ЦАГЕНАХ ДОЛА ДУВЦАРАШ(продолжение)

[galgamed]

1. 
   
   № 121. ЮХМАЧЧАХЬА
   
   Мецвелча яа дагахьа, ший ворда чу йоккха харбаз а йилла, мангал хьакха аргIе ваха хиннав Цаген. Из дIа а хайна, Цагена харбаз яа лаьрхIад цун лоаллаха йол хьокхаш боахкача кагийча наха. ХIаьта, дегабуам хургбоацаш, царех цхьанне ворда чура харбаз новкъостага дIа а енна, Цагенаца къамаьл дешше, вокхо харбаз дIайихьай. Болх беш ваьлла дикка мецвеннача Цагена харбаз яа лаьрхIача, из йоацаш хиннай,
   
   - Аьъ, са харбаз йихьар-кх оаш! - аьнна, тохавеннав Цаген.
   
   - Воллахьий, Цаген, хьа харбаз ма йихьаяц аз! - аьннад Цагена дегабуам баьчарех цхьанне, харбаз хьаийцачо.
   
   - Воллахьий, Цаген, хьа харбаз ма ийцаяц аз! - аьннад вокхо, из дIайихьачо.
   
   - ХIанз шинне а юхмаччахьа баал из дув! - яьхад царех шек-ваьннача Цагена.
   
   № 122. ХАЛОИ ОАТТОИ
   
   - Эггара халагIдар а фуд, хIаьта эггара аттагIдар а фуд? -хаьттад цхьан дийнахьа пхьегIа тIа гулбеннача наха юкъе белггала маьлхара волаш латтача Цагенага.
   
   - Цхьаккха хIама а хургдий-хьогI укх дерригача дунен тIа а ший сесагаца къувсарал халагIа, - аьннад Цагена. - Цхьабакъда, цкъа цо яхар а даь хьо цунна дIакараводе, цул аттагIа а хIама дац!
   
   № 123. МАНГАЛА КИЙ
   
   - ТIадувхача барзкъах эггара лоархIамегIа малагIа хет хьона, Цаген? - хаьттад цхьан саго.
   
   - Сай мангала кий хет-кх! - яьхад Цагена, - Цудухьа лелаяций аз из сай керта тIа тилла а.
   
   

1. 
   
   № 124. ДIА ЦА БАХЬИЙТА
   
   Ший цаI мара йоацача газа кач гургал а элла, из йохка дагахьа вира тIехьа а йийза, базар тIа ваха хиннав Цаген, Цигга цунна тIанийсвеннача кхаь къуно из хьовзаве лаьрхIад. ХIаьта кастта царех цхьанне газа кач баьлла гургал къайллагIа хьа а баьста, вира цIогах эллаб, хIаьта газа дIайигай.
   
   - ХIанзалца газа кач эхкаш хинна гургал вира цIогах бехкача кхаьчад вай гIулакх, Цаген? - аьннад, цхьа ха яьннача гIолла хьатIавенача шоллагIча къуно.
   
   - Эйяхь, жи, са вир дIалацалахь! - аьнна, сиха цунга ший вир дIа а енна, газа лаха дагахьа дIа-юха веддав Цаген.
   
   ХIаьта цу гIулакха гIадваха вож, Цагена вир а ийца, къайлаваьннав.
   
   - Газа а мича корайир сона, хIаьта вир а дIа ма йигайий са, - яхаш, хинначох уйла еш цIаводача Цагена цхьан гIувна йисте геттара корта а чубахийта, гIайгIане вагIаш цхьа саг вайнав.
   
   - Фу даьд хьона? ХIанав хьо ишта гIайгIане? - хаьттад дIатIавахача Цагена.
   
   - Даьра, Цаген, сов хьогвенна хий эца дагахьа со Iочувийрзача, укх гIув чу бохча Iо чу ма дежад са! ХIаьта из хьалдаьккхачунна, дограьза а долаш, цох нийсса ах ахча ма лургдар аз, - аьннад вокхо.
   
