6. Նախասիրության մասին
Խոսքը գնում է փիլիսոփայական նախասիրության մասին: Այո, մարդիկ կարող են նախասիրություններ ունենալ նաև ճշմարտության իրենց փնտրտուքի մեջ` եթե կանխավ գիտեն, թե ի՞նչ է իրենց ուզածը: Եվ այստեղ դարձյալ ներս է սպրդում անիծյալ հոգեբանությունը: Ռոմանտի՞զմ, թե՞ ուտոպիա - այս դիլեման, որ վերաբերվում է մարդկային համակեցությանը, մարդկային գոյության պրակտիկային, տեսական մտքի դաշտում ունի համապատասխան հակադիր ուղղություններ` իդեալիզմ և մատերիալիզմ: Սա դասական բաժանում է, այնքան սովորական, որ մեզ հուզող հարցի պատասխանը, թվում է, ընկած է մակերևույթի վրա. ռոմանտիկները որպես կանոն իդեալիստներ են, իսկ ուտոպիստների տեսական նախասիրությունները հիմնականում ուղղված են մատերիալիստական ուսմունքներին:
Բարդությունն այն է, որ, ինչպես տեսանք, մարդկանց համակող սոցիալական կրքերը, մասնավորապես` քաղաքականության տարերքը, ամենևին էլ միատարր ու միանշանակ իրողություններ չեն: Ըստ էության, սոցիալական տարերքը զուրկ է կրքոտությունից. այն տարրալուծում, սպառում է ցանկացած կիրք, քանզի ոչնչացնում է անհատական սկիզբը: Հետևաբար` սոցիալական դաշտում մարդու ակտիվությունը, սոցիալական գալվանացումները այլ աղբյուրներ ունեն. դրանք ժամանակակից կուռքերն են, կրոնական կրքի արդիական սուբլիմացիաները: Այսինքն` սոցիալականության մեջ իր կրոնական էներգիան իրականացնող անհատին միանշանակ կերպով ձեռնտու չեն ո՛չ «մաքուր» իդեալիզմը, ո՛չ էլ «մաքուր» մատերիալիզմը:
Ո՞վ է մաքուր իդեալիստը, եթե ոչ Պլատոնը: Նա նաև մաքուր մատերիալիստ է, քանզի կառուցում է ուտոպիայի միանգամայն սթափ ու իրատեսական մի մոդել: Այդ մոդելի մեջ չկա կրքոտություն, հեղափոխական պոռթկում, ընդվզում` այն հաշվի է առնում մեր երկրային գոյության բոլոր սահմանափակումները, մարդկային բնության տկարությունները, սովորույթի ուժը` ամենը, որ անհրաժեշտ է սոցիալական ներդաշնակության համար: Որպես իդեալիստ Պլատոնը խոսում է քարանձավի մասին, որի մուտքին թիկունքով նստած ենք բոլորս` շղթայակապ, անզոր գլուխ շրջելու, այսինքն` ճանաչելու իրերի էությունն այնպես, ինչպես կա: Այստեղ նա նաև ռոմանտիկ է. պնդում է, որ մեզ ծանոթ աշխարհն` իր օրենքներով ու սահմանափակումներով, ամենևին էլ իրավասու չէ ճշմարտության մասին վերջին խոսքն ասելու, որ ճշմարիտ գոյությունը դրա սահմաններից անդին է ընկած, և մարդը կարող է հասնել այդ որակապես տարբեր գոյությանը` փշրել շղթաներն ու դուրս գալ քարանձավի խավարից արևի լույսին ընդառաջ:
Ինչ խոսք, որ քաղաքական կրքերով եռացող, քաղաքական ու սոցիալական ակտիվության մեջ կյանք ու եռանդ դնող մարդկանց համար խորթ էին Պլատոնի թե՛ ռոմանտիկ ինտուիցիաները, թե՛ խաղաղ-ուտոպիստական կառուցումները: Պլատոնը չափազանց «միամիտ» էր, չափազանց մաքուր, զուլալ ու թափանցիկ: Իսկ մարդկանց պետք էր սոցիալական ջրերը պղտորող, իսկապես խրթին, մանվածապատ, բարդ-ակադեմիական մտքի ինքնախոյանք, մտքի արգասավոր բաբելոնյան աշտարակաշինություն:
Հետո՞ ինչ, որ Պլատոնն է հիմնադրել Ակադեմիան. բոլոր ժամանակների առաջին և իսկական ակադեմիկոսն Արիստոտելն է: Փորձեք պարզել` իդեալի՞ստ էր Արիստոտելը, թե՞ մատերիալիստ: Երբեք չեք իմանա: Նա իրավունք ուներ ծիծաղելու ուսուցչի` այդ կիսացնդած երազող ծերունու միամտությունների վրա` նա, ում վիճակված էր միանգամընդմիշտ պղտորելու արգասավոր արևմտյան մտքի ու քաղաքակրթության ջրերը:
Ըստ էության` Արիստոտելը սխոլաստ էր: Ի՞նչ ասել կուզի` սխոլաստ: Այս բառի տակ պայմանավորվենք հասկանալ մտածող ոգու մի յուրօրինակ կանխատրամադրվածություն, որը մի կողմից խորշում է իջնել մինչև բնական, էմպիրիկ աշխարհի անմիջական իրողությունները, մյուս կողմից հրաժարվում է անդենականի մասին վերացական դատողություններից: Սխոլաստը կաբինետային մտածողն է: Նա չի ուզում հաշվի նստել փաստերի հետ, քանզի փաստերը միշտ անակնկալներ են պարունակում և պատկանում են պատահականության տիրույթին, փաստը դեռևս գիտելիք չի, ավելին` փաստը մարտնչում է գիտելիքի դեմ: Սխոլաստի տարերքն ընդհանրացումն է, այսինքն` մտքի վերացական կառուցումները, հասկացություններն ու կատեգորիաները: Սակայն նա նաև հրաժարվում է, Պլատոնի հանգույն, փոխադրել այդ «կատեգորիաները» երկինք: Ընդհանրացման կիրքը թելադրում է սխոլաստին մոնիստական ճաշակ: Չկա երկինք և երկիր, էյդոսների զուլալ, երկնավճիտ մի աշխարհ` ի հակադրություն կոպիտ ու անհրապույր այս աշխարհի. կա մեկ ընդհանուր աշխարհ, որի մեջ այս երկուսը հանդես են գալիս սկզբունքորեն անբաժանելի կերպով` որպես մատերիա և ձև, պոտենցիա և ակտ, մարմին և հոգի, հնարավորություն և էնտելեխիա:
Սխոլաստը չի ուզում գլուխ դնել փաստերի, էմպիրիկ աշխարհի մասնավոր դրսևորումների հետ: Բնության գանձերի ուսումնասիրությունը նա թողնում է բանվորական մտքերին` ինքն իրեն հանձնելով ընդհանրացման ու դասակարգումների ազնվական հաճույքին: Սա է պատճառը, որ Ֆրենսիս Բեկոնը` բնության մեծ փիլիսոփան, այդպես չէր սիրում Արիստոտելին, քննադատում էր նրան` մեղադրելով մտքի ավանդույթի արգելակման մեջ: Սխոլաստ-Արիստոտելը միանգամընդմիշտ մշակեց ու կարգեց այն արհեստական աշխարհը, որի ուղեծրերով պիտի այնուհետև պտտվեին եվրոպական մտքի պայծառագույն արբանյակները: Ոչինչ ինձնից դուրս` ահա այն թաքնված սխեման, որով առաջնորդվում է սխոլաստը,- ողջ տիեզերքը հասանելի է իմ ճանաչողությանը, որպես իմ բանականության անմիջական սեփականություն: Տիեզերքն ու բանականությունը (ինտելեկտը) ոչ միայն իմանենտ են, ոչ միայն համանման օրենքներով են կառուցված` դրանք նույնական են:
Այստեղ մենք գործ ունենք սինթեզի հետ: Մաքուր իդեալիստն ու մաքուր մատերիալիստը կանգնած են այդ սինթեզից դուրս: Մատերիալիստը խոստովանում է արտաքին աշխարհը, որպես տրանսցենդենտ մի իրողություն, որպես արտաքին անհրաժեշտություն` համարելով ինտելեկտն ընդամենը գործիք, որով պետք է ճանաչել դրա օրենքները: Իդեալիստը համաձայնվում է դրան, սակայն հավելում, որ այդ աշխարհը միակը չէ, և դրա օրենքները չունեն վերջնական, անխզելի ճշմարտության իրավասությունը: Սխոլաստն ասում է, որ կա միայն մի աշխարհ, և այն ոչ թե տրանսցենդենտ է, այլ` իմանենտ մարդու բանականությանը (իսկ բանականությունը սխոլաստի համար վեհագույնն է մարդու մեջ, նրա էությունը, ոգին): Ուստի ճանաչել բնությունը նշանակում է նախ և առաջ ճանաչել սեփական բանականության օրինաչափությունները: Այլ կերպ ասած` լոգիկան դառնում է օնթոլոգիա, մտքի կառուցվածքները ձեռք են բերում գոյության, գոյի կարգավիճակ, իսկ ինտելեկտն անվերապահորեն ընդունվում է միակ մետաֆիզիկական սկիզբը` իրերի վերջին էությունը, այն «բացարձակ ոգին», որի ինքնաճանաչումն ու ինքնաբացահայտումն է աշխարհը:
Առհասարակ ցանկացած փիլիսոփայական համակարգ ունի երկու պարտադիր բաղկացուցիչ` մետաֆիզիկական և դիալեկտիկական: Այսինքն` վերցվում է որևիցե մետաֆիզիկական սկիզբ, որն ընկած է իրերի հիմքում, և դրա դիալեկտիկ թավալումից արդեն արտածվում է իրերի ողջ բազմազանությունը: Դրա պարզագույն օրինակը կարող է ծառայել ատոմիստական տեսությունը (Լևկիպ և Դեմոկրիտ), որում որպես մետաֆիզիկական սկիզբ են ընդունվում ատոմներն ու դատարկությունը` մնացյալ ամբողջ աշխարհն արտածելով դատարկության մեջ ատոմների տարատեսակ միացություններից, շարժումներից ու փոխդասավորումներից: Ինչ խոսք, այստեղ դեռևս թե՛ մետաֆիզիկական սկիզբը, թե՛ դիալեկտիկ զարգացման գաղափարը գտնվում են սաղմնային` պրիմիտիվ-նատուրալիստական փուլում: Շոպենհաուերի համակարգում մետաֆիզիկական սկիզբը Կամքն է, իսկ աշխարհը` կամքի դիալեկտիկ ինքնաբացահայտումը` ընդհուպ մինչև ճանաչողության ողբերգություն:
Սխոլաստների մոտ մետաֆիզիկական սկիզբը բացակայում է… Արիստոտելի հանճարը, որ վերջնականապես իրականացավ Հեգելի գերբարդ կառուցումներում, հենց այստեղ է. սխոլաստիկ մտածողության համար դիալեկտիկ զարգացման օրենքները` լոգոսը, լոգիկան կամ անվանեք ինչպես կուզեք, իրենք իրենց համար են մետաֆիզիկական սկիզբ ծառայում: Սա մի շենք է` հիմնված ինքն իր վրա: Ոչ թե զարգացումը ինչ-որ բանի, այլ մտածող, բանական էության ինքնազարգացումը: Կարլ Յունգը մի տեղ գրում է, որ երբ առաջին անգամ կարդաց Հեգելին, վերջինս նրա վրա շատ ծանր տպավորություն թողեց` Հեգելին նա տեսավ որպես մի մարդու, որ բանտարկված է սեփական մտքերի զնդանում և այնտեղ ետուառաջ է քայլում անտանելի ինքնագոհությամբ: Ավելի դիպուկ հնարավոր չէր ասել` մտածող, որ բանտված է սեփական մտքերի զնդանում: Սա հենց սխոլաստի կաբինետային հոգեբանության բանաձևումն է: Հրաժարվել ճանաչողության սխրանքից, ճշմարիտ գոյությունը մեկնդմիշտ փոխարինել