8. Թեոդիցեայի մասին
ա. Խնդրի նախնական դրվածքը
Ո՞րն է փիլիսոփայության հիմնական խնդիրը: Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է մի պահ վերանալ դասագրքային-ակադեմիական ձևակերպումներից: Քանզի խնդիրն այդ ճանաչում է յուրաքանչյուր ոք, ով` շպրտված Գոյության անկառավարելի հորձանուտը` մի պահ իր գիտակցության մեջ է առնում սեփական գոյության բախումը այդ անհայտ ինչ-որ բանին:
Ինձ միշտ թվացել է, որ շատ փիլիսոփաներ զբաղվել և զբաղվում են ոչ թե փիլիսոփայությամբ, այլ բանվորությամբ: Ու նրանց բնավ չի հուզում, որ փիլիսոփայությանը բանվորներ պետք չեն կամ պետք են զուտ այնքանով, որքանով որ մենակ ապրող մարդը կարիքն ունի տնային տնտեսուհու, աղախնի, խոհարարուհու: Իսկական փիլիսոփա լինելու համար պետք է լինել հանդուգն և հավակնոտ` անկախ գիտելիքների բազայից: Փիլիսոփայության անկյունաքարը, սև անդունդը ճշմարտապես ճանաչում է, օրինակ, այն վանականը, ով գերմարդկային ճիգեր գործադրելով, որ փրկի, դարձի բերի մեղավոր մեկի հոգին, հանկարծ սոսկումով հայտնաբերում է, որ դա իր ուժերից վեր է:
Շոշափվող խնդիրն այնքան բարդ է, որ ես ինձ թույլ եմ տալիս ցաք ու ցրիվ շաղ տալ մտքերս` նախքան որ դրանք կկիտվեն մեկ ընդհանուր կենտրոնի շուրջ: Եթե դիտարկենք ավանդական դասակարգումների շրջանակում, ապա խնդիրը կունենա մետաֆիզիկական, գոյաբանական, մարդաբանական և էթիկական ասպեկտներ: Միանգամից ասեմ, որ խնդիրն իրապես իմաստ է ստանում միայն կրոնական դիտանկյունից: Եթե կա Աստված: Չնայած հնարավոր են այս դրույթի տարատեսակ տրանսֆորմացիաները: Օրինակ` եթե կա մարդը (իսկ մարդն, անկասկած, կա… համոզվա՞ծ եք…):
Արդ, եթե կա Աստված, ապա որտեղի՞ց չարը: Որտեղի՞ց սատանան: Արդյո՞ք Աստված և սատանա կան միաժամանակ` որպես հավասարազոր, մեկը մյուսով չփոխարինվող, այլև միասին գործող, մեկը մյուսին լրացնող անձեր կամ ուժեր, այսինքն` որպես մետաֆիզիկական մի բանաձևի երկու հակազդող, փոխհավասարակշռող, զարգացում, շարժում և կյանք ապահովող անդամներ (մանիքեություն): Այդ դեպքում անխուսափելի է երրորդ` գերակա մեկի գոյությունը, որը և հենց այդ հավերժ փոխազդեցության օրենքն է: Այսպես Աստծուց անցնում են Աստվածության: Նաև ասում են, որ Աստված և սատանան անքննելի, խորախորհուրդ Աստվածության օբյեկտիվացիաներն են մեր տկար ուղեղներում: Սակայն ուշադիր աչքը կտեսնի, որ այս կերպ, սկսելով «Աստված կա» դրույթից, հանգեցինք Նրա ժխտմանը: Որքան էլ տարօրինակ չթվա` փիլիսոփաներից շատ-շատերը հենց այս ճանապարհով են գնացել:
Մյուս վարկածը: Աստված բարի է, ճշմարիտ է, սեր է, լույս է և բոլոր դրական բնորոշումները: Նրա կողքին խավար չկա: Կա միայն Աստված: Բայց նա` որոշելով կամ կամենալով շարժում առաջ գցել, կերտում է սատանային: Ոչինչից ստեղծում է իրեն հակամարտող մի ուժ, որպեսզի նրա միջոցով իր փառքը դինամիկ զարգացում ապրի: Այսինքն` չարն ի սկզբանե Աստծու կողմից ստեղծված է որպես չար` ի չարս ծառայելու: Չարն ազատ չէ չար չլինելու մեջ, նա չար է, որովհետև Աստված այդպես կամեցավ:
Այս դրույթի վրա ինչ-որ բան հոխորտում է մարդու մեջ ու անդիմադրելիորեն դուրս պոռթկում: Չէ՞ որ,- ասում է այդ ներքին ձայնը,- չարը մեղավոր չէ, որ չար է: Ուրեմն չարը չար չէ: Ավելին` Աստված է, որ չար է, քանի որ իր արարածներին (գոնե` դրանց մի մասին, թեկուզ միայն մեկին) պարտադրում է չարիք գործել: Եվ ծագում է թեոդիցեայի` Աստծուն արդարացնելու խնդիրը:
Այստեղից արդեն էթիկական բողոքը թելադրում է երրորդ լուծումը: Աստված պարգևում է իր արարածներին ազատություն, և նրանք իրենք են որոշում, ո՞ր կողմ թեքվեն` դեպի չա՞րը, թե՞ դեպի բարին, դեպի լույսն ու ճշմարտությունը: Ահա՛ այդ նոր ագենտը, որ գալիս է բարդացնելու խնդիրը - ազատությունը կամ ազատ կամքը: Սակայն այստեղ էլ թեոդիցեայի կարիքը կա. ինչո՞ւ է Աստված հանդուրժում չարի հաղթարշավը երկրի վրա:
բ. Առասպել և դիալեկտիկա
Երբ աշխատում էի իմ փիլիսոփայական գրքի վրա, որոշել էի, որ գլուխներից մեկը կոչվելու է «Առասպել և դիալեկտիկա»: Կռահում էի, որ այս երկու մոտեցնումներն են միայն հնարավոր: Մինչ այդ, երևի ոչ առանց հետին նենգության, կիսում էի տարածված մոլորությունը, որ դիալեկտիկան հակադրվում է մետաֆիզիկային: Այնքան էլ ճիշտ չէ: Ցանկացած դիալեկտիկա իր հիմքում ունի մետաֆիզիկական սկիզբը: Հենց առասպել-դիալեկտիկա այլընտրանքի վրա էի մտածում, որ գրախանութում հանդիպեց Ալեքսեյ Լոսևի «Առասպելի դիալեկտիկան» վերնագրյալ գիրքը (ի միջի այլոց` նրա հիմնական փիլիսոփայական երկը), և ինձ ապշեցրեց այս ծիծաղելի զուգադիպությունը: Ի դեպ, նախախնամական մի ձեռք ինձ առաջնորդում է ճանաչողության մեջ: Երբ խորհում էի էգոիզմի մասին, ու ներքին մի պայծառացում հուշեց պատասխանը, այն է` էգոիզմը ծնվում է, երբ ես-դու կենդանի ապրման անդամներից մեկը դու-ից վերածվում է նա-ի,- հենց այդ ժամանակ ինտերնետում պատահեց Մարթին Բուբերի «Ես և Դու» գիրքը: Ո՜վ հրաշք… Ինչևէ: Լոսևի փիլիսոփայությունն ինձ շատ հարազատ դուրս եկավ` և ոգով, և բովանդակությամբ: Նույնիսկ շարադրանքի խառնվածքով: Բայց նա իրոք կաղում է այս կետում: Սահմանելով առասպելի դիալեկտիկան` հենց ինքն է հակադրում այդ երկուսն իրար (հետագայում կհաստատեմ մեջբերումներով):
Առասպելն ու դիալեկտիկան սկզբունքորեն տարբեր են: Երբ բացում ենք Աստվածաշունչը, ի՞նչ ենք կարդում հենց առաջին էջում: «Սկզբում Աստված…»: Այսինքն` առասպելական աշխարհընկալման մեջ ամեն ինչ տրված է անմիջապես, որպես այսրոպեական առկա գոյություն, իմանենտ փորձ: Սա շատ կարևոր է հասկանալ: Այնտեղ, ուր տեսնողը տեսնում և վստահում է իր աչքերին, դիալեկտիկը խարխափելով է առաջանում: Առասպելի մարդը հենց սկզբից գիտի, որ Աստված կա: Դիալեկտիկը, Դեկարտի նման, սկսում է սկեպսիսից, բացարձակ զրոյից.- ես գիտեմ միայն, որ ես կամ, քանի որ մտածում եմ:
Խնդիրն այն է, որ ամբողջությամբ առասպելական ընկալումը չունի էլ փիլիսոփայության կարիքը: Կա Աստված, կա սատանա, և կա պատմություն` նրանց հակամարտության տիեզերական դրաման: Եվ մենք մասնակցում ենք այդ դրամային, այլ ոչ թե` կողքից վերլուծում:
Ահա այսպես առասպելը ներխուժում է փիլիսոփայության մեջ, դառնում դրա անբաժան մասը. առասպելն ու դիալեկտիկան, ինչպես կինն ու տղամարդը, սկսում են տանգո պարել: Այստեղ է Լոսևի խորաթափանցությունը… Ես երևի ստում էի` ասելով, թե նա կաղում է,- նա մատնանշում է, որ ցանկացած դիալեկտիկ, վերջին հաշվով, երկու ոտքով կանգնած է իր առասպելի` իր կարծր հողի վրա: Ուղղակի ոմանց մոտ այդ առասպելը մահու չափ ձանձրալի, անկենդան մի լեշ է (համարյա բառացի եմ մեջբերում. նա, օրինակ, հիշում է Վլադիմիր Սոլովյովի «Երեք խոսակցություններ»-ի սկզբում նշված անցքապաշտների (дыромоляйи) մասին): Նա առանց քաշվելու ոտնատակ է տալիս անգամ Դեկարտին, ով, անկասկած, առաջնակարգ հեղինակություն է փիլիսոփայության մեջ:
գ. Օգոստինոսից ու Պելագիոսից սկսած
Միևնույն վեճը, որ ծավալվում էր Օգոստինոսի և Պելագիոսի միջև, ձգվում է դարերի միջով մինչև այսօր: Պելագիոսն ասում էր, որ մարդն ազատ է և ունակ` ոչ միայն ընտրելու չարի և բարու միջև, այլև իրագործեկու թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը: Աստվածային շնորհը միայն աջակցում է բարին ընտրողներին: Օգոստնինոսը, հակառակը, պաշտպանում էր քրիստոնեական առասպելը, այսինքն` կրոնի անկյունաքարը` դոգման, անմեկնելի խորհուրդը: Աստվածային շնորհն է որոշում, թե ով պիտի փրկվի, և ով կործանվի: Այս խնդիրն արդեն ձևակերպել ենք վերևում:
Ուրեմն` գործ ունենք, արդեն այստեղ, երկու ագենտների հետ` ազատություն և շնորհ: Առաջինը Պելագիոսի առասպելն է, երկրորդը` Օգոստնինոսի: Երկուսն էլ առասպել են, քանի որ անհասկանալի, անբացատրելի են: Անմեկնելի, անքննելի: Ինչո՞ւ է Աստված կամ Նրա շնորհը ոմանց մերժում, իսկ մյուսներին` ընդունում: Աստված չա՞ր է: Այս հարցի վրա մեր բերանը խցանում են.- դա մեր խելքի բանը չէ, մենք ո՜վ ենք, որ Աստծուն քննենք: Այսինքն` այստեղից սկսվում է առասպելի տիրույթը, դիալեկտիկան ավելի խորը ոտք դնելու իրավունք չունի: Ընդսմին` Օգոստինոսը նման է հմուտ լարախաղացի, ում ծանրաձողը պարբերաբար թեքվում է մեկ աջ, մեկ ձախ: Զարմանալի չէ, որ հաջորդող դարերում սույն դիսկուրսի մեջ բանավիճող կողմերը երկուսն էլ պաշտպանվել են` նրա տեքստերը վկայակոչելով:
Պակաս անդունդներ չեն բացվում ազատության ագենտի, ազատության առասպելի դեպքում: Մարդն ազատ է ընտրելու չարի և բարու միջև՞: Բայց որտեղի՞ց հայտնվեց չարը. չէ՞ որ Աստված միայն բարին էր ստեղծել: Ազատությունը, այսինքն, մի անհավանական գործողություն է, որի արդյունքում, կամ, ավելի ճիշտ, որի ժամանակ էլ հենց ծնվում է չարը: Ծնունդ է առնում ոչ մի տեղից: Դա այն ոչինչ-ն է, որն անհրաժեշտաբար ներմուծում էին նաև անտիկ փիլիսոփաները (տե՛ս չգոյության մասին Պլատոնի «Պարմենիդ»-ում, որը հիրավի կարելի է համարել դիալեկտիկ մտածողության առաջին գլուխգործոցներից մեկը, եթե ոչ առաջինը):