   - Из бохча хьалехача, газа е вир юхаметтаотта мегар-кх са, - аьнна, гIадваха, сихха Iодаьха ший барзкъаш цунга дIа а кховдадаь, гIув чу Iочуваьннав Цаген. ХIаьта велхаш вагIаш хинна кхоалагIвола къу, цун барзкъаш а ийца, дIавахав.
   
   Лахарах бохча а ца корадаь, хьалкхайкача, саго хьал а ца воаккхаш, гIув чу тоъал ха яьккхай Цагена. Юххера а, цо детта цIогIа хаза, базар тIара боагIача наха ше хьалваьккхача, дIакхайда картах боккха хьокха а баьккха, из лестабеш ший цIенгахьа бодача новкъа Iоволавеннав Цаген.
   
   - ХIанз фу леладу Iа, Цаген? - хаьттад цох цецбаьннача наха.
   
   - Даьра, воалл се мукъагIа шуга дIа ца вахьийта! - яьхад Цагена.
   
   № 125. ШИЙ ДЕША ДА
   
   - Даьллахь, Цаген, сона чIоагIа дукхавезавенна саг ва хьо, боккъала а со волча вена тухах-сискалах кхетавалар хьо! - яхаш. уж вIашагIа массаза кхетт соцаш хиннавац цхьа саг.
   
   Юххера ший вира тIа а хайна, из волча хьоашалгIа ваха хиннав Цаген. ХIаьта цунна даа оттадаь хIама духхьала хохи сискали мара хиннадац.
   
   Цу ханна цар коанаIарга венав цхьа сагIадехарг.
   
   - Волле, волле, дIавала укх коанаIаргара! Со дIааравоале, аз во лоалларгва хьо! - аьнна дIааракхайкав цунга фусамда.
   
   ХIаьта а дIаваха башха сихлуш хиннаваи сагIадехарг.
   
   - Ер ший деша да волга-м аз тешал дергда хьона, Воллелахь. новкъост, сихагIа дIагIолахь! - аьннад Цагена, ше вагIачара дIа а кхайка.
   
   № 126. МИЧА ДАР ШО?
   
   Цхьан юртарча наьха доахан доажаде этта хиннав Цаген. ХIаьта цар, из шоайла эсалагIа а хеташ, дилла цхьацца Iоттараш еш вуташ хиннавац из. Цу гIулакха раьзавоацаш, садеттарах кхы хIама хургдоацалга а хайна, царна болча бекхама хIара денна "Iалаьлов, оарц дала!" - аьле, цIогIа тохаш хиннад Цагена.
   
   - Фу хиннад цига, фу даьд? - яхаш, баьхке хьаовтташ хиннаб оарцагIа боагIа нах.
   
   - Iоа говрабаьри хила дехьаваьннавар, из къу ва мотташ вар со! - оалаш хиннад Цагена.
   
   - Iовдал, ва Iовдал, моллагIа говрабаьри бIаргавайнав яхаш, доаккхаш хилац хьона из оарц! - аьле, бартбийтте д Iаболхаш хиннаб вожаш.
   
   Иштта цкъа-шозза кхы а Цагена оарц далар дийхача, из кIорда а ваь, цхьаккха а-саг венавац оарцагIа.
   
   - ХIа-хIа, хIанз сона хов шоана фу де деза! - аьнна, сиха дIаюстара а лаьлла, деррига Iул черсий аьлашка дIадехкад Цагена.
   
   Ше даьчох вIалла шек а воацаш, сайранна боад берзача хана, гIадж а лувзаш, шортта юрта юкъе гIолла Iоволавеннав из.
   
   - Аьъ, Цаген, мичад тха доахан? - хаьттад шоай бежа духьал баьхкача наха.
   
   - Мича дар шо, аз оарцагIа довла яхача хана? - яьхад Цагена. - Черсий гIаьрахой низ сачул сов а баьнна, шун доахан-м цар дIадигар!
   
   № 127. ДАХКА МЕЛ БАХ?
   
   - Дахка мел бах? - хаьттад Цагенага.
   
   - Циск тIакхаччалца бах-кх! Из а ца ховш да шо? - яьхад Цагена.
   
   № 128. ИЗ САННА ХIАМАШ-М ВАЙНА А ДОВЗАР!
   