հասկացությունների վիրտուալ աշխարհով և այնտեղ անարգել վիրաժներ գծել, կատարել վիրտուալ հայտնագործություններ, հայտնաբերել վիրտուալ գալակտիկաներ ու աստղեր, հազարավոր հատորնել լցնել մտքի նրբագույն կառուցումներով: Այս անվտանգ ճանաչողությունը, որին ծանոթ չէ անկեղծ բնախույզի լարումն ու սարսափը, այս ակադեմիականությունն ու սխոլաստիկ լրջությունն էին, որ Շոպենհաուերի մեջ ատելություն և խորշանք էին առաջացնում Հեգելի ու առհասարակ իր ժամանակի ակադեմիական-փիլիսոփայական շրջանակների հանդեպ: Այդ ատելությանը խառնվում էին, իհարկե, անձնական մոտիվներ. սխոլաստները, որպես կանոն, նաև հաջողակ կարիերիստներ էին և, որպես այդպիսիք` համախոհ ու համախմբված, այնպես որ, երբ հայտնվեց Շոպենհաուերի հանճարեղ ստեղծագործությունը, որը պայթեցնում էր սխոլաստների ապահով ու ինքնաբավ մեդիտացիաների վիրտուալ աշխարհը, նրանք ձայնները մեկ արած լռության մատնեցին, անգոսնեցին այն:
Քանի որ խոսք գնաց Արիստոտելի մասին, չեմ կարող լռությամբ շրջանցել Հայդեգերի մտքերն այս առթիվ: Նա «Մետաֆիզիկայի հիմնարար հասկացությունները» («Die Grundbegriffe der Metaphysik») դասախոսությունների երեք ներածական գլուխներում այլ տեսանկյունից է վերլուծում միջնադարյան քրիստոնեական սխոլաստիկայի կապն անտիկ փիլիսոփայության (հատկապես` ի դեմս Արիստոտելի) հետ: Ըստ Հայդեգերի` հին հույներն անմիջապես ճանաչում էին մաքուր, առաջին փիլիսոփայությունը, որի էությունն այն է, որ գոյության (կամ` գոյի) վերջին հարցերի մասին հարցանողն ինքն իրեն էլ է դնում հարցման տակ, քանի որ ճշմարիտ փիլիսոփայումը որոշակի ակտ է հենց գոյության մեջ: Այլ կերպ ասած` փիլիսոփայողն ընկղմվում է ծպտվող գոյության մեջ և ինքն էլ իր հերթին կլանվում-տարվում այդ գոյության կողմից բուն փիլիսոփայական ակտի ժամանակ: Ըստ Հայդեգերի` Արիստոտելն առանձնացնում է բուն փիլիսոփայության այս էությունը` գոյը հենց որպես գոյ` իր ամբողջության մեջ ճանաչելու ձգտումը: Սակայն անտիկ փիլիսոփայությունը հանձինս Արիստոտելի հասնելով իր վերելքի գագաթին` այնուհետև անկում է ապրում: Պատճառն այն է, որ հետագա փիլիսոփաները ֆիքսում են նրա իմացական նվաճումները որպես անշարժ դասագրքային ճշմարտություններ և այնուհետև այլևս գործ ունենում բացառապես արտացոլված, մտապատկերված իրողությունների հետ: Այսինքն` բուն փիլիսոփայությունը` որպես գոյության մեջ կատարվող կենդանի հարցանում` ուղղված վերջին հարցերին, փոխարինվում է սխոլաստիկ դիսցիպլիններով: Դա է պատճառը, որ Արիստոտելի երկերի հետագա կազմողները նրա ամենաէական` բուն փիլիսոփայական տեքստերի առաջ շփոթմունքի, տարակուսանքի էին մատնվել և ի վերջո լուծումը գտել են` տեղավորելով դրանք մետա-ֆիզիկա («ֆիզիկայից հետո») զուտ տեխնիկական անվանակարգի մեջ: Ինչպես դիպուկ նկատում է Հայդեգերը` բուն փիլիսոփայության համար փիլիսոփայության մեջ տեղ չգտնվեց:
Ինչևէ` Հայդեգերի դիտարկումները միայն առաջին հայացքից են հակասում մեր արտահայտած մտքերին: Արիստոտելի մեղքով, թե առանց նրա մեղսակցության, նրա ջանքերով, թե ի հեճուկս նրա ջանքերի` փիլիսոփայությունը կտրվեց գոյությունից, դադարեց գոյության մեջ կատարվող կենդանի ակտ լինելուց, որն ի սկզբանե մատնված է ռիսկի և խիզախություն է պահանջում:
Այսպիսով, փորձեցինք սահմանել սխոլաստիկան` որպես մտքի որոշակի կանխատրամադրվածություն, որը խուսափում է ճանաչել ուրիշ որևէ մետաֆիզիկական սկիզբ (կլինի դա մատերիան, թե իդեան), բացի ինքն իրենից: Փիլիսոփայությունից առաջ մարդն է, մարդն` իր հոգեբանությամբ, մարդկային գործոնը, որը շատ բան է կանխորոշում: Սխոլաստներն, ուրեմն, գործ ունեն զուտ հասկացությունների հետ, մտքի ու լեզվի ընդհանրացումների, արտացոլված իրողությունների հետ: Ասենք նաև, որ հասկացությունը ընդհանրացում է հենց մարդկային հասարակության, սոցուումի նկատմամբ: Ինչպես նկատում է Նիցշեն (կարծեմ` «Զվարթ գիտության» մեջ), լեզուն պարունակում է ընդհանրականը, տոհմականը, այլ ոչ թե անհատականը. մարդը, հենց սկսում է խոսել, արդեն իսկ հրաժարվում է իր անկրկնելի, անհատական դիրքերից` խառնվում է «մարդկանց», ամբոխին, կորցնում իր դեմքը: Սխոլաստների ուսմունքներում, ուրեմն, ի սկզբանե դրված է «մարդը` որպես բոլոր իրերի չափ» (Պրոտագոր) սոփեստական սկզբունքը: Սխոլաստիկ մտածողությունը գործ ունի մարդկայինի հետ, ընդ որում` մարդկայինի` վերցված ընդհանրացման մոդուսով: Հասկացությունները, լեզուն` սրանք պատկանում են մարդկային հասարակությանը, սոցուումին: Հետևաբար` սխոլաստիկ ավանդույթը փիլիսոփայական մտքի հենց այն ուղղությունն է, որը մետաֆիզիկական սկզբի որոնումը փոխարինում է սոցիալականով: Սոփեստների, ինչպես նաև սխոլաստների համար վերջին իրողությունը սոցուումն է` դրա զարգացման կանոններն ու տրամաբանությունը (թեպետ միջնադարյան սխոլաստները հազիվ թե գիտակցում էին այդ բանը` նրանց գիտակցությունը, չէ՞ որ, հիմնականում գործ ուներ կրոնի դոգմատիկ կատեգորիաների հետ, այսինքն` այդ կատեգորիաների իրական բովանդակությունը փակ էր նրանց համար կրոնական երանգավորման պատճառով): Մարդն ուզում է գործ ունենալ միայն մարդկայինի, իր նման մարդկանց հետ. չի ուզում դուրս գալ քաղաքից, մտնել վայրի, մութ ու անհայտ վտանգներով լի անտառային թավուտները, մագլցել լեռների սառցաշունչ գագաթները, մխրճվել տիեզերական դատարկ խոռոչների մեջ: Մարդն ուզում է իր առջև բացված տիեզերական անդունդը սվաղել սոցուումի մասին դատողություններով, մարդը չի ուզում, համաձայն ցնդած ու միամիտ Պլատոնի, շրջվել դեպի քարանձավի բերանն ու տեսնել, թե ինչ կա այնտեղ` դրսում…
