ՄԵԿՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵԿՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
(Գագիկ Սարգսյանի «Ապոկալիպսիս: Յոթերորդ հրեշտակը» գրքի մասին)
Ահավասիկ ևս մի գիրք ավելացավ Հովհաննու Հայտնության մեկնությունների անվերջանալի ցանկին: Անձամբ ինձ համար ցանկացած գրական ստեղծագործություն հետաքրքիր է նախ և առաջ նրանով, որ բացահայտում է հեղինակի ներաշխարհը, նրա աշխարհայացքն ու աշխարհընկալումը և դեռ դրանից էլ առաջ` այն ինչ ձեռք է բերվում թերևս մանկության շրջանում` նրա անմիջական աշխարհզգացողությունը: Գագիկ Սարգսյանի գիրքը այդ առումով հետաքրքրական է, քանի որ ակնառու կերպով ներկայացնում է ձգտումները, երազանքներն ու իդեալները մի սերնդի, որ մեծ հավատ ուներ մարդկության պրոգրեսիվ զարգացման, գիտատեխնիկական առաջընթացի ու մարդկանց այդ առաջընթացից բխող վեհացման ու ազատագրման հանդեպ: Դրա մասին են վկայում գրքի ներածական հատվածներում առաջ քաշված հարցադրումները, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ հեղինակը չափազանց կարևորում է առողջ դատողությունն ու մաթեմատիկական կուռ տրամաբանությունը, որոնց նույնիսկ Հայտնության մեկնության գործում ավելի մեծ տեղ է հատկացնում, քան, ասենք, հավատին: Նույնն է հաստատում աստղագիտության, միջուկային ֆիզիկայի և առհասարակ գիտության հանդեպ նրա կամա-ակամա դրսևորած աշխույժ հետաքրքրությունը: Եվ, վերջապես, նրա հետևյալ պնդումը (որն, իր խոսքերով, բխում է Հայտնության տեքստից), ուշադիր ընթերցելու դեպքում, դարձյալ պարզաբանում է հեղինակի պոզիտիվիստական աշխարհընկալումը. «Մարդկության գոյությունը նպատակաուղղված է. Մարդը պետք է դառնա կատարյալ էակ»:
Գիրքն ընթերցելիս իմ մեջ մի պահ այնպիսի միտք ծագեց, որ այն կարող էր պատմության շատ լավ դասագիրք ծառայել միջին դասարանների համար: Իրավամբ, ես այն կարծիքին եմ, որ դպրոցականների համար նախատեսված պատմության դասագիրքը պետք է ներառի հնարավորինս մեծ ժամանակահատված, իսկ սկզբի համար պետք է ողջ մարդկության պատմությունը մատուցել մեկ ամբողջական երկի ձևով: Հեղինակի մանրակրկիտ և ուշադիր աշխատանքը` փաստերը հավաքելու, ի մի բերելու և հեշտ ընկալելի ձևով մատուցելու գործում, վկայում են համապատասխան ձիրքի առկայության մասին: Սակայն հեղինակի այս արժանիքը միաժամանակ նաև նրա գրքի հիմնական թերությունն է, քանզի մարդիկ թերևս այլ բան են ակնկալում Հովհաննու Հայտնության մեկնությունից: Գիրքը մոտ յոթանասուն տոկոսով բաղկացած է պատմական փաստերի շարադրանքից, իսկ մոտ քսան տոկոսով ներկայացնում է գիտահանրամատչելի ակնարկ աստղագիտության ու միջուկային ֆիզիկայի մասին: Հեղինակի անձնական մտքերն ու դիտարկումները (այսինքն` գրքի աղը) հաջողությամբ կտեղավորվեին տասը-քսան էջի վրա: Հասկանալի է, որ նա ուզեցել է հնարավորինս հիմնավորել իր դրույթները. սակայն դրա համար հաճախ բավարար կլինեին համառոտ բացատրությունն ու հղումը համապատասխան աղբյուրների վրա: Նրանք, ովքեր կարդացել են Հովհաննու Հայտնությունը, գիտեն, որ այնտեղ ներկայացված է չարի և բարու, Աստծո և