   Цкъа Цаген волча венав цун лоалахо.
   
   - Човнага хьожавалар хьо, дарба дудалар Iа сона, наьха жIале кулгах царгаш техай сона, - яхаш, дийхад цо Цагенага.
   
   - Хьахьокхал хьай чов, - аьнна, лаьрххIа из кулг бе а делла, шорттига, вокхунна хозаргдоацаш, ле волавеннав Цаген: -ЖIали, ва жIали, ма дика болх ба-кх сона а ца тохаш, Iа уж царгаш укхунна теха!
   
   - ХIанз чу а гIойя, кулг дIайхача хи чу долларгда Iа, - аьннад юххера Цагена, - Кхо ди даьлча чов дикагIа ца хуле, юхавоагIаргва хьо, аз цIаькха а дуIа дергда хьона!
   
   ДиълагIча дийнахьа чов дикагIа хиннай лоалахочун. Цо шийна "дарба дарах" дена совгIат хьа а ийца: "Иззамо хIамаш-м вайна а довзар!" - яьхад Цагена.
   
   № 129. СОГА БАЛА А ЦА БАХЬАШ
   
   Дика торо йолаш волча лоалахочунгара, цхьан бетта юхалургдолаш ха а йилла, тума ахча дийха хиннад Цагена. Вокхо деннад, Йилла ха чакхьяьлча, дIадала ахча а доацаш, сагота хьайзав Цаген. Цигга дагадехад цунна шоллагIча лоалахочунгара ахча дийха, Декхар дIадала. Цхьаькха бутт баьлча, кхы де хIама а доацаш, ше хьалха дийхача лоалахочунгара юха а ахча а дийха, вокхунна ДIаденнад цо. Юххера а, бутт массаза бала, царгара ахчаш дехаш лела кIордадаьд Цагена, Уж шаккхе вIашагIа а теха, аьныад цо:
   
   - Ер да шоана шун тума. Сога дIа-хьа кхухьийташ кхы бала а ца бахьаш, хIанз шоай хьашт мел-д дIа-хьай тергда-кх оаш ер!
   
   № 130. ШЕК МА ВАЛА
   
   Бетта ха а йилла, юхалург ахча дийха хиннад Цагена цхьан сагагара. Бутт а баьннаб, шу а даьннад, цхьабакъда ше дихьа ахча юхалуш хиннавац Цаген. Цо из ше хьадарга хьежа кIорда а даь, Цагена коа а вена, вокхо аьннад:
   
   - Са ахча хьа маца лу Iа, Цаген?
   
   - ХIанз цхьа-ши бутт баьлча гуйре хургья, ТIаккха лоамара бений жа Iодолалургда, са карта кIарцхалех хьекхалуш цар шоай тха дутаргда, тIаккха тхоай сесагаца оаха из хьагулдергда, цул тIехьагIа хи тIа дихьа, дитта а дитта, къаж а даь, хьийза, цох истинг а даь, из базар тIа дехка, аз хьай ахча дIалургхиларах хьо вIалла шек а ма хилалахь! - жоп деннад Цагена.
   
   № 131. УЖ А ДIАБИГА ХИННАБАЛАР Iа!
   
   Цхьан бус ший захалаш чубийха хиннаб Цагена. Берригаш хьагулбелча, уж тоъал дукха нах хиннаб. Хала а атта а цу бус уж кхаба а, дарна гIулакх де а вIаштIехьдаьннад Цагена. ХIаьта шоллагIча дийнахьа ер юрта араваьлча, геттара бехке а ваха, ца воагIаш виссача царех цхьанне аьнна хиннад:
   
   -- Боккъала, Цаген, бехк ма баккхалахь, цхьаккха дича а, ва йиш йоацаш цхьа сагота гIулакх этта виссавар хьона со.
   
   - Даьллахь, новкьост, - яьхад Цагена, - уж баьхкараш а цу хьай саготача гIулакха дIабига хиннабалар-кх Iа!
   
   № 132. ШО, КЬОНАХИЙ, ДАХАЛДА
   
   Новкъа водаш хиннав кхо саг.
   
   - Бийса я ер, - аьннад цхьанне.
   
