drang» ուղղության գաղափարախոս, գերմանացի փիլիսոփա Յոհան Գեորգ Համանն, օրինակ, համակրում էր Ռուսսոյի հայտնի գաղափարները՝ մարդու վերադարձը դեպի բնություն, դեպի պարզ ու ներդաշնակ նիստուկաց, զգացմունքների, հուզականության գերադասումը չոր բանականության համեմատ և այլն:
«Sturm und Drang»-ի մյուս կարկառուն ներկայացուցիչը գերմանացի մշակութաբան և բանաստեղծ Յոհան Գոտֆրիդ Հերդերն է (1744-1803): Հենց Հերդերն էր, որ գրականության և, առհասարակ, մշակույթի մեջ շեշտը հիմնավորապես դրեց ազգային ոգու, ազգային ինքնության ու ինքնատիպության վրա: Նա պնդում էր, որ ժամանակակից, առաջադեմ ազգերը պետք է վերագտնեն, մաքրեն ու զարգացնեն անցյալից ժառանգած իրենց մշակութային գանձերը, որ արվեստն ու գրականությունը պետք է հիմնվեն ժողովրդական լեզվի, երաժշտության, բանահյուսության, ֆոլկլորի վրա և կոչված են խորացնելու ազգային ուրույն դիմագիծը: Այս գաղափարներն անսպասելի մեծ ազդեցություն ունեցան և՝ ոչ միայն գերմանական գրականության վրա: Հերդերի առաջադրած մշակութային դոմինանտից նախ և առաջ բխում էր, որ յուրաքանչյուր պրոգրեսիվ, ժամանակակից ժողովուրդ պետք է ունենա իր մշակութային ինքնությունը հաստատող ծանրակշիռ փաստաթուղթ, յուրօրինակ անձնագիր, որով կտարբերվի մյուս ազգերից: Բնականաբար որպես այդպիսին պիտի հասկացվեր ազգային էպոսը՝ հերոսավեպը: Հենց հակալուսավորչական կամ ետլուսավորչական այս ուղղությունների բուռն ազդեցության տակ էր, որ եվրոպական ժողովուրդները սկսեցին անասելի եռանդով գրի առնել իրենց ազգային ասքերը, վերականգնել ու վերամշակել իրենց էպոսները: Եվ նույնիսկ էպոս չունեցող ֆինները, ինչպես այսօր կասեին՝ արագացված տեմպերով, ստեղծեցին իրենց «Կալեվալան», որն առաջին անգամ լույս տեսավ 1835-ին: (* «Կալեվալայի» հիմնական կազմողը Էլիաս Լյոնրոտն է (1802-1884), ով դրա համար օգտագործել է արևելյան Ֆինլանդիայի և ռուսական Կարելիայի անմշակ գյուղական ասքերը. տե՛ս այդ մասին, օրինակ՝ Norman Davies, «Europe. A History», համապատասխան կափսուլը):
Ապշել կարելի է, թե եվրոպական հետլուսավորչական այս գաղափարների հանդեպ որքան զգայուն դուրս եկավ հայ ժողովուրդը: Դա, թերևս, պայմանավորված էր հայերի պատմական հանգամանքների բացառիկությամբ: Թեպետ մի փոքր ուշացումով՝ բայց բավական կարճ ժամանակահատվածում հայերն իրականացրեցին Յոհան Հերդերի առաջադրած ողջ ծրագիրը… 1873 թ. Գարեգին եպիսկոպոս Սրվանձտյանը Արևմտյան Հայաստանի Մուշ գավառի Առնիստ գյուղում Կրպո պապի շուրթերից գրի առավ մեր հերոսավեպը, որն առաջին անգամ լույս տեսավ 1874-ին՝ «Գրոց ու բրոց և Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ» վերնագրով: Խաչատուր Աբովյանը ժամանակակից խոսակցական լեզուն պոռթկալի կերպով (Sturm und Drang) մտցրեց գրականություն, Րաֆֆու պես հսկան եվրոպական պատմավեպի ժանրը հիմնավորապես տեղայնացրեց հայկական հողի վրա, Կոմիտասը անցյալի փլատակներից պեղեց, հղկեց ու հնչեցրեց հայկական մելոսը:
Այո, հայերը փայլուն կերպով իրականացրեցին քյոնիքսբերգյան բանաստեղծ Յոհան Հերդերի մշակութային ծրագիրը: Սա, իհարկե, կարող է կոչվել ազգային զարթոնք: Սակայն չի կարելի մոռանալ, որ ազգայնականությունը և ազգը տարբեր բաներ են: Ազգն, ինչպես ասվեց, ծնվում և կայանում է կայսրության մեջ ու կայսրության հետ: Մինչդեռ ազգայնականությունը շատ առանձնահատուկ պատմական ֆենոմեն է՝ երբ, ինքնության որոնումների մեջ, այս կամ այն ժողովուրդը հայացքը շուռ է տալիս դեպի ետ, դեպի անցյալը, և այնտեղ փնտրում իր ներկա գոյության հիմնավորումը: Ազգայնականության պաթոսն իր բնույթով էկլեկտիկ է: Այստեղ միախառնված են ոգեղեն-կայսերական մշակույթը և նյութական մշակույթը. ընդսմին՝ միախառնված են այնպես, որ հաճախ անհնար է տարանջատել: Գեղջկական նիստուկացը, տոհմական սենտիմենտալիզմը անդառնալիորեն միաձուլվել են անցյալի կայսերական, գաղափարական նվաճումների հետ և միասին կազմում են «ազգային ինքնությունը»: Այդուհանդերձ, երբ Րաֆֆին մեր պատմական անցյալից պեղում ու իր վեպերում մարմնավորում էր այս կամ այն հերոսական դրվագը, որ կոչված էր ազգային հպարտությունն արթնացնելու,- այդ վեպերը ու դրանցում պատկերված անցքերը, իսկ առաջին հերթին, անշուշտ՝ ոճը,- միևնունն է, շարունակում են կրել եվրոպական ռոմանտիզմի շատ հստակ ու ճանաչելի գծերը: Գլխավոր պատճառը, որ հայերի դեպքում ազգայնականության եվրոպական գաղափարները այդաստիճան բեղուն և կենսունակ դուրս եկան, թերևս, այն է, որ եվրոպական արժեքներով տոգորված այն ժամաակվա մեր առաջադեմ երիտասարդությունը ազգային պետության մոդելի մեջ հարկադրված էր շեշտը դնելու հենց առաջին անդամի վրա, քանի որ անկախ պետություն ստեղծելու հույսը հեռանկարում չէր ժպտում:
Ազգային պետությունն իրականում ունի զարգացման իր ներհատուկ տրամաբանությունը: Առաջին փուլում մարդիկ ոգևորված են ժամանակակից պետության կառուցվածքով՝ հավատալով, որ վերջինս ընձեռում է մարդկանց հավասարություններ և հնարավորություններ, որոնք անհասանելի էին հին կարգերի օրոք: Մարդիկ համոզված են, որ պետությունն ընդամենը մի մեխանիզմ է, որ կոչված է կարգավորել իրենց տնտեսական և իրավական հարաբերությունները, ապահովել քաղաքացիների հնարավորինս անկոնֆլիկտ համակեցությունը և - ոչինչ ավելին: Որքան քիչ միջամտի պետությունը մարդկանց գործերին - այնքան ավելի լավ. նրան վերապահվում է զուտ արբիտրի դերը՝ հետևելու, որպեսզի չխախտվեն խաղի կանոնները: Մարդկային գոյության մյուս ոլորտները տարանջատվում են պետությունից և կազմում սոսկ առանձին խմբերի հետաքրքրությունը: Մարդիկ (հասարակությունը) իրենք են համախմբվում՝ ելնելով կրոնական, մշակութային, մասնագիտական, սեռական (գենդերային) և այլ հետաքրքրություններից՝ ձևավորելով առանձին խմբեր ու խմբակներ: Պետության նախկին ընկալումը լուծարվում է՝ իջեցվելով օժանդակ ֆունկցիաների մակարդակի: Մարդկային հետաքրքրություններն էլ, իրենց հերթին, կորցնելով արժեքային կենտրոնը, համահարթեցվում են, մանրանում ու բազմանում. այսուհետ եկեղեցին նույնպիսի ակումբ է, ինչպես, ասենք, արևելյան խոհանոց սիրողների խմբակը: Մասնատումը գնում է ցանցային մոդելով՝ բոլոր ուղղություններով. միևնույն անհատը հավասարապես կարող է անդամակցել թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ, թե՛ տասնհինգերորդ ակումբին: Պետություն ասվածը կորցնում է իր երբեմնի բովանդակությունը. ինչ հները համարում էին ընտրյալ ազգերի նվաճումն ու մենաշնորհը, այժմ նմանվում է արևածագից առաջ փողոցն ավլող հավաքարարի (Ինչո՞ւ ծեգից առաջ… որպեսզի մարդկանց հնարավորինս քիչ խանգարի):
Եթե պետության այս մոդելը բավականաչափ երկար տևի, այն կարող է բերել անդառնալի մարդաբանական փոփոխությունների: Պատմության ավարտն իրոք կարող է հասնել, և մարդկությունը կարող է դադարեցնել իր գոյությունը՝ անգամ եթե մարդիկ շարունակում են ֆիզիկապես գոյել:
Սակայն ազգային պետության ճկունությունը, ինչպես տեսանք, ստեղծում է զարգացման երկրորդ փուլի հնարավորությունը: Իդեալական արբիտր-պետության, կատարյալ իրավական մեխանիզմի գաղափարից հիասթափված ժողովուրդները կարող են շեշտադրումը տեղափոխել ազգայնականության վրա՝ ոգևորվել ազգային զարթոնքի գաղափարներով, ընդհուպ հասնել նացիզմի ու այլատյացության: Գերակշռող սկզբունքն այս դեպքում պատմական իներցիան է, ետ ձգող անգիտակից ծանրությունը, «արմատները»: Մարդիկ փրկություն են փնտրում իրենց ազգային ինքնության մեջ, և որքան խորն է հիասթափությունը՝ այնքան ավելի ամուր են կառչում հիմքերից,- սակայն և այնպես՝ չեն հրաժարվում ազգային պետության գաղափարից: Ազգային բաղկացուցիչը նոր լիցք ու բովանդակություն է հաղորդում պետականության սիմվոլներին՝ դրոշին, հիմնին, զինանշանին: Ժողովուրդները սկսում են երազել ազգային վերածննդի մասին, իսկ ազգային պատմություն չունեցող ժողովուրդները (ինչպես այսօրվա ազերիները) սկսում են տենդագին իրենց համար պատմություն հորինել՝ կեղծելով և շուռ տալով փաստերը: Ընդ որում՝ ազգային պետության այս երկու «դիալեկտիկ» փուլերը պարտադիր չէ, որ հաջորդեն մեկը մեկին ժամանակի մեջ. մեծ հաշվով այսօր դրանք տեղի են ունենում միաժամանակ և զուգահեռաբար՝ նույնիսկ միևնույն անհատի գիտակցության մեջ:
Այս կամ այն ժողովրդի հավատը առ այն, որ իր նախնիներին դարեր շարունակ միավորել են զուտ ազգային արժեքները,- դա ժամանակակից հավատալիք է՝ ծայրաստիճան միամիտ: Ֆուկույաման միանգամայն իրավացի է, երբ գրում է.