բանսարկուի լարված պայքարը` իր ողջ դինամիկայի ու գլխապտույտ ընթացքի մեջ: Ընդ որում, այդ պայքարի մեջ ներքաշված է ողջ մարդկությունը և յուրաքանչյուր մարդ` առանձին վերցրած: Պատմությունը` ինչպես ողջ Նոր Կտակարանի, այնպես էլ Հայտնության լույսի ներքո` ոչ թե մարդկության նպատակաուղղված զարգացման ու կատարելագործման մի պրոգրեսիվ ուղի է, ինչպես պնդում է Գագիկ Սարգսյանը, այլ լարված դիալեկտիկական մի շարժում, որի իմաստը բացահայտում է Քրիստոսի պատմած որոմների առակը, այն է` չարի և բարու, ճշմարտության և ստի բախման հետզհետե սրումն ու վերջնական հանգուցալուծումը: Պարզ ասած` պատմության ընթացքը ի վերջո պետք է հանգեցնի այնպիսի մի հոգևոր իրադրության, երբ յուրաքանչյուր մարդ ստիպված կլինի կանգնել շատ հստակ ընտրության առջև` երկրպագել Աստծո՞ւն, թե՞ վերցնել գազանի նշանը ու անվերադարձ կապնվել ստի իշխանի հետ: Հենց այս հոգևոր հստակությունն է, ըստ Նոր Կտակարանի, կազմում պատմության իմաստը: Իսկ մարդկության կատարելագործման մասին այնտեղ խոսք անգամ չկա (և ո՞վ իր վրա քաջություն կառնի պնդելու, թե այսօր ապրող մարդն ավելի լավն է ու ավելի կատարյալը, քան, ասենք մ.թ.ա. 5-րդ դարում ապրած մարդիկ...):
Սակայն հենց ճշմարտության և ստի այս պայքարի մասին ոչինչ կամ գրեթե ոչինչ չկա Գագիկ Սարգսյանի գրքում: Վերջինս կարդալիս ընթերցողն ուղղակի մոռանում է այդ մասին, քանի որ հեղինակն իր առջև մի պարզ նպատակ է դրել միայն` հայտնության կոնկրետ դրվագներն ու նշանները կապել կոնկրետ պատմական իրադարձությունների հետ: Իսկ այդ իրադարձություններն էլ ընտրվում են ոչ թե իրենց հոգևոր նշանակությունից ելնելով, այլ` այսպես ասած, ըստ իրենց համաշխարհային մասշտաբների: Բերենք մի օրինակ պարզության համար: Խոսքը գնում է Հայտնության հետևյալ համարի մեկնության մասին. «Եվ ահա տեսա մի սպիտակ ձի. և նա, ով հեծել էր նրա վրա, աղեղ ուներ. և նրան պսակ տրվեց, և եկավ հաղթողը, որ հաղթի» (Հայտն. 6.2): Հեղինակը գտնում է, որ սպիտակ ձիավորի տակ պետք է հասկանալ Պարսկական կայսրությունը` իր ունեցած հզորությամբ և իր խաղացած վիթխարի պատմաքաղաքական դերով: Ես, սակայն, հակված եմ պաշտպանելու այն տեսանկյունը, որը նա, ի միջի այլոց, նշում է ուրիշ հեղինակների մոտ, այսինքն` որ սպիտակ ձիու վրա հեծնողը նույն ինքը Քրիստոսն է: Երեք պատճառներ կան այսպես մտածելու: Եվ որքան էլ տարօրինակ չէ` դրանցից առաջինը պարզորեն ներկայացված է հենց Գագիկ Սարգսյանի գրքում:
- Նա գրում է, ներկայացնելով Հայտնության համառոտ բովանդակությունը. «Առաջին իսկ խոսքը բացահայտում է այս մարգարեության բուն իմաստը, այն է` ցույց տալ կամ տեղյակ պահել մարդկանց ապագա իրադարձությունների մասին»: Շեշտում եմ` ապագա, այսինքն` այն իրադարձությունների, որոնք սկիզբ են առնում հենց Հովհաննես ավետարանչի ապրած ժամանակաշրջանում, այն է` մ.թ. I դարում: Առողջ դատողությունն ու կուռ տրամաբանությունը, որոնց անկասկած ու ջերմեռանդ ջատագովն է հենց Գագիկ Սարգսյանը, հուշում են, որ այդ դեպքում ներկայացվող պատմական իրադարձությունները պետք է սկսվեին Քրիստոսի հայտնությունից` նրա Բեթղեհեմ քաղաքում ծնվելու պահից և նրա ապրած կյանքից` որպես անհերքելի կարևորություն ունեցող մի իրողություն, ինչը և արված է:
- Երկրորդը. այն նկարագրությունը, որ տրված է` «եկավ հաղթողը, որ հաղթի», «նրան պսակ տրվեց» ներկայացնում է մի հաղթանակած թագավորի: Աստվածաշնչին ծանոթ մարդն իսկույն կռահում է, որ այստեղ խոսքը մեսիայի` Իսրայելի փրկիչ թագավորի մասին է, քանզի գրեթե նույն խոսքերով նա ներկայացվում է Հին Կտակարանի մարգարեություններում: Այն, որ նա ի սկզբանե պսակ չուներ, այլ հետո է ստանում, խոսում է Քրիստոսի նախնական խոնարհության մասին և այն մասին, որ նա հաղթեց մահվանն ու սատանային և փառավորվեց իր Հոր կողմից` հարություն առնելով, համբարձվելով և Հոր փառքի աջին բազմելով: Վերջապես սպիտակ գույնը, ինչպես այլուր Աստվածաշնչում, այնպես էլ առավելաբար Հայտնության մեջ, սրբության և աստվածահաճո առաքինության նշան է:
- Երրորդ փաստարկը թերևս ամենակարևորն է` նույն Հայտնության գրքի մեջ, մեկ այլ տեղ, Քրիստոս արդեն բացահայտ կերպով է ներկայանում սպիտակ ձիավորի կերպարանքով. «Ապա տեսա երկինքը բացված. և ահա մի սպիտակ ձի. ով հեծել էր նրա վրա, կոչվում է Հավատարիմ և Ճշմարիտ. նա արդարությամբ է դատում ու պատերազմում... նրա անունն էր` Բանն Աստծու» (Հայտն. 19.11,13): Արդ, բացառվում է, որպեսզի նույն գրքի մեջ միևնույն սիմվոլը երկու տարբեր իմաստներով կիրառվի:
Ուրեմն ինչո՞ւ է այնուամենայնիվ Գագիկ Սարգսյանը խոսում Պարսկական կայսրության մասին: Ես ենթադրում եմ, որ պատճառը իրադարձությունների կարևորման նրա սկզբունքն է: Վիթխարի համաշխարհային տիրակալության ստեղծումն ու կառավարումը պատկառելի ռազմական ուժի միջոցով նրա աչքին ավելի նշանակալի մի բան է թվում, զուտ մասշտաբային առումով, քան գալիլիացի աղքատ քարոզչի ի հայտ գալը Հռոմին հարկատու մի փոքրիկ տերության սահմաններում: Այստեղ էլ նա անգոսնում է Հայտնության հոգևոր պատգամը ու, ըստ այդմ, ճակատագրական սխալ է թույլ տալիս` հարցականի տակ դնելով իր հետագա մեկնությունները, որոնք շատը հիմնված են ժամանակագրական հաջորդականության տրամաբանության վրա:
Այս առումով ուշագրավ է գրքի սկզբնամասում տեղադրված «Հայտնության համառոտ բովանդակությունը»: Այն կոչված է ընթերցողին հակիրճ ձևով ծանոթացնելու Հովհաննու Հայտնության կարևորագույն դրվագների, հերոսների ու բեկումնային իրադարձությունների հետ: Չափազանց տարօրինակ կարող է թվալ, ուստի, որ այստեղ բաց են թողնված մի շարք առանցքային դեպքեր ու հանգամանքներ: Այսպես, չեն հիշատակվում`
1. Միքայել հրեշտակապետի ու վիշապի կռիվը,
2. այն կինը, որ արու զավակ է ծնում և փախչում է վիշապի հետապնդումից դեպի անապատ, ուր մնում է երեքուկես տարի (կամ` 1260 օր),
3. նշված երեքուկես տարիների ընթացքում տեղի ունեցող լարված կրոնական դրաման` գազանի ու սուտ մարգարեի համաշխարհային տիրակալությունը, գազանի թվի ստիպողական դրոշմումը մարդկանց ճակատի ու աջ ձեռքի վրա, եկեղեցու հալածանքը,
4. երկու վկաների հայտնությունը, վկայությունը, նահատակությունն ու սքանչելի հարությունը: Եվ այլն...