   - Ди да ер, - аьннад вокхо.
   
   - Ди а дац ер, е бийса а яц ер, - аьннад кхоалагIчо.
   
   Иштта къувсаш, уж вIаши лата товсабеннача хана, царна тIакхаьчав Цаген.
   
   - ХIана лет шо вIашагIа? Фуд оаш къувсар? - хаьттад цо, ТIаккха вокхар шоай дов хьадийцад.
   
   - Шо, къонахий, дахалда, со лийнна моттигаш ма яц ераш! - аьнна, ваха сухалбаьб йоах цхьанна тайпара а царна юкъе тоам хургбоацалга гучадаьннача Цагена.
   
   № 133. ФУД ДИКАГIА?
   
   - Венна саг кашамашка дIахьош, из хьалхашкара лацаря гIойле е тIехьашкара лаьцача я? - хаьттад Цагенага.
   
   - ДIахьош ца хилча, бе а дац шоана! - аьннад Цагена.
   
   № 134. ШЕ ВАР-М ХУРГВАЦ!
   
   - Дийна ва а, вац а-м яхаргда, воллахьий даьра, ше хиннар-м хургвац! - яьхад Цагена, тIехьашкара тетта шийна массазза а моастагIал лоаттадеш вола саг ше ахка вахийтача.
   
   № 135. КХЫ ФУ ДЕЗА ХЬОНА?
   
   Шийна лоалахочо цхьа гIулакх дича, из чIоагIа хозахийттад Цагена.
   
   - Iа тахан согара дийххар лургдар-кх аз хьона! - аьннад цо. Даггара уйла йича а, фу дехаргда ца ховш, иштта моттиг этта гIадвахарах, веха хьайзав Цагена лоалахо.
   
   - Уйла е цхьа ди ха я сона, Цаген, - дийхад цо юххера а.
   
   - Мегаьд, цхьа ди ха я хьона, - аьнна раьзахиннав Цаген. ШоллагIча дийнахьа юха а вена, лоалахочо шийгара вIалла наха ювцаш а ца хаза хIама йийхача, Цагена аьннад:
   
   - Аз хьона Iа согара дийххар лургда аьннадар. ТIаккха Iа согара цхьа ди ха йийхар, аз хьона из ялар. Кхы фу деза хьона? ХIанз фу ях Iа сога?
   
   № 136. СОХ А ЦА ТЕШАШ
   
   - Даьллахь, Цаген, хьара ваха цIавалцца из хьа вир езар сона, - аьннад цхьан дийнахьа Цагенага лоалахочо.
   
   - Даьра, са вир цIагIа-м яц, - аьннад Цагена. Лоалахо коара ара а валалехьа, вир Iаьхай.
   
   - Аьъ, Цаген, харц лув-кх хьо! - аьнна, юха а вийрза, бехк баьккхаб вир Iахар дIахазача лоалахочо.
   
   - Ай, ва лоалахо, сох а ца тешаш, вирах хIана теш хьо? - яьхад Цагена.
   
   № 137. МАЬКАРЛО
   
   - Даьллахь, Цаген, хьоца дагавала ма венавар со, - аьннад Цхьан саго Цаген волча а ваха. - Саг йоалайича да аз бакъахьа е ца йоалайича да?
   
   - Де-м хьайна товр де, - яьхад Цагена, - цхьабакъда шоззе а дехке-м варгва хьо!
   
   № 138. ЭТТАРА НРАЗ АОААШАГIА ВОАА САГ
   
   ЧIоагIа барт бетташ, метта айхьаза саг хиннай йоах Цагена сесаг. Из ха а ховш, цхьан пхьегIа тIа гулбеннача наха хатгар даьд геттара бухь чубаха латтача Цагенага:
   
   - Малув мотт хьона укх дунен тIа эггара ираз долашагIа вола саг?
   
   - Меттаза сесаг яр ва-кх! - яьхад бокъонца ше дувцачох теша безам болаш волча Цагена.
   
   № 139. ПХЬА ЛЕХАРГБОЛЧА КХАЬЧАБ
   
   - Доккхий хиннадий хьа бераш? - хаьттад Цагенага.
   