«Նախ և առաջ նման տեսակետը բացարձակապես չի ըմբռնում, թե ազգայնականությունը որքան նոր ու պատահական երևույթ է: Ազգայնականությունը, Էռնեստ Գելների խոսքերով ասած, չունի “քիչ թե շատ խորն արմատներ մարդու հոգում”: Մեծ սոցիալական խմբերի հանդեպ հայրենասիրական կապվածությունը մարդիկ ունեն այնքան ժամանակ, որքան գոյություն ունեն այդ խմբերը, բայց միայն արդյունաբերական հեղափոխությունից հետո են այդ խմբերը սահմանվել որպես լեզվականորեն և մշակութականորեն միասեռ գոյացություններ: Նախաարդյունաբերական հասարակության մեջ մի ազգի մարդկանց միջև ամենուր ներթափանցված էին դասակարգային տարբերությունները, և այդ տարբերություններն անհաղթահարելի պատնեշներ էին ցանկացած փոխհարաբերության ճանապարհին: Ռուս ազնվականը շատ ավելի ընդհանրություն ուներ ֆրանսիական ազնվականի, քան սեփական կալվածքի գյուղացիների հետ: Նրա ոչ միայն սոցիալական պայմաններն էին նմանում ֆրանսիացու պայմաններին, այլև նա խոսում էր ֆրանսիացու հետ միևնույն լեզվով՝ որպես կանոն անկարող լինելով շփվել սեփական գյուղացիների հետ: Քաղաքականության սուբյեկտների համար ազգությունը նշանակություն չուներ. կայսր Հաբսբուրգ Կարլոս Հինգերորդը կարող էր միաժամանակ իշխել Գերմանիայի, Իսպանիայի և Նիդերլանդների հողերին, իսկ Օտոմանները ղեկավարում էին թուրքերին, արաբներին, բերբերներին և եվրոպական քրիստոնյաներին»:
Ֆ. Ֆուկույամա, «Պատմության ավարտը և վերջին մարդը», գլուխ 25, էջ 405
Իրավացի է նաև, երբ մատնացույց է անում ազգայնական գիտակցության միամտությունը.
«Ուշագրավ է, թե ինչու են մարդիկ հավատում, որ ոչ այդքան վաղ պատմական մի երևույթ, ինչպիսին ազգայնականությունն է, այսուհետ պիտի լինի սոցիալական լանդշաֆտի անբաժան տարրը: Տնտեսական ուժերն էին, որ խրախուսեցին նացիոնալիզմը՝ դասակարգային պատնեշները ազգայինով փոխարինելու ճանապարհով, և այդ ընթացքում ստեղծեցին կենտրոնացած ու լեզվականորեն միասեռ գոյացություններ: Միևնույն տնտեսական ուժերն այսօր խրախուսում են ազգային պատնեշների վերացումը՝ միասնական համաշխարհային շուկայի ստեղծման ճանապարհով: Եվ այն փաստը, որ ազգայնականության վերջնական քաղաքական չեզոքացումը կարող է չպատահել մեր կամ հաջորդ սերնդի օրոք, չի հանում հեռանկարն այն բանի, որ դա երբևիցե կատարվելու է»:
Գլուխ 25, էջ 415
Արդեն մի քանի անգամ ասվեց, որ չկա սկզբունքային հակասություն ազգայնականության և ժամանակակից կոսմոպոլիտիզմի միջև (ինչպես որ չկա նման հակասություն Ֆուկույամայի և Հանթինգթոնի հայեցակետերի միջև).- երկուսն էլ գոյում են ազգային պետության ճկուն մոդելի շրջանակներում: Կարելի էր, անշուշտ, հուսալ, որ այդ մոդելի երկու բևեռներում իր բովանդակությունը սպառելուց հետո ժամանակակից գիտակցությունը դիալեկտիկ անցում կկատարի դեպի մի նոր մակարդակ: Սակայն իրականում մենք գործ ունենք գավառի թափառող գիտակցության հետ. այն բարեհաջող կերպով անվերջ թափառում է ազգայնականության և կատարյալ կոսմոպոլիտ պետության գաղափարների միջև՝ այդպես էլ չհանգելով ոչ մի նոր բանի, քանի որ զուրկ է ինքնագիտակցությունից:
Մերօրյա աշխարհի պատկերը բացվում է որպես գավառների տիեզերական ցանց, իսկ մերօրյա աշխարհի քաղաքացին այդ ցանցում հաստատված կոսմոպոլիտն է, ով ժամանակ առ ժամանակ հպարտանում է ցանցի կոնկրետ հանգույցին իր պատկանելությամբ, իմա՝ իր ազգային ինքնությամբ:
«Իշխանության ցրմանը զուգահեռ տարածում է գտնում նոր Բաբելոնի միտումը»:
Ս. Հանթինգթոն, «Քաղաքակրթությունների բախումը», գլուխ 3, էջ 86
© Գրիգոր Սարգսյան, 2015-2016