(Ընդ որում, կա որոշակի շփոթ` ծովից դուրս եկող գազանը նույնացվում է կարմիր գազանի հետ, մինչդեռ այս երկուսի նույնությունը դեռ պետք է հիմնավորել): Ինչևէ, վերոհիշյալ չորս դրվագները, որոնց մասին լռում է հեղինակը, կազմում են Հայտնության իրադարձությունների ամենաթեժ և հանգուցալուծող նշանակություն ունեցող հատվածներից մեկը: Հարց է ծագում` ինչո՞ւ է Գագիկ Սարգսյանը լռությամբ շրջանցել դրանք: Ոչ անշուշտ տեղի սահմանափակության պատճառով` նա չէ՞ որ շռայլորեն տեղ է հատկացրել պատմական ակնարկներին: Պատճառն, ըստ իս, նույնն է. նրա ուշադրությունը սևեռված է մասշտաբային, համաշխարհային իրողությունների վրա` հատկապես այնպիսիների, որոնք կարելի է կապել արդեն տեղի ունեցած պատմական անցքերի հետ: Մնացածները անցնում են ստվերի տակ և մղվում նրա գիտակցության ծայրամասերը` այն աստիճան, որ նա բոլորովին մոռանում է հիշատակել դրանք: Մինչդեռ այստեղ խոսքը գնում է հենց հոգևոր պայքարի և մարդկանց` ճշմարտության ու ստի միջև կատարած ճակատագրական, վճռորոշ ընտրության մասին: Գագիկ Սարգսյանի գիրքը դրա փոխարեն մեր առջև է դնում համաշխարհային նշանակության տիրակալություններ, պատերազմներ և աղետներ, որոնք ընդհանուր առմամբ չեզոք իմաստ ունեն մարդու ներքին ընտրության համեմատ, և ոչինչ չեն ասում Հայտնության պատգամի ենթատեքստում: Տրամաբանությունը պարզ է` մեծագույն կայսրությունը, մեծագույն աշխարհամարտը, մեծագույն էկոլոգիական աղետը, մեծագույն տիեզերական մարմնի երևումը, մեծագույն ծովամարտը և այլն: Բնականաբար, այս շարքի մեջ անելիք չունեն ոչ Հիսուսի ծնունդն ու ապրած կյանքը, ոչ Միքայել հրեշտակապետի ու սատանայի մարտը, ոչ սրբերի նահատակությունը և ոչ էլ մարդկանց կատարած հոգևոր ընտրությունը...
Արդարացիորեն հարց է ծագում` ի՞նչն է մղել հեղինակին գրիչ վերցնելու, ի՞նչն է նա ինքը ամենից շատ կարևորում Հայտնության գրքի մեջ և ինչպիսի՞ն է նրա անձնական դիրքորոշումը մարդկության հետագա ճակատագրի նկատմամբ: Ինչպես ասացի սկզբում` այս հարցերը, գոնե ինձ համար, առավել հետաքրքրական են, քան մնացյալը: Արդյո՞ք Գագիկ Սարգսյանի գիրքը, իր ընդհանուր ոգու և ուղղվածության մեջ, համահունչ է Նոր Կտակարանին և Հովհաննու Հայտնությանը: Հիշենք, թե ինչ խոսքերով է ավարտվում վերջինս. «Ով այս մասին վկայեց, ասաց. ''Ես գալիս եմ շուտով'': Ամեն: Ե՛կ, Տե՛ր Հիսուս Քրիստոս: Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի շնորհը լինի բոլոր սրբերի վրա: Ամեն» (Հայտն. 22.20,21): Հովհաննու Հայտնությունը մինչև ուղն ու ծուծը ներթափանցված է այս աշխարհի անկայուն, մեղավոր և տարերայնորեն քանդվող վիճակի զգացողությամբ, այն լի է վախճանի, Տիրոջ հայտնության, հին աշխարհի ու մեղավորների դատապարտության և Նոր Երկրի ու Նոր Երկնքի մեջտեղ գալու բուռն ակնկալությամբ: «Տեսա նաև մի մեծ, սպիտակ գահ և նրան, ով նստել էր նրա վրա. նրա ներկայությունից երկինք ու երկիր երկյուղ կրեցին ու փախան, և նրանց համար տեղ չգտնվեց» (Հայտն. 