   - Дика дIатохабелча, кастта шоай даьдаь пхьа лехаргболча кхаьчаб, - яьхад бокъонца ший даьца ше дика ца хилар дагадоаллаш волча Цагена.
   
   № 140. ХЬЕIА БЕРХIА
   
   - Даа-мала фуд вайцига? - хаьттад ший сесагага аргIера цIавенача Цагена.
   
   - Даьра, ба вай лоалахочунгара Тхьапсатагара бена миста берхIеи, хIанзза хьаяь йIайха сискали, - аьннад вокхо.
   
   - Царцигара бенабале-м, ностараш хьал а хьекха чуваьлча а, хьалата хIама хургьяц хьона цу чу, - яьхад Цагена
   

1. 
   
   № 141. ДУХЬАЛА ЯР ИЗ
   
   Лоамара доагIача хил дехьа яла енначара, хиво Iо а теха, Iохьош хиннай Цагена сесаг. Цигга оарцагIваьнна Цаген, сесаг Iохьочахьа а ца водаш, хин урагIа веддав.
   
   - Аьъ. фу леладу Iа, ва Iовдал, хардахьа хIана уд хьо? - хаьттая цхьан юртахочо. - Сесаг-м хиво Iо ма йихьарий хьа!
   
   - Воллахьий Iазмора, йихьа хургьяц-кх, - яьхад Цагена. - Хил урагIа яха хургья-кх! Наха шийга де мел аьннар нийсса юхмаччахьа мара деш яьцар из!
   
   № 142. АЗ АЙСА А ВУВРГВАР
   
   Цхьан юрта хьоашалгIа ваха хиннав Цаген. Бокъонца кхийна, тIехкарех шалташ а ядаш ворхI воI хиннав фусамдаь. Хьаша венав аьнна дIатохабеннача цар дIаэккхаяь боргIал лаьцай. Шинне когаши ткъамаши лаьца, кхоалагIчо йоккха шалта хьахьеккха, боргIала корта баьккхаб. Сиха отар кIал хьал а элла, из тулае айттаб вежарий.
   
   - Даьллашоай, кIантий, - аьннад царех цецваьннача Цагена, - са а ма вар цIагIа цхьа Iовдала воI.
   
   - Хьавайта Iа тхо долча. Нийсса ши бутт балалехьа, хьона тойя гIалгIай а, дезе черсий а гIулакх а Iомадаь, оаха цIа-м, даьра, вайтаргва, - аьннад царех воккхагIчо.
   
   - Шул эггара кхеташагIвар миссел из Iовдала хилча-м аз айса, даьра, вувргвар из! - яьхад Цагена.
   
   № 143. АЛА ХIАМА ДАЦ
   
   - Керда лоалахо миштав хьа? - хаьтта хиннад Цагенага.
   
   - Цхьаккха кхы ала хIама дац, цаI мара, ше мел дукха ха яьнна вар аьнна доацаш, менначул тIехьагIа шалтаца дукха айхьаза хул-кх, - яьхад цох водар аларах лоравала гIерташ волча Цагена.
   
   № 144. КIЕЗЗИГА САБАР ХИЛЧА
   
   - Аз фуннагIа-моллагIа дарах, вIалла а барттац-кх са цу тхоай сесагаца! - аьнна, лоткъаяьй ший сесаг Цаген волча венача цхьан саго.
   
   - Дилла а аз яхар укхо деш, ер сона мутIахьа йолаш латтац хьона, воше, тха барт а. Боккъалдар дийцача, дукхагIча даькъе аз укхо яхар деш а хул хьона. Цхьаннега кIеззига сабар хилча, машар-м хургба! - яьхад Цагена.
   
   № 145. ЧIИР ЛИЙХАР
   
   Ший къавеннача даьх лета хиннав цхьа зIамига саг. Из дIахайна пхьегIа тIа вIашагIкхийтта нах юхалата беннаб цох.
   
   - Виталаш, виталаш, - яьхад Цагена. - Ший хана укхун дас ший даьна ца леладаьр дац шоана из. ХIанза-м ший даь-даь чIир мара лийхаяц укхо!
   