Իհարկե, սոցիալականի բարձրացումը մետաֆիզիկական սկզբի աստիճան անտիկ մտածողության մեջ դեռ այնպես ակնհայտ չէ: Սակայն հուսով եմ արդեն պարզ է, որ սոցիալական ու քաղաքական կրքերով ապրող մարդիկ տեսական մտքի դաշտում պետք է ունենային հենց սխոլաստիկ-ակադեմիական նախասիրություններ: Եվ, հակառակը` պետք է թշնամաբար տրամադրվեին ոչ սխոլաստիկ ուղություններին (լինեն դրանք մատերիալիստական, թե իդեալիստական), որոնք շատ հաճախ հանգեցնում էին հոռետեսական եզրակացությունների` այս աշխարհում երջանկության հասնելու մարդու հնարավորությունների վերաբերյալ:
Հենց անտիկ աշխարհից սկսած Արիստոտելի հիմնած ավանդույթը դարձավ հիմնական, մայրուղային, դարձավ լայն ու սալարկված պողոտա (ուզում եմ ակնարկել ավետարանական խոսքը), որով քայլում էին ու քայլում են շատերը, շատ շատերը` ի հակադրություն այն նեղ ու անձուկ արահետի, որով քայլողները միշտ սակավաթիվ են, որպես կանոն` միայնակ: Մտքի «ընդդիմադիր» ավանդույթը, ընդսմին, իր համար ճանապարհ էր հարթում խզումների, ընդանուր սխոլաստիկ ժխորի մեջ կորչող առանձին ճիչերի ու անհատական հեղափոխությունների տեսքով, սակայն այդպես էլ դպրոց չէր ձևավորում` մնում էր աղանդի կարգավիճակում: Ամբողջ միջնադարյան քրիստոնեական աստվածաբանությունը` չնչին, էպիզոդիկ շեղումներով` դրված է Արիստոտելի նշանի տակ. վերածննդի շրջանում էլ գերմանական միստիկները (հատկապես Նիկոլայ Կուզացին) էստաֆետը փոխանցում են դասական գերմանական իդեալիստներին: Սակայն օրինակների վրա չմանրանալու համար պարզապես հղում տանք Շեստովի «Աթենք և Երուսաղեմ» մոնումենտալ գործին:
Այս քննարկման շրջանակներում հետաքրքիր է անդրադառնալ այնպիսի բեկումնային մտածողների, ինչպիսիքն են Իմմանուել Կանտն ու Էդմունդ Հուսսեռլը: Կանտը, ով, իր իսկ խոսքերով, Դեյվիդ Հյումի շնորհիվ զարթնել էր դոգմատիկ նիրհից (այսինքն` սխոլաստիկ պատրանքից, ըստ որի աշխարհն իր օրենքներով ենթարկվում կամ համընկնում է մարդկային տրամաբանության օրենքներին), ձեռնամուխ եղավ մի աննախադեպ աշխատանքի` տարանջատելու մարդկայինը` զուտ բանականությունը, այն սարսափազդու, տրանսցենդենտալ ու անթափանց մետաֆիզիկական սկզբից, որը նա կնքեց, ինչպես հայտնի է, ինքնին իր (das Ding an sich) անվամբ: Կանտի նպատակը միանգամայն պրակտիկ էր` պարզել, թե ինչ կարող է իսկապես իմանալ մարդը, ինչպիսի ճանաչողության վրա իրավունք ունի հույս դնել, և մինչև որ սահմաններն են ձգվում այդ ճանաչողության հնարավորությունները: Սա է նրա բանականության քննադատությունը` մերժել բանականության մետաֆիզիկական հավակնությունները, շրջագծել նրան պատկանող տիրույթը: Սակայն սա չի կարելի սխրանք համարել, ավելի շուտ` հակառակը. Շեստովն ասում էր` Կանտը զարթնեց, որպեսզի նորից քուն մտնի, այս անգամ` մեկընդմիշտ: Ինքին իրը այն մղձավանջն է, որ միշտ թաքուն հետապնդել է սխոլաստիկ մտքին. Կանտն այն կավիճով շրջանակի մեջ առավ ու նզովեց, որպեսզի մարդկությանն ազատի այդ չար ոգուց, հնարավորություն ստեղծի շարունակելու բանականության հաղթարշավը` առանց տրանսցենդենտալ «ինչո՞ւ»-ների կամ «ի՞նչ»-ի հետ հաշվի նստելու:
Կարելի է կարծել, թե Կանտը ոգով պոզիտիվիստ էր. շատ բան վկայում է դրա մասին: Սակայն ես ձեռնպահ կմնայի այդ մեծ մտածողին նման կերպ որակելուց: Իմ ներքին տեսողության մեջ Կանտի հոգևոր կերպարը ես նմանեցնում եմ ռուս դասական գրականության մեծ ռահվիրա Նիկոլայ Գոգոլի կերպարին: Նույն երկվությունը, նույն, մի տեսակ կանացի, մեղմությունն ու անորսալի հումորը, նույն մշտական ներքին պառակտվածությունը, որը շատ բեղուն դուրս եկավ` հետևորդների համար (ես հենց նոր ենթագիտակցաբար, ակամա օգտագործեցի, շրջված տեսքով, գոգոլյան «Վիյ» վիպակից վերցված պատկերը. վիպակում փիլիսոփա Խոմա Բրուտը կավիճով շրջանակի միջոցով պաշտպանվում է իր վրա երեք գիշեր շարունակ գրոհող չարքերից, սակայն ի վերջո չի դիմանում` նայում է չարքի աչքերի մեջ, և սրանք պատռում են շրջանակն ու կործանում փիլիսոփային…): Ինչպես որ Դոստոևսկին ասում էր. «Մենք բոլորս դուրս ենք եկել Գոգոլի շինելից», նույն կերպ շատ մեծ մտածողներ կարող են ասել. «Մենք բոլորս դուրս ենք եկել Կանտի ինքնին իրից»: Քանզի մեկ որ նա շրջագծի մեջ առավ մետաֆիզիկական դևին, մարդկային հանճարն արդեն չէր կարող հանգիստ շրջանցել այն: Անմիջապես հետո հայտնվեց Շոպենհաուերը, ով տվեց ինքնին իրի իր ուրույն, առինքնող տարընթերցումը` Կամքը: Շոպենհաուերի ծոցից դուրս թռավ Նիցշեն, ում երկերում չկան այլևս փիլիսոփայական կառուցումներ` դասական իմաստով: Պատճառն այն է, որ նա արդեն ոտքով-գլխով ապրում ու մտածում էր դարեր շարունակ զանց առնված «տրանսցենդենտալ» իրողությունների մեջ` հրաժարվում էր մտքի սխոլաստիկ հարմարավետությունից, փախչում ամբոխից (սոցուումից) դեպի ճանաչողության միայնակ ու լքված բավիղները, կիրճերն ու քարանձավերը (նրա Զրադաշտը քարանձավային խորշում է ապրում, հեռու քաղաքներից ու գյուղերից, սակայն շղթայված չէ, ինչպես Պլատոնի առասպելում է): Ապա ի հայտ եկան էքզիստենցիալիստները…
Սխոլաստիկ ավանդույթը հզոր է նրանով, որ հիմնվում է հասկացության` մարդկանց համար ճանաչողության ընդհանուր ու անխախտ այդ ֆունդամենտի վրա: Սակայն հասկացությունն ընդհանրացում է, այսինքն` դրա իջոցով ճշմարտությանը հասնել սկզբունքորեն անհնար է, եթե այն եզակի է ու անկրկնելի իր էությամբ (նույն Նիցշեն ճշմարտությունը նմանեցնում էր քմահաճ կնոջ ու ծաղրում նրան տիրանալու փիլիսոփայական ջանքերը): Էքզիստենցիալիստներն զգում էին ճանաչողության նոր` անծանոթ ուղիների հայտնագործման անխուսափելի անհրաժեշտությունը: Սակայն չմոռանանք, որ Հայդեգերի, Յասպերսի, Սարտրի համար ամենամոտ կանգնած «կնքահայրը» ոչ թե Կանտն էր, այլ` Հուսսեռլը:
Ֆենոմենոլոգիայի հայրը, ընդսմին, յուրովի շարունակեց Կանտի գործը (հենց Կանտի, ինչպես ինքն է խոստովանում. Հուսսեռլի ֆենոմենոլոգիան մինչև ուղն ու ծուծը կանտյան քննադատությամբ է ներթափանցված)` որոշելով գիտակցության դաշտը մաքրել հազարամյա ծուղակներից: Հուսսեռլի մոտ գիտակցությունը ճանաչողության մաքուր դաշտ է, սակայն ամենևին էլ ոչ ինչպես Հեգելի դեպքում: Հուսսեռլը գիտակցությունն ուսումնասիրում է այնպես, ինչպես ճանապարհորդն է ուսումնասիրում անծանոթ մի երկիր` լրիվ «էմպիրիկ» փաստերի հավաքագրման տրամաբանությամբ, զերծ մնալով ինքնաբավ դիալեկտիկ կառուցումներից, որոնք փիլիսոփայական միտքը քշել էին արատավոր շրջանի մեջ: Հուսսեռլն, իրավամբ, ոգով բնախույզ է, հետախույզ, փորձարկող, ուսումնասիրող, այսինքն` նրա մոտ առկա է տրանսցենդենտալ անհայտի հանդեպ նախնական ուղղվածությունը - այն հիմնականը, ինչից հրաժարվում են բոլոր ժամանակների սխոլաստները:
Հենց Հուսսեռլն էր, թերևս, որ ճանապարհ բացեց ժամանակակից փիլիսոփաների համարձակ ինտուիցիաների համար. մասնավորապես` Ոչինչի մետաֆիզիկական վերաիմաստավորման: Ճանապարհ բացեց նրանով, որ պատռեց սխոլաստիկայի արատավոր շրջանը, նրանով, որ մտածողության նոր սահմանադրություն, նոր հիգիենա կարգեց:
Անշուշտ, նպատակս չէ գողանալ Լև Շեստովի դափնիները, ում փիլիսոփայության գլխավոր լեյտմոտիվը այսպես թե այնպես արձագանք է գտնում վերը բերված մտորումներում: Նպատակը նույնն է, ինչ ի սկզբանե առաջադրվել էր` պարզել սոցիալական ակտիվության մեջ իրենց կրոնական-նվիրական էներգիան իրականացնող մարդկանց փիլիսոփայական նախասիրությունները, ուտոպիստական ակնկալիքների հոգեբանությունը` դրսևորված որպես որոշակի իմացական ճաշակ: Ինչպես տեսանք` այդ ճաշակն ուղղված է դեպի սխոլաստիկա և սոցիալական մոնիզմ (այսինքն` սոցուումը որպես վերջին իրողություն հիմնավորելու յուրօրինակ միտում, որն արտաքուստ պոզիտիվիստական է` ուրանում է մետաֆիզիկական հարցադրումների իրավասությունը, սակայն ներքուստ հենց մետաֆիզիկայի նենգափոխումն է սոցիոլոգիայով` «մարդը` որպես բոլոր իրերի չափ», ինչը տեսական մտքի ասպարեզում իր համար հող է գտնում լոգիկայի, հասկացությունների և կատեգորիաների, բանականության ընդհանրացնող ուժի հեգեմոնիայի մեջ): Սակայն միևնույն մտորումները ստիպում են ավելի հեռուն նայել` ջանալով շոշափել հետքերն այն «տրանսցենդենտալ անհայտի», որին չտեսնել էր փորձում սխոլաստիկ ավանդույթը: Սա չափազանց կարևոր է, եթե սույն մտորումները նպատակ ունեն ոչ միայն մերկացնելու և քննադատելու, այլև դուրս բերելու մի նոր արահետ, առաջարկելու որոշակի ելք, լուծում, սկզբունք, որի շնորհիվ հնարավոր կլիներ համատեղ ու ներդաշնակ իրականացնել անհատի նվիրական-կրոնական էներգիան և այն, ինչ մենք անվանում ենք սոցիալական, քաղաքացիական կամ քաղաքական ակտիվություն: Այնպիսի լուծում, մի խոսքով, որ թույլ կտար ազատվել կեղծիքից, վերստանալ մարդկային ինքնության ամբողջականությունը, ձեռք բերել մարդկային ուժերի լիարժեք իրականացման իմանենտ դաշտ:
30/12-2011