20.11): «Ապա տեսա նոր երկինք ու նոր երկիր, քանզի առաջին երկինքն ու երկիրը անցել էին. և այլևս ծով չկար» (Հայտն. 21.1): Իսկ ի՞նչ ենք կարդում Գագիկ Սարգսյանի գրքում: «Եվ վերջապես, Հայտնության մեջ ոչ մի տեղ չի նշված, թե ողջ աշխարհը ոչնչանալու է, ինչպես շատերն են կարծում»: Հազիվ թե որևիցե մեկը վիճի, որ վերոհիշյալ քաղվածքները հենց ներկա աշխարհի ամբողջական կործանումն են ծանուցում: Այնպես որ, այստեղ մենք բացառիկ առիթն ունենք հենց հեղինակի ցանկությունները կարդալու` թեպետ գրված Հայտնության անունից: Ցավոք հեղինակը խուսափում է շատ բան ասել իր անձնական հավատամքի ու ակնկալության մասին, ուստի նրա տեսանկյունը հարկ է լինում կարդալ «տողերի արանքում»: Նա, օրինակ, գտնում է, որ Հայտնության պատգամն ուղղված է մարդկանց մեծ զանգվածներին և, ուրեմն, ի սկզբանե գրվել է այնպես, որ յուրաքանչյուր ոք, զինված տարրական գիտելիքներով, կարող լինի վերծանել այն: Այս ուղղվածությունը լայն զանգվածներին, սակայն, ուղղակի հակասում է ավետարանական բազում համարներին այն մասին, որ` «կանչվածները շատ են, ընտրյալները` սակավ» և կամ «ինչքա՜ն անձուկ է դուռը և նեղ` ճանապարհը, որ տանում է դեպի կյանք, և սակավաթիվ են նրանք, որ գտնում են այն»: Գագիկ Սարգսյանն ուզում է լայն ճանապարհ, որով քայլում են մարդկանց հոծ խմբեր և որից շեղված միայն փոքրաթիվ ու չարակամ մարդիկ են ընկնում դատապարտության տակ: Սա լիովին համահունչ է այն պոզիտիվիստական աշխարհայցքի լավատեսությանը, որի մասին ես ակնարկեցի սկզբում: Նա ուզում է Հայտնության գրքի մեջ կարդալ պարզապես պատմական զարգացման ևս մի` վճռորոշ փուլը, մի տեսակ անցում ավելի կարգավորված ու համերաշխ հասարակարգի: Նա գրում է հրեշտակների հնչեցրած փողերի մասին, սակայն չի լսում դրանց ահարկու, տիեզերացունց ձայները...
Ի՞նչն է, ուրեմն, ստիպել նրան դիմելու հատկապես Հովհաննու Հայտնությանը: Չէ՞ որ հեղինակը, լինելով գիտության ու պրագմատիզմի ակնհայտ ջատագովը, պետք է որ այլ ճաշակ ունենար (չի բացառվում, որ շատ հարցերում նա նույնիսկ սիրով կգրավեր գիտության անունից կրոնն ու հավատը քննադատող մարդկանց կողմը): Նրա գրքի ուղղվածությունը մղում է ինձ ենթադրելու, որ մասամբ պատճառը Հայտնության մեջ տեղ գտած որոշ նշանների գայթակղիչ նմանությունն է մեզ քաջ ծանոթ երևույթներին ու իրադարձություններին: Ինչպե՞ս չփորձես ուժերդ ու ձեռնամուխ չլինես մի գործի, որի վրա քեզնից առաջ այնքա՜ն շատերը գլուխ են կոտրել: Սակայն սա միայն մասամբ: Հիմնական մղումն ու ներքին դիտավորությունը, ըստ իս, այնուամենայնիվ այլ է: Գագիկ Սարգսյանը, ինչպես և ցանկացած մարդ, ուզում է պաշտպանել իր աշխարհայացքը: Եվ տեղն եկած պահին` որքան էլ տարօրինակ ու նույնիսկ զավեշտական չթվա (քանզի մարդն ինքը լի է հակասություններով ու գաղտնիքներով)` պատրաստ է իր խիստ երկրային հայացքների պաշտպանության համար դիմել երկնքի բարեգութ օժանդակությանն ու կամքին:
8-ը օգոստոսի, 2009թ.