   № 146. МЕТТАХ ДIАЕХКА
   
   Каст-каста наьхацига хьоашалгIа вахара тIера хиннав Цаген, Нийслуш хиннад дуккхаза а из цхьан фусаме водаш а. ДIа мел вахача, шоайцига вола аьле, хьоашалгIа вехаш хиннав цо фусамда.
   
   - Ма тоам болаш хIама дац-кх ер, цо селлара вехаш цIаккха а из волча хиннавац-кх со, - аьнна, Цаген волча хьоашалгIа ваха дагадехад царех цхьаннена.
   
   Цаген мичахьа вах укхаза, хоатташ, кхаьчав из Цаген вахача коа. Бакъда, даггара лехача а ший говр дIаехка моттиг нийсъеннаяц цунна. Корах хIама а теха, Цаген ара а ваьккха, хаьттад цо:
   
   - Цаген, мичахьа ехка еза аз ер говр?
   
   - Даьллахь, новкъост, укх са меттах ехкалахь из! - яьхад Цагена. - Ер ба хьона массадолчоа бехкебар.
   
   № 147. ДАХЧА ДЕЗИЙ ХЬОНА?
   
   - Дахча дезий хьона? - хаьттад, садайнача хана цхьан вIаьхийча сага коа а ваха, Цагена.
   
   - Дезац, - аьннад вокхо.
   
   - Дахча дезий хьона? - юха а хаьттад ах-бийса яьннача хана коа вахача Цагена.
   
   - Дезац, ва къонах, дезац! - аьннад вокхо.
   
   - Дахча дезий хьона? - сахуллаш корах пIелг а теха, цIаькха а хаьттад Цагена.
   
   - Дезац ма аьннадий хьога, ва Iовдал! Фуд Iа леладер? -аьнна, тIачайхав фусамда.
   
   ХIаьта Iуйранна фусамда ший коа араваьлча, цо отар дизза Iангара вала кийчдаь хинна дахча доацаш хиннад.
   
   № 148. ЛОАЛАХО ЛАРХIАР
   
   Доккха декхар хьаьрча хиннад Цагенага. ДIаваха-хьаваха дийхача кхы хIама а ца хинна, ший боахам а бехка декхар дIатакха лаьрхIад цо. Юххера а из эца саг веча, Цагена цох ши мах бийхаб.
   
   - Аьъ, къонах, хIанз фу дувц Iа, эгIаваьв хьо? Iа мишта бех укхох ши мах, кхы аьлан гIала-м яц Iа йохкар? - цецваьннав эцархо.
   
   - Цхьа мах сай боахамах бех аз, вож мах хьона вутача сай дикача лоалахочох бех, - аьннад Цагена.
   
   Из дIахазача лоалахочо новкъостал а даь, боахам ца бохкаш, декхар дIатакха вIаштIехьдаьннад Цагена.
   
   № 149. ДИЪ ДАКЪА
   
   Ди а бийса а ца къоастадеш, йол хьокхаш воаллаш хиннав Цаген.
   
   - Боккъала а, ма хьинар долаш саг ва хьо! Селлара хьайна хало ца еш, кIеззига са а лоIаш бе мегаций Iа из болх? - аьннад цох цецваьннача цхьан саго.
   
   - Мегац, - аьннад Цагена, - со се цаI мара вецаре-м, тоъа а мегар!
   
   - Аьъ, ишта дукха дезал ба хьа? - хаьттад вокхо,
   
   - Цхьанне даькъах шиъ воахавеннавац, яхаш хаза ма хургдий хьона, - аьннад Цагена. - Аз сай даькъах диъ дакъа ду: цхьа дакъа сайна дутт, шоллагIчох - декхар дIатекх, кхоалагIдар - декхарийна лу, диълагIдар хи чу кхосс.
   
   - Из фуд хьа, хIанад из ишта? - аьнна, цецваьннав Цагена дешай маIан ца кхетадеш висса вож.
   
   - Цхьан даькъах сойи тха сесаги дах, шоллагIчох даьнеи-наннеи кхоачам лоаттабу аз, кхоалагIчох къонгаш кхебу, диълагIдар мехкарашта дIалу, - яьхад Цагена.
   