Սույն դատողության հետևանքում ազատությունը կամ ազատ կամքը իր ներսում զարգացում է ապրում: Հիմա դա այլևս կամք-ընտրողը չէ (arbiter, arbitrium), որն ընտրում է չարի և բարու միջև` ենթադրելով, թե այդ երկուսը նախապես, apriori գոյություն ունեին: Հիմա դա արարող ազատություն է, ում շարժումն էլ հենց արարում է չարն ու բարին: Ահա այսպես պարզ է մեզ ավելի ժամանակակից ուղղության` էքզիստենցիալիզմի բանաձևը: Բեռդյաևն ասում է, որ Աստված ճանաչվում է միայն ազատության մեջ, անհրաժեշտության թագավորությունում Աստված չկա: Սակայն, Օգոստնինոսի նման երերալով զույգ անդունդների վրա, ավելացնում է, որ ազատությունը երկու տեսակ է լինում` նախնական, չլուսավորված (որը ծնում է չարն ու անհրաժեշտությունը) և երկրորդ` երկնային շնորհով լուսավորված ու սրբագործված ազատությունը: Իսկ Սարտրը, որ աթեիստ է, պարզապես պնդում է, որ ազատությունը կա գոյությունից առաջ: Ես նախ ազատ եմ և հետո միայն կամ, այլ ոչ թե` կամ և ազատ եմ: Ազատության մեջ ես կերտում եմ իմ սեփական գոյությունը: Վերջինս առկախված է ազատության նախաստեղծ միջավայրում: Այսպիսով` ազատությունը դարձյալ առասպել է, հաստատում է առասպելի իր կարգավիճակը - այն կա բոլոր իրերից, ողջ գոյությունից առաջ, մնացյալ ամեն ինչ արտածվում է այդ նախնական ազատությունից, որն ընդունվում է որպես բացարձակ իրողություն:
Ի միջի այլոց ասենք, որ ազատության դիալեկտիկան ենթադրում է ողբերգական անհրաժեշտություն: Լավատեսները բնազդաբար նախընտրում են Աստծու և Նրա շնորհի մասին առասպելը: Այսինքն` Աստված կա, Աստված բարի է, Աստված ինձ սիրում է և փրկել է: Վերջացավ: Ես հավատում եմ դրան և էլ ոչինչ չեմ ուզում ճանաչել: Սա հարցի հոգեբանական կողմն է: Չնայած` մյուս կողմից, ամենքը յուրովի են լավատես:
Վերածննդի դարաշրջանում Օգոստինոսի և Պելագիոսի վեճը վերածնվում է (ակամա բառախաղ) Լյութերի ու Էրազմի, ապա նաև` Կալվինի ու Էրազմի միջև: Էրազմը Պելագիոսի պես պաշտպանում էր ազատության առասպելը. նրան սարսափեցնում էր աստվածային շնորհի անհրաժեշտությունը, որը քմահաճորեն մեկին ընտրում, մյուսին մերժում է: Լյութերը կրակ էր թափում մարդու ազատության վրա, ազատ կամքն անվանում ստրկացած կամք. նրան հոգեբանորեն ավելի հեշտ էր հավատալ, որ Աստված իրեն ընդունել է` հաշվի չնստելով իր մեղքերի, իր տկար բնության հետ: Բնական է, որ նա պիտի պատասխաներ իր հասցեին ուղղված ամենադժվար հարցին: Ուրեմն Աստված չա՞ր է: Նա մարդկանց դատապարտում է չար ու մոլորված լինել և դեռ մի բան էլ հավիտենական տանջանքների ենթարկում նրանց մի բանի համար, որ իրենք չեն գործել` իրենց ազատ կամքով ու ընտրանքով: «Այո՛,- ահեղագոչ բացականչում է Լյութերը,- Աստված անքննելի է: Մենք գիտենք Նրան միայն այնքանով, որքանով Ինքն է Իրեն հայտնել սուրբ Գրքում: Սակայն կա չհայտնված, չհայտարարված Աստված, Ում ճամփաներն անքննելի են: Նա է ամեն ինչ վճռում, և մեր խելքի բանը չէ Նրա վճիռները գնահատելը: Ո՜վ ենք մենք Նրա համեմատ» (Աստծու այս երկատումը հայտարարվածի ու չհայտարարվածի յուրօրինակ ծպտված մանիքեություն է):
Այսպիսով սուրբգրային տեքստերի շուրջ (հիմնականում, իհարկե, Պողոս առաքյալի թղթերի) ծավալվում է հնամենի դիսկուրսը: Լյութերը պաշտպանում է իր առասպելի` անքննելի Աստծո սահմանները:
Այստեղ փոքրիկ մի լույս է բացվում իմ որոնումների վրա: Լյութերի սխալը - նա Աստծուն հանում է մարդկային իրականությունից դուրս: Աստված նրա առասպելում բացարձակ տրանսցենդենտ է մարդուն, այդու` անքննելի: Առասպելն, ինչպես ասացի, ագնոստիցիզմ է ենթադրում: Սակայն Լյութերի ագնոստիցիզմն անմարդկային է: Եվ զուտ դրանով` իռացիոնալ: Այնինչ քրիստոնեության հիմնական պատգամն Աստվածամարդու հայտնությունն էր, ով հաղթահարում է տրանսցենդենտությունը Աստծու և մարդու միջև: Լյութերի ոգին ինչ-որ տեղ հինկտակարանային է, նախահայտնութենական, երբ գրությունների վրա գցված էր դեռ Մովսեսի դեմքի քողը (այստեղից էլ` չհայտնված, չհայտարարված, անքննելի Աստծու մասին դրույթը): Ահա մի նոր այլընտրանք. Աստծուն տարրալուծե՞լ մարդու մեջ (ինչպես հետագայում արեց հումանիզմի ավանդույթը և հանգեց անաստվածության), թե՞ պահպանել նրա տրանսցենդենտությունը մարդու նկատմամբ` որպես սրբազան ու փրկարար կրոնական դոգմա:
Այս խնդրի մեջ էր ապրում Նիկոլայ Բեռդյաևը: Նույն մարտադաշտում նրա հետ բանավիճում էր Լև Շեստովը` որպես նորօրյա Լյութեր, ով պաշտպանում է Աստծու իռացիոնալ ազատությունը: (Կարևոր մի վերապահում` Լյութերին հուզում էր մարդկային հոգու ճակատագիրը հավիտենությունում, հոգու փրկությունը դժոխքից, այնինչ Շեստովն ուզում էր մարդուն փրկել այս աշխարհի չար անհրաժեշտությունից այստեղ և հիմա: Դարերի ընթացքում խնդիրը տրանսֆորմացվում է` չկորցնելով խորքային բովանդակությունը:) Պատահական չէ, որ նա հարում ու մեծարում էր Նիցշեին: Նիցշեի «մենք սպանել ենք Աստծուն» միտքը հենց հումանիզմի ավանդույթի դեմ էր ծառանում:
Ինչևէ, չարի խնդիրն անվերադարձ մխրճվում է ազատության ագենտի բավիղներում: Ահա՛ դիլեման իր մաքուր ձևով - մարդու ազատությունն` ընդդեմ Աստծու ազատության, իմանենտ ազատությունն` ընդդեմ տրանցենդենտ ազատության, ազատ կամքն` ընդդեմ աստվածային շնորհի կամ քմահաճույքի: Բեռդյաևը պատասխանը գտնում էր «Աստվածայինի և մարդկայինի էքզիստենցիալ դիալեկտիկայի» մեջ (տե՛ս նրա համանուն գիրքը), այսինքն` նա Գոյությունն ընկալում էր որպես մարդ-Աստված դինամիկ փոխհարաբերության մի տիեզերական դրամա: Շեստովը վազում էր դեպի մարդկության մանկություն` ապավինելով փրկիչ ու ամենակարող Աստծո ողորմածությանը: Սարտրը սառնաշունչ խոսքեր է ասում, որ ժամանակն է սթափվելու և սեփական ուսերի վրա առնելու ազատության բեռը: Երեքն էլ յուրովի սթափ են, յուրովի դաժան ու յուրովի լավատես: Պե՛տք չի հավատալ հոռետեսությանը. եթե մարդը փիլիսոփայում է, ուրեմն արդեն լավատես է:
Դարձյալ, այս բոլորի մասին հարյուրավոր ու հազարավոր երկեր կան: Միայն թե դրանց մեծ մասը, համոզված եմ, նվիրված են խնդրի նեղ ու մասնահատուկ կողմերի դասագրքային-ակադեմիական վերլուծությանը: Սա է, որ կոչում եմ բանվորություն փիլիսոփայության մեջ: Իսկ մենք ջանում ենք արևմտյան մտքի զգալի մի ժամանակահատվածի երկայնքով ուրվագծել փիլիսոփայության հիմնական հարցադրումներից մեկի զարգացումը: Վերջինս էլ ակամայից տանում է արևմտյան փիլիսոփայության պատմության ծավալմանը` դա դժվար չէ նկատել:
10/10-2011, Շրի-Լանկա, Բենտոտա