   № 150. ХЬАЙНА ХАЛА ДА-КХ
   
   - Со-м дехьаваьннавар хьох! Хьайна хала деций хьона селла шийла доагIаш? - яьхад йоах геттара шийла доагIача Эссах дехьаваьнна водача Цагена.
   
   № 151. КЪОНАХЧУН ДОШ
   
   - Масса шу даьннад хьа? - хаьттад Цагенага.
   
   - Кховзткъе кхоъ даьннад, - аьннад Цагена.
   
   Цхьа иттех шу даьлча хIаьтта мо пхьегIа тIа гулбенначар юха а хаьттад цунга:
   
   - Масса шу даьннад хьа, Цаген?
   
   - Кховзткъе кхоъ даьннад-кх! - жоп деннад Цагена.
   
   - Аьъ, Цаген, из фуд хьа? - цецбаьннаб вожаш, - Итт шу хьалха а кховзткъе кхоъ даьннадар хьа, хIанз а кховзткъе кхоъ ях Iа!
   
   - Къонахчун дош-м массехана а цаI хила деза! - яьхад Цагена.
   
   № 152. ЭППАЗ
   
   Цаген волча ший декхар дIадахьа вена хиннав цхьа лоамаро. Геттара дукха хабар дувцаш, денар а дахар а дагалувцаш, кхо-диъ ди даьлча а дIа ца водаш, кIордаваь хиннав из фусамдаьна, Юххера а аьннад цо:
   
   - Даьллахь, Цаген, пхьа ма хьаьрчаб сох, ма бутаргбац-кх, меттахь, из сона.
   
   - Даьллахь, - иккхад Цагенага, - из хьох хьаьрча пхьа сога а боаллаш, из хьа сога доалла эппаз кхычарга доалладалар-кх!
   
   № 153. КОРТА БЕЦАРИЙ УКХУН?
   
   Новкъа баьнна болхаш хиннаб Цагени цун новкъостийи. Дукха гаьна йоаццаш йоаллаш цхьа къорг бIаргаяйнай царна.
   
   - Аз когаш лостабешшехьа а со юхаозавелаш! - аьнна, вокхар шийга соцавалар хьо яххашехьа а, цу чу корта хьалха чуволавеннав Цагена новкъостех эгтара цIаьрматагIвола, ший гIулакх мел доацача чугIерташ оамал йолаш вола цхьа новкъост.
   
   ХIаьта цу къорга чу меца берзлой хиларах, из хьагучавоаллаш-шехьа тIакхийтта берзалоша корта дIабаьккхаб цун.
   
   Цо когаш хьал-Iо лостабешшехьа, вокхар шоай новкъост хьаараозаваьв. Уж дIа а хьа а хьажача, корта боацаш хиннаб.
   
   - Аьъ, корта бецарий укхун? - иккхад цхьаннега.
   
   - Воллахьий, бацар-кх, Корта хиннабаларе-м, из цу чу а ма гIортаргвацар! - яьхад Цагена.
   
   № 154. ХЬАЛХХЕХЬА А
   
   Цкъа хала лазар кхийтта, чIоагIа цамогаш хиннай Цагена сесаг. Цхьан саррахьа цун метта юххе Iо а хайна, бокъонца мухь а бетташ велха волавеннав Цаген.
   
   - Аьъ, Цаген, хьо хIана велх? ХIама дергдац, Дала дегIадале, дикагIа хургья из-м, - аьннад Цагенах цецбаьннача наха.
   
   - ХIаьта а вета а ер еннаяр аьнна, со воацар укхох велха кхы саг а вац. ТIаккха хьанна хов, ер елча со мукъа хулий а? Цудухьа таххане из дIадаьккхача бакъахьа деций аз! - яьхад Цагена.
   
   № 155. КЕРТТЕРДАР
   
   - Иштта во хIанав хьо, харцахьа хIана лел хьо? - аьнна, шийга хаьттача, кховзткъе кхоъ бахьан доаладаьд йоах Цагена воIо.
   
   - ХIаьта лоацца аьлча, мишта хургдар из? - хаьттад Цагена.
   
   - Сайна ловндаь ва, - аьннад вокхо.
   
   - Из да хьона керттердар! - яьхад Цагена.
   
   № 156. ФУ АЛА ВОАЛ?
   
   - Со фу ала воал хой шоана? - хаьттад пхьегIа тIа гулбенна латтача наха тIавахача Цагена.
   
   - Хац, - аьннад вокхар.
   
   - Ца хойя, шуга цхьаккха хIама дувца а дезац, цох шо кхетарг а дац! - аьннад Цагена.
   
   ШоллагIча дийнахьа а иштта гулбеннача наха тIа а ваха, юха а хаьттад Цагена:
   
   - Со фу ала воалл хой шоана?
   
   - Хов, дика хов, - аьннад вокхар, селхан цо шоашка аьннар дага а деха,
   
   - Шоана шоашта из ховш дале-м, шуга дувца а мича деза из! -аьнна, ваьнна дIавахав Цаген.
   
   КхоалагIча дийнахьа а иштта тIа а ваха, хаьттад Цагена:
   
   - Со шоашта фу дувца гIертар хой шоана?
   
   - Хац, хьадувцал, Цаген, - яьхад, цхьаболчар, хIаьта вокхар: "Хов", - яьхад.
   
   - ХIаьта ховчар ца ховчарга дIадувцаргда оаш! - аьнна, юха а дIавахав Цаген.
   
   № 157. ХЬАННА ХОВ
   
   Ший вирах дув а буаш, гурахьа ялат чуэцача хана дIалургда аз оалаш, дукхача наьха декхар хьерчадеш хиннад Цагена.
   
   - Ай, ва Цаген, хьо хIама хьадеш а ваи, из декхар хIана хьерчаду Iа? - хаьттад цунга сесаго.
   
   - Сагот ма де Iа, сесаг, гуйре хьатIакхачале хьанна хов со ла, е са вир ла, - яьхад Цагена.
   
   № 158. ХАРБАЗАШ ЧУЭЦАР
   
   Цамогаш метта уллача Цагенах бIаргтоха вена хиннав цхьа зIамига саг.
   
   - Моаршал хилда хьона, Цаген, - аьннад цо.
   
   - Дикаца дукха вахалва хьо а, - моаршал юхадерзадаьд Цагена.
   
   - Магаций хьона? - хаьттад зIамигача саго.
   
   - Даьра, цхьа кIеззига лазар кхийттадар сох. Хьайна ма хой хьона, боккхийча наьха могашал мишта хул, - аьннад Цагена.
   
   - ХIаьта-м вIалла вехий ма хьовзалахь, Цаген, - кхессад вокхо. - Ше дIайийна харбазаш чуэца венача дас дикагIъяраш мара чу ца эцалга ма хой хьона! ХIанз со вода, Iадика хийла хьа, - аьнна, ваьнна дIавахав зIамига саг.
   
   Кастта цу лазарах вийрзача Цагена хазад из зIамига саг метта ва аьнна.
   
   Цох бIаргтоха вахав Цаген.
   
   - Моаршал хилда хьона, зIамига саг, - аьннад цо ше дIачувоаллаше.
   
   - Хьона а хилда моаршал, - низткъа моаршал юхадерзадаьд зIамигача саго.
   
   - Магаций хьона? - хаьттад Цагена.
   
   - Сох а цхьа кIеззига лазар кхийпадар. Тахан-кхоана верзаргвар со-м, - аьннад зIамигача саго.
   
   - Лоралелахь, воше, - яьхад Цагена, - ше дIайийна харбазаш чуэца венача дас-м уж дика я. во я, аьрга я, кхаьча я ца хьожаш, ерригаш а цIахьо хьона!
   
   № 159. ЦАМОГАШ УЛЛАШ
   
   Геттара халача лазаро дегI дIалаьца цамогаш уллаш хиннав Цаген. Лораша мел хьожадаьча дарбах кхы хIама а ца хинна, дизза къаракъа пела Iочу а детта, аьннад йоах цо:
   
   - Хьайна моге, хIанз духьалъоттаргда-кх хьо, лазар. Воллахьий даьра, сийна ала-м ба хьона IотIабоагIар!
   
   Составитель Або Мальсагов